Z DZIEJÓW SOŁACKICH KOSZAR DO ROKU 1939
JANUSZ KARWAT
O d dziewięćdziesięciu lat budynki dzisiejszej Wyższej Szkoły Oficerskiej im.
Stefana Czarnieckiego przy ul. Wojska Polskiego 84-86 pełnią funkcję koszar dla wojskal. Szkoliły się tu w poszczególnych okresach naszych dziejów oddziały wojsk pruskich, wielkopolskich, II Rzeczypospolitej, armii niemieckiej, Armii Czerwonej i współczesnego nam wojska. Na początku tego stulecia w celu zapewnienia niezbędnej ilości baterii artylerii dla osiemnastu fortów poznańskiej twierdzy, gdy siły 20. Pułku Artylerii Polowej, stacjonującego przy ul. Magazynowej (ob. ul. Solna), nie zabezpieczały już potrzeb nowoczesnej twierdzy manewrowej2, władze pruskie podjęły decyzję o budowie nowych koszar artyleryjskich. Teren pod przyszłe koszary (ok. 80 ha) został zakupiony przez ówczesną pruską Komisję Kolonizacyjną od syna nadprezydenta Prowincji Poznańskiej Adolfa Schwarzkopfa jako część majątku sołackieg0 3 . Południową granicę tego obszaru stanowiła droga forteczna, która do 1909 roku nosiła nazwę Militar Chausse, a później Solatcherstrasse. Droga prowadziła do znajdującego się od strony zachodniej, za torami kolejowymi, majątku Golęcin. Wytyczony w 1909 roku teren koszar znajdował się poza granicami miasta, w odległości 500-600 m od zewnętrznego pasa umocnień twierdzy w pobliżu fortu głównego VI "Tietzen" i fortu pomocniczego Via" Stockhausen". Budowę obiektu rozpoczęto w 1910, a zakończono w zasadniczej części na początku 1913 roku. Do budowy wykorzystano cegłę wypaloną w pobliskim Niestachowie (majątek Sołacz) i w Radojewie. Od strony północnej, w miejscu dzisiejszych baraków, wybudowanych w latach 40. na potrzeby obozu jenieckiego, znajdował się rozległy plac ćwiczeń 4 . Koszary sołackie były przykładem nowoczesnych koszar niemieckich początku XX wieku i posiadały wówczas najwyższy standard ze wszystkich kompleksów koszarowych armii zaborczych na ziemiach polskich. Zbudowano je dla 
Parl\. uzbrojenia 7 Wlot.

Plac ćwiczeń T OCskala 1 :2000
D=
*. y - frb>-f'.*-.**-« A » C<<,Y.- r A - - .. I "
<<"
_Tl « ·fi * ćwiczeń T MK  <?-o y A{<"
». «.*?-.-.
Ssi"je-"j
,t_.l,
Ryc. 1. Koszary artyleryjskie na Sołaczu (rozmieszczenie oddziałów na początku 1939 r.)
1. budynek koszarowy 7. DAPlot.; 2. wartownia 7. DAPlot.; 3. kuchnia 7. DAPlot., kasyno podoficerskie 7 . PAC, świetlica żołnierska 7. DAPlot.; 4. a-L dyon art. ciężkiej (1/7 PAC), 1. i 2.
bateria; * b - 2. dyon art. ciężkiej (2/7 PAC), 4. i 5. bateria; 5. przechowalnia rowerów; 6. dowództwo 7. PAC, wartownia 7. PAC (obecna poczta); 7. a - 3. dyon art. ciężkiej (3/7 PAC), 7. i 8.
bateria, b - orkiestra 7 . PAC, pododz. szkolne; ** 8. kuchnia, izba chorych, jadalnia 7. DAK; 9. kasyno oficerskie, kuchnia, świetlica, spółdzielnia 7 . PAC; 10 .1. i 2. bateria 7. DAK, pluton łączności; 11. dowództwo, kasyno oficerskie, wartownia 7. DAK; 12. budynek mieszkalny kadry 7. DAK; 13. budynek mieszkalny kadry 7. PAC; 14. budynek mieszkalny kadry 7. DAK; 15. 3. bateria 7. DAK; 16. kuźnia 7. DAK; 17. działownia 7. DAK; 18. budynek mieszkalny kadry 7. PAC;
19. działownia 7. PAC; 20. plutony: łączności i gospodarczy, izba chorych, schron OPL 7. PAC; 21. magazyny mobilizacyjne; 22. komora gazowa do ćwiczeń z obrony przeciwchemicznej; 23. kuźnia, puszkarnia, rusznikarnia 7. PAC; 24. ambulans weterynaryjny 7. DAK; 22. komora gazowa do ćwiczeń; 25. stajnie 1. i 2. baterii 7. DAK; *** 26. stajnie 3. baterii i 7. DAK; 27. kryta ujeżdżalnia; 28-29. stajnie 7. PAC; 30. ambulans weterynaryjny 7. PAC; 31. wozownia 7. PAC; 32-35. garaże 7. DAPlot.

UWAGI: * w piwnicach 1., 2. i 3. dyonów zmagazynowany był owies dla koni; ** w piwnicach tego budynku znajdowało się zaplecze gospodarcze kuchni żołnierskiej i warsztaty stolarsko- kołodziejskie; *** nad stajniami na podaszu przechowywano siano i słomę dla koni. 
Janusz Karwat
Ryc. 2. Zdjęcie górne - budynek komendy 5. Pułku Artylerii Ciężkiej w roku 1914, widok od strony wartowni. Zdjęcie dolne - koszary od strony ul. Golęcińskiej (ob. Wojska Polskiego) Wł. Muzeum Historii Miasta Poznania.

Nowe Koszary w Sołaezupruskiej brygady artylerii, składającej się z dwóch pułków. Każdy z tych pułków składał się z dwóch dywizjonów, dla których przeznaczone były główne budynki obiektu koszarowego z niedużymi izbami, w których zakwaterowanych było 10-12 kanonierów. W jednym skrzydle takiego budynku mieściły się kancelarie baterii, a po drugiej stronie mieszkania dla żonatych podoficerów. Oprócz nich w założeniu znajdowały się budynki dowództw pułków, budynki mieszkalne dla kadry, kuchnie, budynki dla pododdziałów pułkowych, działownie, kasyno, stajnie oraz budynki lazaretów dla koni. 
Ryc. 3. Plac ćwiczeń pułku artylerii ciężkiej, pocztówka z 1915 r.
Wł. Wojciech Trojanowski.

Wiosną 1913 roku w obiekcie rozmieszczono 5. Pułk Artylerii Ciężkiej podporządkowany bezpośrednio dowództwu V Korpusu Armii. W latach I wojny światowej koszary sołackie zajmowały niemieckie pododdziały zapasowe 5. i 23. Pułku Artylerii. Na Sołaczu formowano i szkolono nowe baterie ogniowe, by następnie wysyłać je jako uzupełnienie dla obu pułków znajdujących się na froncie. Przewrót listopadowy 1918 roku w państwie niemieckim i stworzenie rewolucyjnych rad żołnierskich w oddziałach wojskowych pozwoliło poznańskim organizacjom niepodległościowym na stopniowe przejmowanie inicjatywy. Koszary sołackie i stacjonujący w nich żołnierze byli przez listopad i grudzień pod ścisłą obserwacją oddziałów polskiej Straży Ludowej i Sokoła z pobliskich Winiar 5 . Kilkunastu żołnierzy polskiego pochodzenia z 23. Pułku Artylerii pod dowództwem ppor. Antoniego Pietrowskiego przygotowywało się do przejęcia koszar. Nastąpiło to w nocy z 3 na 4 stycznia 1919 r., gdy działająca z zewnątrz grupa szturmowa pod dowództwem Karola Nowickiego, przebrana w niemieckie mundury, rozbroiła wartę, zajęła sztab i aresztowała dowódcę. Do rana rozbrojono niemieckich żołnierzy, którzy dobrowolnie opuścili koszary, pozostawiając spore zapasy umundurowania, żywności oraz kasę pułkową, zawierającą ponad 69 min marek niemieckich. Brakj ednak było dział, które w końcu grudnia 1918 roku Niemcy wywieźli do Szczecina 6 .
Już od 5 stycznia 1919 r. w koszarach przebywały dwie kompanie ochotnicze pod dowództwem podporucznika Antoniego Napieralskiego i Henryka Kostrze
Janusz Karwat
wskiego. Głównodowodzący wojskami powstańczymi mjr Stanisław Taczak wydał w dniu 12 stycznia 1919 r. rozkaz nr 7, mówiący m.in. o tym, że ,,(...) w Sołaczu tworzy się artylerię ciężką"7. Do końca 1919 roku w koszarach organizowano i szkolono baterie wielkopolskiej artylerii ciężkiej (sformowane baterie brały udział - w składzie jednostek wielkopolskich - w działaniach przeciwko Niemcom), a także dywizjony dla istniejących trzech pułków artylerii wielkopolskiej. Później baterie brały również udział w działaniach na froncie polsko-ukraińskim i polsko-bolszewickim. W budynkach dzisiejszej komendy WSO mieścił się również okręgowy urząd amunicji, któremu podlegały składy amunicji wojsk wielkopolskich 8 . Artyleria wojska wielkopolskiego rozwijała się w warunkach niemal całkowitego braku kadry oficerskiej. Istniała równocześnie dość liczna grupa aspirantów, zastępców oficerów i podoficerów nadających się do obsadzenia niższych stanowisk oficerskich. Od stycznia do sierpnia 1919 roku dekretami Naczelnej Rady Ludowej mianowano oficerami około trzydziestu aspirantów i podoficerów artylerii z byłej armii pruskiej9. Zapotrzebowanie na dowódców plutonów i baterii było jednak znacznie większe. W końcu maja 1919 roku rozpoczęto w koszarach sołackich organizowanie Szkoły Podchorążych Artylerii (SP A). Przewidywano utworzenie dwóch grup szkolnych: zawodowej i rezerwowej, przygotowującej podchorążych rezerwy. Do pierwszej grupy przyjmowano żołnierzy mających doświadczenie frontowe. Początkowo realizowano program 6-miesięczny, obliczony na 240 słuchaczy w sześciu grupach z 11 wykładowcami. W pierwszym kursie, w końcu grudnia 1919 roku, uczestniczyło 227 podchorążych. Każdy z absolwentów szkoły podpisywał zobowiązanie do pięcioletniej służby w wojsku 10. Podchorążych po zdaniu egzaminów końcowych skierowano na praktykę do jednostek. Tam z kolei dowódcy oddziałów artylerii nadawali im po kwalifikacji stopnie oficerskie i kierowali najczęściej na front wschodni. Szkoła funkcjonowała w trudnych warunkach. Brak było odpowiednich sal wykładowych oraz należytej ilości dział i koni. W styczniu 1920 roku dysponowano dwoma działami polowymi (etat szkoły przewidywał cztery działa 75 mm), zamiast 284 koni było około 90. Brakowało też instruktorów, a uzupełnienie ich nie było rzeczą łatwą, gdyż ludzie o wysokich kwalifikacjach potrzebni byli w jednostkach liniowych 3 . Szkoła była samodzielną jednostką administracyjną i gospodarczą. Najej czele stał komendant, który miał etat pułkownika. Na każdych 10 podchorążych przewidywano jednego instruktora. Program nauczania zawierał m.in. musztrę pieszą i konną, jazdę z armatami, strzelanie, regulaminy, rząd koński, fortyfikacje, taktykę ogólną, historię wojen i geografię. Pierwszym komendantem SPA został mjr Edmund Zdzisław Knoll-Kownacki, późniejszy generał, dowódca VII Okręgu Korpusu w Poznaniu, we wrześniu 1939 roku dowódca Grupy Operacyjnej w Armii" Poznań". Ten doświadczony oficer legionowy okazał się świetnym organizatorem, ajego doświadczenie wojenne dodatnio wpłynęło na rozwój szkoł y ll. W związku z krytyczną sytuacją militarną w lipcu 1920 roku odeszło ze szkoły do oddziałów frontowych kilkunastu oficerów, a wśród nich mjr Knoll-Kownacki. Po nim funkcję komendanta SP A sprawowali płk Mieczysław Windakiewicz 
do lipca 1921roku (z armii austriackiej) i płk Mikołaj Teodor Majewski, były dowódca pułku w Armii Polskiej we Francji gen. Józefa Hallera 13 . Procesem dydaktycznym w szkole kierował dyrektor nauk, ppłk Janusz Gąsiorowski 14 , wywodzący się z wojska austriackiego. Był on jednocześnie wykładowcą nauki o broni i materiałach wybuchowych. Jego pomocnikiem planującym szkolenie był ppor. Jerzy Sławiński. Terenoznawstwa uczył kpt. Jan Starzak, a jazda konna była domeną kapitanów Sylwestra Bylczyńskiego i Józefa Wrzesińskiego. Ważną rolę spełniali oficerowie przydzieleni z armii francuskiej, wśród nich wyróżniał się kpt. J. Alard, świetny wykładowca doskonale znający artyleri ę 15. Dwaj instruktorzy, porucznicy Łukaszewski i Bobrowski, wywodzący się z armii gen. J Hallera, opracowali podręcznik strzelań artylerii. Był on tak zwięźle i przejrzyście napisany, że do końca lat 30. posługiwali się nim oficerowie, przekładający go nad skrypty wydawane przez Oficerską Szkołę Artylerii w Toruniu 16 . Organizacyjnie podchorążowie podzieleni byli na dwa kursy, każdy z nich na dwie grupy, a te z kolei na klasy (plutony). Dowódcami kursów i grup byli oficerowie, a podchorążym w ramach przygotowania do przyszłej pracy powierzono funkcje instruktorskie. Od początku 1921 roku realizowano kurs lO-miesięczny. Szkoła Podchorążych Artylerii na Sołaczu funkcjonowała do końca 1921 roku i wyszkoliła w sumie ponad 900 oficerów. Fakt, że przychodzili do niej kandydaci z doświadczeniami frontowymi, przeważnie podoficerowie, powodował, że mimo krótkiego pobytu w szkole jednostki artylerii otrzymały wartościowych dowódców. Przy szkole podchorążych organizowano również kursy dla oficerów jazdy i piechoty, którzy wyrazili chęć przekwalifikowania się do służby w artylerii. W roku 1922 większość kadry dydaktycznej sołackiej SPA przeniosła się do Torunia do tworzonego tam Obozu Szkolnego Artylerii. Najego czele stanął były komendat SPA płk Mikołaj Majewski 17 . W okresie międzywojennym w koszarach solackich były sformowane i stacjonowały do wybuchu II wojny światowej następujące jednostki artylerii: 7. Dywizjon Artylerii Konnej Wielkopolskiej (7. DAK), 7. Wielkopolski Pułk Artylerii Ciężkiej, 7. Samodzielny Dywizjon Artylerii Przeciwlotniczej. Najwcześniej sformowanąjednostką był 7. DAK nawiązujący do tworzonego w Poznaniu od 16 marca 1919 r. przez ppłk. artylerii konnej Witolda Majewskiego trzybateryjnego Dywizjonu Artylerii Konnej. Początkowo dywizjon wyposażono w poniemieckie działa 90 mm, jednak z uwagi na ciężar nie spełniały one swej roli i z biegiem czasu sprzęt ten wymieniono na działa kalibru 75 mm. Od chwili osiągnięcia zdolności bojowej dywizjon otrzymał przydział do I Brygady Jazdy Wielkopolskiej, w której składzie walczył na froncie wielkopolskim oraz na Ukrainie, Białorusi i Polesiu. W dniu 5 lutego 1920 r., w wyniku scalenia Armii Wielkopolskiej z Wojskiem Polskim oraz ujednolicenia numeracji oddziałów, dywizjon otrzymał oficjalną nazwę 7. Dywizjonu Artylerii Konnej Wielkopolskiej 18. Po zakończeniu wojny polsko-bolszewickiej 7. DAK powrócił na stałe do Poznania i stacjonował we wschodniej części koszar solackich w budynkach przylegających do obecnego stadionu sportowego. Dywizjon składał się z dowódcy ijego pocztu, trzech baterii ogniowych, plutonów: ckm, łączności, zwiadowczego i gospodarczego oraz drużyny pionierów. 
Janusz Karwat
Każda bateria artylerii składała się z dwóch plutonów ogniowych po dwie armaty 75 mm wz 02/25. Łącznie stan dywizjonu wraz z kolumną amunicyjną wynosił: 29 oficerów, 764 podoficerów i szeregowych, 902 konie, 12 armat, 24 jaszcze, 6 ckm "Maxim" , 4 radiostacje N2T. Będąca na wyposażeniu DAK-ów armata polowa 75 mm wz 02/26 była przekalibrowaną armatą rosyjską 3-calową (poprzez włożenie tzw. koszulki). Wśród żołnierzy i oficerów zyskała nieoficjalne miano "prawosławnej". Był to sprzęt lekki, przystosowany do działań szybkich 19 .
Najmniejszym pododdziałem ogniowym dywizjonu był działon, w skład którego wchodziło 19 żołnierzy i 25 koni oraz zaprzęgów - działa z przodkiem ijaszcza.
Struktura organizacyjna dywizjonu artylerii konnej
I dowódca dywizjonu I bateriikonna 1 pluton ckm 1 pluton zwiad. l ,sekcja plonlerow 3 bateria 1 4 działa
7. DAK, podobnie jak pozostałe dywizjony artylerii konnej, obchodził swoje święto w dniu 3 sierpnia, na pamiątkę nadania 1. DAK szefostwa honorowego gen. Józefa Bema w 1926 roku. Wspólny był też marsz, osnuty na melodii z powstania listopadowego, wspólna odznaka pamiątkowa. Barwy artylerii konnej, czarno-szkarłatne, umieszczone były na proporcach bateryjnych, proporczykach na kołnierzach, płomieniach fanfarowych i czaprakach; otoki na czapkach były czarne. W maju 1926 roku konni artylerzyści 7. DAK wraz z żołnierzami innych wielkopolskich pułków piechoty, kawalerii i artylerii lekkiej z honorem spełnili żołnierski obowiązek, zawarty w przysiędze wojskowej, obrony legalnej władzy konstytucyjnej sprawowanej przez prezydenta Stanisława Wojciechowskiego. W tych tragicznych wydarzeniach w Warszawie wzięła udział bateria w składzie czterech oficerów oraz 140 podoficerów i kanonierów. W bratobójczej walce poległ jeden żołnierz, a pięciu zostało rannych 20 . Artyleria konna uważała się za bliższą kawalerii. Niechętni tym tradycjom artylerzyści mówili o nich z przekąsem, że to nie artyleria, lecz kawaleria, która wozi ze sobą działa. Szczególne zasługi w kształtowaniu wysokiego "esprit de corps" kadry zawodowej oraz dobrego poziomu wyszkolenia bojowego 7. DAK położył w czasie dziesięcioletniego dowodzenia dywizjonem ppłk Zygmunt Łakiński, rodowity 
Ryc. 4. Plac koszarowy 7. PAC zimą 1930 r. W rozwiniętym szyku pieszym stoją żołnierze poszczególnych dywizjonów, a przed nimi bateria armat ciężkich z zaprzęgami. Wł. Wielkopolskie Muzeum Wojskowe (dalej WMW).

Wielkopolanin, urodzony w 1892 roku w Kościanie. Ten zdolny oficer służył w dywizjonie prawie od chwili jego sformowania, a następnie dowodził 10. Pułkiem Artylerii Lekkiej. W kampanii wrześniowej był dowódcą artylerii dywizyjnej 30. Dywizji Piechoty. Po klęsce przedostał się do Francji, a następnie do Anglii. W bitwie pod Monte Cassino dowodził artylerią, a w maju 1945 roku został mianowany generałem brygad y 22. Oficerowie dywizjonu, jak przystało na prawdziwych kawalerzystów, szczególną miłością darzyli konie. Jeźdźcy z 7. DAK zdobyli trzykrotnie mistrzostwo Militari Artylerii Konnej - w organizowanych co roku zawodach reprezentacji poszczególnych dywizjonów artylerii konnej ówczesnego Wojska Polskiego. Do znakomitych jeźdźców 7. DAK zaliczali się: kpt Paweł Nerlich-Dąbski, por. Edward N agórski i ppor. Roman Rożałkowski. Pierwszy z nich dwukrotnie zdobywał mistrzostwo Polski w skokach na koniu (1932,1934), a w roku 1933 był członkiem polskiej drużyny olimpijskiej. Do szkolenia jeździeckiego oficerów i kanonierów dywizjonu służył tor jeździecki, znajdujący się na terenie obecnego stadionu sportowego WSO. Ubiór i oporządzenie artylerzystów konnych było identyczne, jak u żołnierzy w pułkach kawalerii. Podobnie jak inne dywizjony 7. DAK posiadał swój sztandar. Otrzymał go zarządzeniem Prezydenta RP z dnia 24 listopada 1937 r. Sztandar ten, jako jedyny należący do artylerii konnej, przetrwał wojnę i znajduje się w Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie. 
Janusz Karwat
Ryc. 5. Warta 7. PAC przed bramą wjazdową do koszar 15 sierpnia 1935 r. Wl. WMW.

Dywizjon wyruszył na wojnę w składzie Wielkopolskiej Brygady Kawalerii.
Koszary na Sołaczu opuścił 25 sierpnia 1939 r., by już nigdy do nich nie powrócić. Jako jedyna jednostka stacjonująca w tych koszarach dywizjon na wypadek wojny nie mobilizował innych oddziałów 23 . Do boju we wrześniu 1939 roku poprowadził dywizjon jego dowódca ppłk. Ludwik Sawicki, oficerem zwiadowczym dywizjonu był kpt. Paweł Nerlich-Dąbski, a bateriami dowodzili: pierwszą - kpt. Edward Nagórski, drugą - kpt. Wiktor Olszewski, trzecią - por. Józef Korczakowski. Za męstwo na polu chwały w kampanii wrześniowej 7. Dywizjon Artylerii Konnej Wielkopolskiej został odznaczony krzyżem Virtuti Militari.
Orderem tym udekorowano również 20 oficerów oraz 13 podoficerów i szeregowych. W kampanii wrześniowej poległo trzech oficerów oraz 21 podoficerów i szeregowych dywizjonu 24 .
7. Wielkopolski Pułk Artlerii Ciężkiej (dalej 7 . PAC) został zorganizowany w Poznaniu 2 listopada 1921 r. z 14. i 17. Dywizjonu Artylerii Ciężkiej. Tułk zajmował budynki zachodniej części koszar sołackich. Dowództwo pułku mieściło się w obecnym budynku komendy Wyższej Szkoły Oficerskiej im. Stefana Czarnieckiego, a kasyno oficerskie w budynku, w którym dziś mieści się klub podchorążego. Początki 14. Dywizjonu wiążą się ściśle z rozwojem artylerii w Armii Wielkopolskiej, a zwłaszcza powstaniem 1. PAC, w skład którego wchodziły trzy dywizjony liniowe i jeden zapasowy. Wydzielony z tego pułku 1. dywizjon przyjął nazwę 14. Dywizjonu Artylerii Ciężkiej Wielkopolskiej. Również 17. DACwywodził się z 2. dywizjonu 1. PAC. Dywizjony początkowo były uzbrojone w sprzęt niemiecki, a na przełomie 1919 i 1920 roku, po włączeniu Wojsk Wielkopolskich w skład Wojska Polskiego, zostały przezbrojone w sprzęt francuskf s . W wojnie polsko-bolszewickiej dywizjony walczyły w składzie 1. i 3. Dywizji Strzelców Wielkopolskich, które w grudniu 1919 roku otrzymały nową nazwę: 14. i 17. Dywizji Piechoty Wielkopolskiej. Dywizjony te walczyły m.in. w składzie Frontu Litewsko- Białoruskiego w rejonie Bobrujska i Mozyrza, w bitwie nad Bugiem i w Grupie Uderzeniowej Naczelnego Wodza w czasie uderzenia znad Wieprza (14. DAC) oraz w operacji wileńskej i bitwie warszawskiej w składzie 5. Armii gen. Władysława Sikorskiego (17. DAC). W chwili zorganizowania 7. PAC składał się z dwóch dywizjonów artylerii, które składały się z trzech baterii. Ponadto w skład pułku wchodziła drużyna dowódcy i drużyna łączności. Pułki artylerii ciężkiej były zaliczane, od chwili swego powstania, do odwodu Naczelnego Dowództwa. W każdym Dowództwie Okręgu Korpusu znajdował się jeden PAC. 7. Wielkopolski Pułk Artylerii Ciężkiej podlegał Dowództwu Okręgu Korpusu nr VII w Poznaniu, a od 1928 roku dowódcy Grupy Artylerii nr 7.
Żołnierze 7. PAC nosili umundurowanie zbliżone do innych formacji artyleryjskich. Szczegółami wyróżniającymi były ciemnozielone patki ze szkarłatnymi wypustkami na kołnierzach mundurów garnizonowych, ciemnozielone sukienne otoki na czapkach oraz szkarłatne lampasy przy ciemnozielonych spodniach wieczorowych. N a naramiennikach żołnierze 7 . PAC nosili arabskie cyfry" 7". Pułk posiadał również odznakę pamiątkową, zatwierdzoną przez Ministerstwo Spraw Wojskowych 26 .
Co roku w dniu 12 stycznia 7. PAC obchodził swoje święto. Data ta nawiązywała do wyjazdu w 1919 roku pierwszej baterii na front północny powstania wielkopolskiego. Dzień ten rozpoczynał się od uroczystej mszy św. w kościele garnizonowym na Wzgórzu Św. Wojciecha, na którą pododdziały udawały się w szyku pieszym. W południe dowództwo jednostki wraz z zaproszonymi gośćmi odbierało defiladę pododdziałów. Niektóre defilady odbywały się w mieście, np. w 1931 roku na ul. Święty Marcin przed Zamkiem. Święto kończył uroczysty bankiet w kasynach oficerskim i podoficerskim. W dniu 29 czerwca 1938 r., podczas
Ryc. 6. Dowódca 7. PAC pułkownik dyplomowany Tadeusz Bodnar, fot. z 1934 r. Wł. Wyższa Szkoła Oficerska im. S. Czarnieckiego. 
Janusz Karwat
uroczystości z udziałem prezydenta RP Jgnacego Mościckiego, marszałka Edwarda Śmigłego- Rydza i zaproszonych gości, pułk otrzymał swój sztandar. W okresie międzywojennym 7. PAC przechodził szereg reorganizacji i zmian.
W 1932 roku ujednolicono skład dywizjonów, rezygnując ze składów mieszanych. W wyniku tej reorganizacji 7. PAC składał się z trzech dywizjonów, a każdy z nich posiadał dwie baterie. W pułku były dwa dywizjony haubic 155 mm oraz jeden dywizjon armat 105 mm. W 7. PAC było w tym czasie przeciętnie 40 oficerów, 84 podoficerów zawodowych i 687 kanonierów i podoficerów.
W 7. PAC konie odgrywały zasadniczą rolę, będąc siłą pociągową przy działach, transporcie amunicji, żywności i pasz. Obok koni pociągowych istniała w pułku taka sama liczba koni wierzchowych. Były też konie oficerskie, zwiadu, telefonistów; razem 30 koni (w baterii ciężkiej nie było jaszczy). Zaostrzenie się stosunków polsko-niemieckich wiosną 1939 roku spowodowało, że w maju pułk przeszedł na nową, dwudywizjonową organizację. W każdym dywizjonie były trzy czterodziałowe baterie. Pierwszy dywizjon został wyposażony w 12 francuskich armat 105 mm, a drugi otrzymał haubice 155 mm produkcji francuskiej.
Struktura organizacyjna pułku artylerii ciężkiejdowódca pułkukwatermistrzostwosztab pułku
I dywizjon armat 105 mm I trzy baterie armat
II dywizjon haubic 155 mmbateria łącznościtrzy baterie haubicpluton gospodarczy
12 armat
12 haubicpluton telegraficznypluton zwiadu U kolumna amunicyjna I [pluton zwiadu I I kolumna amunicyjna
Koszary 7. PAC stały się ośrodkiem tajnej mobilizacji, która doprowadziła do utworzenia dywizjonów artylerii ciężkiej (DAC) dla 14., 17. i 25. Dywizji Piechoty, które stacjonowały na terenie DOK VII. Numeracja DAC odpowiadała numerom dywizji, dla których zostały sformowane. Tworzone dywizjony artylerii ciężkiej były dwubateryjne, miały baterię 3-działową armat 105 mm oraz baterię 3-działową haubic 155 mm.
Obsada etatowa 7. PAC i dywizjonów zmobilizowanych przez ten pułk była następująca: dowódca 7. PAC płk Tadeusz Bodnar, dowódca 1. dywizjonu armat 105 mm mjr Mikołaj I. Karczewski, dowódca 1. baterii por. Komisiński, dowódca 2. baterii kpt. Edward Węgrzyński, dowódca 3. baterii kpt. Wiktor A. Steinaur, dowódca II dywizjonu haubic 155 mm mjr Jerzy Bolechowski, dowódca 4. baterii 
por. Czesław Tundak, dowódca 5. baterii kpt. Henryk K. Szczygielski i dowódca 6. baterii por. Juliusz Mikołajski. Dowódcą 14. DAC był mjr Eugeniusz Szary, dowódcą 1. baterii 105 mm por. Franciszek Kłos, dowódcą 2. baterii 155 mm kpt. Bruno Pawlik. 17. DAC dowodził ppłk Wacław Albrecht, dowódcą 1. baterii 105 mm był kpt. Mieczysław Brochocki, a dowódcą 2. baterii 155 mm kpt. Stanisław Marian. Dowódcą25. DAC był kpt. Edmund Wołkowiński, dowódcą 1. baterii 105 mm por. Jan Ciembka, a dowódcą 2. baterii 155 mm por. Jan S . k 27 zczepanla . 7. PAC oraz dywizjony artylerii ciężkiej zmobilizowane przez ten pułk w składzie Armii "Poznań" gen. Tadeusza Kutrzeby stanowiły ważny element wsparcia ogniowego piechoty. Żołnierze artylerii ciężkiej dali piękny przykład patriotyzmu i bohaterstwa w czasie bitwy nad B zurą 28.
", A, C
Poznani
[SBt L/fj*
J Na podstawie pkt regulaminu odznaki
. .
l l
€fjfma ptawe BMiSIfr rifsid
Odmakę Pamitśkmi } \ ? P.A. c. w zajJwit'rJ- k razietM, 5, WopsM* 'Nt'J'30 p oz, 25
· .:. te v
Ryc. 7. Legitymacja odznaki pułkowej kaprala E. Wygockiego, dowódcy działonu w 7. baterii 7. PAC.
WŁ WSO im. S. Czarnieckiego.

Najpóźniej w koszarach sołackich został sformowany 7. Samodzielny Dywizjon Artylerii Przeciwlotniczej (7. SDAPlot.). Nastąpiło to na mocy rozkazu wykonawczego Departamentu Artylerii i Służby Uzbrojenia MS Wojsk, z dnia 27 listopada 1925 r., w którym nakazano zorganizowanie przy niektórych pułkach artylerii ciężkiej samodzielnych dywizjonów artylerii przeciwlotniczej. 7 . PAC otrzymał polecenie zorganizowania dywizjonu dwubateryjnego, a każda z baterii została wyposażona w dwa działa rosyjskie 76,2 mm. Ponadto dywizjon posiadał do 1935 roku samochód półciężarowy, dwa samochody ciężarowe (z czasów I wojny światowej) oraz cztery motocykle. Początkowo podległość 7. SDAPlot. była taka sama, jak 7. PAC, w 1928 roku powołano jednak 11. Grupę Artylerii, w skład której weszła cała artyleria przeciwlotnicza Wojska Polskiego z wyjątkiem Marynarki Wojennej29. Szkolenie kanonierów w obsłudze sprzętu sprawiało istotne trudności z uwagi na niskie stany osobowe. W 7. SDAPlot. w dniu 4 stycznia 1930 r. było ośmiu 
Janusz Karwat
Ryc. 8. Oficerowie 7. Dywizjonu Artylerii Konnej Wielkopolskiej, fot. z 1932 r. wykonana z okazji wizyty delegacji armii czechosłowackiej: ppor. W. Mulak, por. St. Święcicki, por. R. Eberhardt, por. Płatnik Andrzejewski, kpt. 1. Antropow, por. E. Nagórski, płk Z. Łakiński, kpt. Z. Bodek- Mirski, kpt. F. Wróbel, kpt. E. Misiewski, kpt. dr Danhoffer, kpt. armii czechosłowackiej W. Polesny, por. 1. Żymierski, por. 1. Z. Otfinowski, por. P. Dąbski- Nerlich, por. T. Piątkowski, por. P. Niesiołowski i ppor. lek. weterynarii Majewski
oficerów, 13 podoficerów zawodowych, dwóch nadterminowych oraz 74 bombardierów i kanonierów. Połowa z nich przechodziła kurs szkoły podoficerskiej30. Była to więc najmniejsza jednostka stacjonująca na Sołaczu. 7. SDAPlot. był jednostką całkowicie zmotoryzowaną i posiadał na swoim wyposażeniu 40 mm armaty przeciwlotnicze wz. 36 (Boforsa). Były to armaty automatyczne o szybkostrzelności teoretycznej 120 strzałów na minutę (praktycznej 40-60). Była to broń nowoczesna, która sprawdziła się w walce. Około 80 proc. strat zadanych Niemcom w kampanii wrześniowej 1939 roku zostało zapisanych na konto tych dział. Do holowania dział przeciwlotniczych i przyczep amunicyjnych używano w dywizjonie gąsienicowych ciągników artyleryjskich typu C2P. Wprowadzenie na wyposażenie dywizjonu nowoczesnego sprzętu motorowego wymagało rozbudowy bazy technicznej dla tej jednostki. Dokonano tego w 1938 roku, kiedy to oddano do użytku nowoczesny kompleks czterech garaży w dzisiejszym parku pojazdów mechanicznych. U mundurowanie garnizonowe żołnierzy dywizjonu było identyczne, jak żołnierzy 7 . PAC. Jedynym elementem wyróżniającym była żółta wypustka pod zieloną patką, noszoną na kołnierzu munduru wyjściowego. Umundurowanie polowe żołnierzy dywizjonu było zbliżone do oddziałów broni pancernej. Od 1937 roku noszono czarne, a od 1935 roku zielone kombinezony z drelichu. Kadrazawodowa dywizjonu natomiast od 1936 roku nosiła skórzane kurtki, takie jak w batalionach pancernych. Wszystkie dywizjony artylerii przeciwlotniczej posiadały wspólną odznakę pamiątkową.
W dniu 1 czerwca 1939 r. kadra oficerska 7. SDAPlot. liczyła 15 oficerów. Dowódcą dywizjonu do wybuchu wojny był mjr Zylber. W myśl wytycznych mobilizacyjnych zadaniem dywizjonów przeciwlotniczych było zorganizowanie na wypadek wojny oddziałów bojowych i pomocniczych oraz przekazanie nadwyżek do ośrodków zapasowych. Zgodnie z tymi wytycznymi 7. SDAPlot. w wyniku mobilizacji rozwinął następujące jednostki: 1. baterię art. plot. nr 87 dla Wielkopolskiej Brygady Kawalerii 2. baterię art. plot. nr 14 dla 14. Dywizji Piechoty 3. baterię art. plot. nr 17 dla 17. Dywizji Piechoty 4. baterię art. plot. nr 25 dla 25. Dywizji Piechoty 5. baterię art. plot. nr 26 dla 26. Dywizji Piechoty
Bateria nr 87 składała się z dwóch 40 mm armat wz 35. W skład pozostałych baterii wchodziły po cztery armaty. Dowódcami baterii zmobilizowanych przez 7. SDAPlot. w czasie działań bojowych we wrześniu 1939 roku byli: 14. bat. art. plot. - kpt. Stanisław Zalewski, 15. bat. art. plot. - kpt. Wiktor Brodzicz, 25. bat. art. plot. - kpt. Kazimierz Żniński, 26. bat. art. plot. - kpt. Stanisław Luer, a 87. bat. art. plot. - por. Wacław Serafin.
Czterodziałowa bateria 40 mm składała się ze zwiadu Ueden oficer zwiadowczy z pocztem na pięciu samochodach i pięciu motocyklach), łączności (pięć radiostacji N2 o zasięgu 10 km) oraz czterech plutonów jednodziałowych z dowódcą plutonu, oficerem oraz obsługą działa i 2 lkm. Łącznie bateria liczyła 6 oficerów, 163 podoficerów i kanonierów oraz 34 pojazdy mechaniczne, w tym 18 ciągników C2P 31 . W okresie poprzedzającym wybuch wojny w dywizjonie odbyli przeszkolenie również członkowie fabrycznego plutonu artylerii przeciwlotniczej Zakładów Spółki Akcyjnej H. Cegielski pod dowództwem ppor. rez. Kazimierza Borowskiego. W czasie kampanii wrześniowej za męstwo na polu walki 16 żołnierzy z baterii sformowanych przez 7. SDAPlot. zostało odznaczonych Orderem Virtuti Militari i Krzyżami Walecznych.
Koszary sołackie oprócz tego, że były kolebką szkolnictwa artyleryjskiego w niepodległej Polsce, we wrześniu 1939 roku stały się najważniejszym centrum mobilizacji artylerii ciężkiej i przeciwlotniczej dla Armii" Poznań". Zmobilizowano na bazie jednostek tutaj stacjonujących 88 proc. sił artylerii ciężkiej i 90 proc. artylerii przeciwlotniczej, jakie armia ta posiadała w swoim składzie. Większość budynków koszar na Sołaczu oddano do użytku w 1913 roku. Później, mimo toczącej się wojny, wojskowe władze pruskie kontynuowały rozbudowę koszar. W 1915 roku ukończono budowę budynków obecnego klubu oficerskiego, dawniej tarczowni obok strzelnicy, oraz dzisiejszego budynku Woj
Janusz Karwat
Ryc. 9. Orkiestra 7. DAK w 1922 r. Wł. WMW.

skowego Koła Motoryzacyjnego. Już w niepodległej Polsce, po zakończeniu wojny polsko-bolszewickiej w 1921 roku, dokończono budowę drugiego ciągu stajni, który od zakończenia II wojny światowej pełnił rolę magazynów. Koszary w okresie międzywojennym posiadały kubaturę ok. 320 tys. m 3 i obejmowały również dzisiejsze budynki mieszkalne przy ul. Dojazd. W okresie przedwojennym ważną rolę integracyjną i towarzyską dla korpusu oficerskiego i podoficerskiego spełniały kasyna pułkowe. Kasyno oficerskie 7. DAK znajdowało się w dzisiejszym budynku przedszkola wojskowego, a 7. PAC w obecnym klubie podchorążego. W dzisiejszym klubie znajdowało się kasyno podoficerskie oraz pomieszczenia przeznaczone do prowadzenia pracy oświatowej z żołnierzami służby czynnej. Z kolei obecny budynek oddziału kształcenia i kwatermistrzostwa mieścił łaźnie i kuchnię żołnierską (posiłki spożywano w izbach żołnierskich)32. Na terenie koszar znajdowały się również dwie kuźnie obsługujące około tysiąca koni obujednostek. Kuźnia 7. PAC mieściła się w obecnych warsztatach szkolnych, a kuźnia 7. DAK w miejscu obecnej przychodni lekarskiej (rozebrano ją w latach 1953-54). W dwudziestoleciu międzywojennym zarząd nad obiektami koszarowymi, z ramienia dowódcy okręgu korpusu, sprawował okręgowy zarząd nieruchomości. Przydziałem nieruchomości w garnizonie zarządzał komendant garnizonu na wniosek garnizonowej komisji kwaterunkowej. W przydziale obiektów koszarowych starano się, w miarę istniejących możliwości i zgodnie z obowiązującymi przepisami, aby poszczególne oddziały zwarte otrzymały odrębne budynki. Pierwszą instancją odpowiedzialną za utrzymanie obiektu koszarowego były jednostki administracyjne (oddziały gospodarcze). Do ich obowiązków należała m.in. konserwacja budynków i urządzeń, drobne remonty, utrzymanie czystości w obiektach, czyszczenie kominów oraz zabezpieczenie przed pożarem i klęskami żywiołowymi. 
PRZYPISY:
1 Obecnie w koszarach sołackich mleSCl się komenda Wyższej Szkoły Oficerskiej im. Stefana Czarnieckiego (dalej WSO) oraz wydział wojsk pancernych. 2 Dodatkowo w systemie umocnień twierdzy planowano umieścić Baterię Bogdanki, w miejscu obecnego jeziora Rusałka, która miała blokować ogniem swych dział bagnisty odcinek doliny Bogdanki. M. Gil, J. Karwat, Powstanie i udział sołackich oddziałówartyłerii w wojnie polsko-bolszewickiej, Poznań 1992, mpis w posiadaniu autora. 3 Dobra sołackie od 1893 f. był własnością Izydora Kantorowicza, który odstąpił je w ramach spłat długów Adolfowi Schwarzkopfowi, nadprezydentowi Prowincji Poznańskiej. Zob. A. Jakubowska, Dzielnica willowa na Solaczu projektu H. ]. Stiibbena 1907-1918, mpis pracy magiserskiej, Poznań UAM, s. 16-18; tamże plan dóbr sołackich z 1895 r., s. 108; Wojewódzkie Archiwum Państwowe Poznań (dalej APP), sygn. 6344, s. 80.
4M. Gil, J. Karwat, op. cit., s. 14.
5 APP, Związek Sokołów Polskich w Rzeszy Niemieckiej, T. XXXV, s. 10-11; J. Karwat, Towarzystwo Gimnastyczne "Sokół" zaboru pruskiego w dążeniu do niepodległości, "Dzieje Najnowsze", nr 4,1994, s. 18. 6 Centralne Archiwum Wojskowe w Warszawie (dalej CAW), zesp. Siły Zbrojne w b.
zaborze pruskim, Inspektorat Artylerii, sygn. lA 1335, s. 28. 7 CAW, Dow. Gł. Sił Zbrojnych w b. zab. pruskim, T. III, z rozkazu dziennego nr 7 Dow.
Gł. w Spf. organizacji artylerii, naznaczeń na stanowiska i sporządzenia spisów lekarzy wojskowych. 8 CAW, IA, r. dz. 293 z 24 XI1919 r.
9 A. Wesołowski, Organizacja i działania artylerii wielkopolskiej (1918-1919), [w:] Powstanie Wielkopolskie 1918/1919 (artykuły i przyczynki) pod red. B. Polaka, Kościan 1975, s. 243. 10 Meldunek komendanta SP A do Generalnego Inspektora Artylerii o zakończeniu pierwszego kursu z 29 XII 1919 r., CAW, L 300.26, T. 114. 11 Pismo II wiceministra spraw wojskowych gen. ppOf. K. Sosnkowskiego z 1111920 f.
skierowanie do generalnego inspektora artylerii. Tamże. 12 Edmund Zdzisław Knoll-Kownacki (1891-1953), generał brygady WP, Uf. 24. VII w Pomiechówku pow. płoński w rodzinie właściciela ziemskiego. Na Wydziale Przyrodniczym Uniwersytetu Moskiewskiego uzyskał dyplom agronoma. Przed wybuchem wojny działał w Drużynach Strzeleckich. Od sierpnia 1914 f. W Legionach. Kolejno w szwadronie ułanów Beliny, dowódca zorganizowanej przez siebie baterii artylerii konnej, dowódca dywizjonu. Po kursie przysięgowym Legionów internowany w Beniaminowie do kwietnia 1918 roku. Następnie w sztabie Polskiej Siły Zbrojnej, udział w odsieczy Przemyśla i Lwowa, dowódca 1. Pułku Artylerii Legionów na froncie wschodnim, od lIX 1919 do 1 VII 1920 r. komendant SP A w Poznaniu, ponownie na froncie jako dowódca 1. Bryg. Art. W latach 1921-24 szef artylerii i uzbrojenia w DOK VII Poznań, następnie przez rok słuchacz Ecole Superieure de Guerre we Francji. W latach 1925-32 dowódca 13. Dywizji Piechoty w Równem, komendant Centrum Wyższych Studiów Wojskowych. Od lutego 1935 do sierpnia 1939 roku dowódca OK VII w Poznaniu, 1 stycznia 1927 r. awansowany do stopnia generała brygady. Podczas kampanii 1939 f. jako dowódca grupy operacyjnej wykonał główne uderzenie Armii "Poznań" w bitwie nad Bzurą (9-12 IX), następnie przedarł się do Warszawy. Po kapitulacji był jeńcem Oflagu Murnau VII A, od maja 1945 roku w dowództwie II Korpusu we Włoszech jako gen. ds. zleceń. Po demobilizacji w 1947 roku osiedlił się w Walii, gospodarując na niewielkiej farmie. Zmarł 2 IX 1953 f. W Beaumaris. Odznaczony m.in. Orderem Virtuti Militari 5 kl., Orderem Polonia Restituta 4 ki., Krzyżem Walecznych 6-krotnie, francuską Legią Honorową. CAW, akta personalne, K-10160. 13 Windakiewicz Mieczysław (1861-1945), tytularny generał brygady WP, urodzony w Drohobyczu. Przez rok studiował na Politechnice Wiedeńskiej. W 1880 roku wstąpił do armii austriackiej, tam ukończył akademię wojskowo-techniczną i wyższy kurs artylerii. W 1915 roku przeniesiony w stan spoczynku jako ppłk. W WP od 19 IX 1919 f. w stopniu pułkownika, początkowo w Centralnym Inspektoracie Artylerii, następnie komendant SP A 
Janusz Karwat
w Poznaniu (VII 1920-1921), później wykładowca w Obozie Szkolnym Artylerii w Toruniu. W stan spoczynku przeniesiony 31 X 1923 f. Zmarł 28 VIII 1945 r. w Rzeszowie. CA W, akta personalne, W-7960. 14 Majewski Mikołaj Teodor (1880-1944), generał brygady WP, Uf. W Kuzniecku, gubernia Saratowska. Od 31 VII 1899 f. warmii rosyjskiej. Jako zawodowy oficer artylerii brał udział w wojnie rosyjsko-japońskiej 1904-1905 i w I wojnie światowej. Ranny i kontuzjowany podczas walk, zdymisjonowany w styczniu 1917 roku w stopniu pułkownika. W październiku 1917 roku zgłosił się do gen. V Korpusu gen. Leonarda Skierskiego, po czym wyjechał do Francji. W lutym 1918 roku przyjęty do Armii Polskiej gen. Józefa Hallera. Został dowódcą 3. Pułku Artylerii Polowej, na czele którego powrócił do kraju. Następnie był dowódcą 13. Brygady Artylerii, komendatem SPA w Poznaniu i Obozu Szkół Artylerii w Toruniu. Od 1922 roku generał brygady. W latach 1923-25 szef Artylerii i Uzbrojenia DOK II Grodno; z kolei dowódca 18. Dywizji Piechoty. W stan spoczynku przeniesiony 31 VIII 1930 r., zginął w Szpitalu Ujazdowskim podczas powstania w 1944 roku. CA W, akta personalne, M -10486. Gąsiorowski Janusz Tadeusz (1889-1949), generał brygady WP, ukończył gimnazjum filologiczne we Lwowie i Wydział Filozoficzny Uniwersytetu Jagiellońskiego. Działał w organizacjach niepodległościowych - Zarzewie, Polskie Drużyny Strzeleckie. W latach 1914-16 warmii austriackiej jako dowódca baterii na froncie rosyjskim, a później w Komendzie Naczelnej Polskiej Organizacji Wojskowej. W WP od 1 XI 1918 r., m.in. jako attache wojskowy w Moskwie, adiutant gen. K Sosnkowskiego, zastępca komendanta SPA. W wojnie polsko-bolszewickiej jako dowódca 3. Pułku Artylerii. W latach 1931-35 szef sztabu głównego, po czym dowódca 7. Dywizji Piechoty. Od 1932 roku jako gen. brygady. We wrześniu 1939 roku dostał się do niewoli niemieckiej. Po zwolnieniu osiedlił się we Francji, gdzie zmarł 19 XI1949 f. Odznaczony m.in. Orderem Virtuti Militari 5 klasy, Orderem Polonia Restituta 3 i 4 ki. CAW, akta personalne, C-1769/89/1398. 15 J. Kirchmajer, Pamiętniki, Warszawa 1975, s. 134.
16 Tamże, s. 137-138.
17 CA W, I 300.32, T. 20 Skład osobowy Obozu Szkolnego Artylerii, s. 4.
18 J. Antropow, Zarys historii wojennej 7. Dywizjonu Artylerii Konnej Wielkopolskiej, Warszawa 1928, s. 6. 19 Tamże, s. 2I.
20 J. Boguski, Rodowody artylerii konnej WP, Londyn 1964, s. 44.
21 Z. Walter-Janke, 7. Dywizjon Artylerii Konnej Wielkopolskiej, mpis, s. 2.
22 Łakiński Zygmunt, gen. bryg. WP. Urodzony w Kościanie w 1892 f. W 1913 roku wcielony do armii niemieckiej, w której ukończył oficerską szkołę arylerii wojsk wielkopolskich. Od kwietnia 1919 roku kolejno: dowódca 7. DAK, szef oddziału Personalnego DOK VII Poznań, ponownie dowódca 7. DAK (11924-IV 1924), dowódca artylerii w bitwie o Monte Cassino. Od maja 1945 roku gen. brygady. Po demobilizacji w 1947 roku osiedlił się w Londynie, gdzie zmarł 24 II 1965 f. Pochowany na cmentarzu Gunnersbury. Odznaczony Krzyżem Walecznych. T. Kryska-Karski, S. Żurakowski, Generałowie Polski Niepodległej, Warszawa 1991, s. 123. 23 Rodowody artylerii..., s. 45.
24 CAW, zesp. DOK VII, T. 7I.
25 A. Kiciński, Zarys historii wojennej 7. Pułku Artylerii Ciężkiej, Warszawa 1928, s. 5-8.
26 Tamże, s. 10-18.
27 CAW, DOK VII, T. 11/2/10, rei. ppłka A. Riedela o mobilizacji 7. PAC - 55 PAL, s. \-A.
28 R. Abraham, Wspomnienia wojenne znad Warty i Bzury, Warszawa 1993, s. 193.
29 M. Gil, J. Karwat, op. cit., s. 34.
30 Rozkazy dzienne 7. DAPlot. z lat 1930-39, Materiały i Dokumenty Wojskowego Instytutu Historycznego, sygn. 11/1/16. 31 Tamże.
32 Metryki poszczególnych budynków koszarowych znajdują się w archiwum Wojskowego Rejonowego Zarządu Kwaterunkowo-Budowlanego w Poznaniu.