ROLA KAMIENIA W ARCHITEKTURZE OSTROWA TUMSKIEGO
JANUSZ SKOCZTIAS, HENRYK WALENDOWSKI
W spółczesne dyskusje nad przestrzennym zagospodarowaniem Ostrowa Tumskiego dosyć starannie omijają problem udziału surowców skalnych, zwanych potocznie kamieniem, w materii zabytkowej wyspy. Kamień, historia jego zastosowania, dzieje jego eksploatacji, transportu, handlu i obróbki nie znajdują uznania wśród badaczy i praktyków. Stąd autorzy postawili sobie za cel rozpoznanie jak największej ilości różnego rodzaju skał występujących obecnie we wszystkich obiektach Ostrowa Tumskiego, a także wskazanie miejsca ich naturalnego występowania. Przedmiotem artykułu jest jednak nie tylko materiał budowlany obiektów sakralnych, ale także dróg, pomników i elementów wystroju architektonicznego wnętrz. Bogactwo zastosowanego materiału skalnego, szczególnie w wystroju wnętrz kaplic Katedry, uzmysłowiło autorom, jak wiele jest jeszcze do zrobienia w interdyscyplinarnej współpracy przedstawicieli nauk przyrodniczych i historycznych. Prezentowane przez autorów stwierdzenia i sugestie powinny być zweryfikowane i wzbogacone przez historyków. Dopiero wówczas niemy kamień na nowo "przemówi" i da nowe świadectwo ponadtysiącletnich przemian na Ostrowie Tumskim.

Katedra Centralnym punktem Ostrowa Tumskiego jest niewątpliwie poznańska bazylika archikatedralna pod wezwaniem św. Piotra i Pawła. Zachowały się w niej elementy architektoniczne, a także szczątki murów z kolejnych faz przebudowy. Pierwotnie, po 968 roku, Katedra zbudowana została w stylu preromańskim.
W toku prac wykopaliskowych prowadzonych po II wojnie światowej odkryto ślady murów zbudowanych ze skał narzutowych i resztki baptysterium, czylifragmenty węglanowej misy chrzcielnej, w której przeprowadzano pierwsze masowe obrzędy chrztu otoczenia i dworu Mieszka 11. Po najeździe księcia czeskiego Brzetysława w latach 1038-39 Katedra uległa zniszczeniu, a na jej miejscu postawiona została w 1048 roku większa, także kamienna budowla romańska. W XIV i XV wieku Katedra otrzymała formę gotycką, do której nawiązano w czasie rekonstrukcji w latach 1945-56 (ryc. 2). W XV wieku ukończono także budowę wieńca kaplic, które współcześnie mają wystrój renesansowy lub barokowy. W kaplicach tych znajdują się kamienne posadzki i nagrobki oraz ołtarze z licznymi zabytkowymi, kamiennymi rzeźbami, płaskorzeźbami i tablicami (ryc. 2). Zachowane fragmenty murów przedromańskiej katedry, które były elementem, potężnej trójnawowej bazyliki, zbudowane są głównie z kwarcytów, gnejsów i granitów. Są to wyłącznie głazy narzutowe, gdzie przeważa zdecydowanie jotnicki piaskowiec kwarcytowy. Natomiast posadzka tej budowli miała postać wylewki wapiennej. Pośrodku nawy, na osi kościoła, natrafiono na pozostałość dwóch zniszczonych i pustych grobowców. Według Z. Kurnatowskiej 2, z ich usytuowania w miejscu "rezerwowanym" dla fundatorów oraz ze stratygrafii, a także z późniejszej tradycji wynika, że kryły one doczesne szczątki Mieszka I i Bolesława Chrobrego. Szczątki te uległy prawdopodobnie zniszczeniu w trakcie najazdu Brzetysława. W tumbie Mieszka I, oprócz zachowanej wapiennej zaprawy murarskiej, stwierdzono obecność okruchów martwicy wapiennej oraz głazów narzutowych, głównie, gnejsu, gabra i granitu. Natomiast cechą charakterystyczną grobowca Bolesława Chrobrego jest jego dwudzielność. Część dolna wykonana jest z głazów gnejsowo-kwarcytowo-granitowych, gdzie prawie nie występuje piaskowiec kwarcytowy jotnicki, stanowiący 85 proc. części górnej. Podsumowując, można stwierdzić, że mury ścian przedromańskich są zbudowane w 93 proc. z materiału kwarcytowo-gnejsowo-granitowego. Jest to materiał eratyczny - polodowcowy. Jedynie w grobowcach wykorzystano martwicę wapIenną. W romańskich ścianach kościoła zmienia się struktura użytkowanych skał, 86 proc. budulca stanowi teraz materiał gnejsowo-granitowo-kwarcytowy. Cechą charakterystyczną katedry romańskiej jest znacznie mniejsza ilość piaskowca kwarcytowego jotnickiego (2,7 proc), oraz pojawienie się - szczególnie na krawędziach otworów drzwiowych oraz w narożnikach - piaskowca z Brzeźna koło Konina. W fundamentach zachowanych filarów kościoła romańskiego przeważają duże, nie obrobione głazy narzutowe - gnejsy i granity. Natomiast bazy filarów i same filary wykonane są głównie z martwicy wapiennej i piaskowca kwarcytowego z Brzeźna 3 . Katedra gotycka wybudowana została z cegieł, jednak w fundamentach i częściowo w filarach nawy głównej wykorzystano romańskie elementy skalne. W wieży południowej zachował się fragment muru z ciosanych głazów narzutowych, wprawdzie wykonany dopiero w latach 1791-92, ale przy wykorzystaniu materiału z rozebranej uprzednio wieży romańskiej. Na tym niewielkim fragmencie można zaobserwować szeroką gamę krystalicznych skał skandynawskich. 
Janusz Skoczylas, Henryk Walendowski
Ryc. 1. Szkic rozmieszczenia naturalnych kamieni na Ostrowie Tumskim w Poznaniu 1 - stopnie blokowe z granitu strzegomskiego; 2 - granitowa kostka regularna "rzędowa" i płyty chodnikowe; 3 - kostka regularna sześciena; 4 - rozeta milenijna wykonana z kostki regularnej wapieni, bazaltów i porfirów; 5 - kostka nieregularna z kamieni polnych; 6 - kamienie polne nie obrobione, tzw. "kocie łby"; 7 - gnejsy - kostka regularna rzędowa; 8 - bazalty - kostka regularna rzędowa; piaskowce; 10 - wapienie - płyty posadzkowe 43 x 43 cm; I - figura NMP; II - pomnik Jana Kochanowskiego; III - figura św. Jana Nepomucena; IVapłaskorzeźba w granicie strzegomskim: Chrzest Mieszka I, IV b - płaskorzeźba w granicie strzegomskim: zaślubmy Mieszka I z Dąbrówką; V - lastrikowy pomnik z granitową płytą z napisem; VI - ozdobne elipsoidy z gnejsu.

W ciągu przeszło tysiąca lat istnienia kolejnych katedr poziom posadzek zmieniał się wielokrotnie, podobnie jak materiał, z którego były wykonane. Wśród przyczyn stopniowego podwyższania poziomu posadzek najważniejszymi wydają się powodzie, które nękały nisko położone tereny Ostrowa Tumskiego. Po groźnej powodzi w 1586 roku podniesiono poziom posadzki, gdyż woda stała pod wielkim ołtarzem 4 . W latach 1954-55 wymieniono posadzkę w prezbiterium. Przy ołtarzu głównym zachowano stare płyty wapienne, tzw. szwedzkie, które dawniej pokrywały powierzchnię nawy głównej w układzie diagonalnym 5 . Płyty ordowickich 6 wapieni o wymiarach 44 x 44 cm ułożono w szachownicę - płyty jaśniejsze (siwe, popielate, szare, nawet zielonkawe) kontrastują z ciemnoczerwonymi i brązowymi o różnych odcieniach 7 . W prezbiterium zwraca także uwagę imponująca mensa ołtarza soborowego o wadze ponad 1,5 tony, wykonana z szarego granitu strzegomskiego. Otoczenie wokół tego ołtarza, tzw. "dywanik", wyłożono z płytami "Morawicy" , podobnie jak stopnie okładzinowe dzielące prezbiterium od nawy głównej. Ambonka z wyrzeźbioną księgą i orłem wykonana została z greckiego białego marmuru "Pentelikon"8. Element ten pochodzi ze zlikwidowanej w czasie II wojny światowej sali tronowej zamku cesarskiego w Poznaniu. Pozostałą część prezbiterium i nawę pokrywają płyty modułowe z polskich wapieni o wymiarach 30 x 30 cm, łączone po cztery jednakowego koloru. Płytki czarne to wapienie z Dębnika 9 , a płyty jasne (beżowe) to jurajskie wapienie z Morawicy koło Kielc 1o . Tego rodzaju posadzka zajmuje w katedrze powierzchnię ponad tysiąca metrów kwadratowych. Ponieważ w czasie powojennych prac renowacyjnych poziom posadzki w nawach i ambicie został obniżony o około 50 cm, do kaplic bocznych prowadzą obecnie stopnie blokowe z granitu strzegomskiego. Pod chórem organowym, w ścianach kruchty, umieszczono piaskowcowe nagrobki rodziny Glaubicz- Przecławskich. Spotykamy tam również dwie wolnostojące kropielnice, wykonane w 1959 roku z libiąskiego dolomitullprzez rzeźbiarza Czesława Woźniaka. Dwa filary przy kruchcie i nawie północnej posiadają do pewnej wysokości obrobione po kamieniarsku ciosy jasnego, drobnoziarnistego piaskowca. Materiał ten łączono z cegłą, uzyskując oryginalny efekt plastyczny. W pomieszczeniach wieżowych znajdują się posadzki lastrikowe, natomiast w krypcie arcybiskupów spotykamy podesty wykonane z płyt wapiennego konglomeratu "Zygmuntówka"12.
Kaplice
I. Kaplica św. Marcina Na posadzce szwedzkiej, składającej się z płyt o wymiarach 43 x 43 cm, stoi mensa ołtarzowa wykonana z marmuru kararyjskego, zaś różnokolorowe antepedium powstało z wielu włoskich marmurów, m. in. z różowego marmuru o handlowej nazwie "Paonazzo". Niedawno wykonano z wapienia "Morawica" podest przed ołtarzem. W nagrobku biskupa Wawrzyńca Goślickiego zauważamy szary piaskowiec i czerwono-brązowy wapień z okolic Saalburga (Turyngia)13.
II. Kaplica św . Józefa W lastrikowej posadzce z 1884 roku można wyróżnić okruchy marmurów włoskich. Z kolei ołtarz zbudowany jest z marmurów włoskich, głównie" Carrary" , "Paonazzo", "Bardiglio". W części zachodniej kaplicy widoczne są fragmenty ciemnozielonej serpentynitowej brekcji, stanowiącej część pomnika kardynała Halki- Ledóchowskiego, natomiast w północnej części K. Bieńkowski wyrzeźbił w białym czeskim marmurze pomnik ku czci księży zamordowanych podczas ostatniej wojny. 
Janusz Skoczylas, Henryk Walendowski
III. Kaplica św. Cecylii Dwukolorowa, szwedzka posadzka z dużych płyt o wymiarach 55 x 55 cm, wyraźnie kontrastuje z nowym elementem kamiennego wystroju kaplicy, czyli ze stopniami ołtarza wykonanego z dewońskiego wapienia "Bolechowice"14. Interesujący ołtarz zawiera wiele elementów powstałych z czarnych, górnodewońskich wapieni walońskich "Noir Belge", wydobywanych co najmniej od XV w., i białych lub biało-kremowych angielskich alabastrów, z których wykonano także rzeźby i inne elementy15 nagrobków Zygmunta Raczyńskiego i Jana Węglikowskiego, przeniesionych z Bydgoszczy, a pochodzących prawdopodobnie z warsztatu gdańskiego. Nagrobek abpa Teofila Wolickiego wykonano w czerwonym, węgierskim wapieniu "Tardosz" .
IV. Kaplica Matki Boskiej Częstochowskiej Szachownicowa posadzka z wapieni szwedzkich, o wymiarach płytek 43 x 43 cm, w sposób zasadniczy różni się od założonych ostatnio stopni ołtarzowych wykonanych z marmuru "Biała Marianna". Taką kompozycję określić należy jako błąd konserwatorski. Natomiast powstały w 1604 roku późnorenesansowy pomnik Łukasza Kościeleckiego ma tworzywo piaskowcowe. Bardziej współczesny nagrobek kardynała A. Hlonda wykonał J. Stasiński z polerowanego sudeckiego granodiorytu" Kośmin" 16.
V.-VI. Kaplica Najświętszego Sakramentu Oryginalna czarno-biała posadzka w układzie szachownicowym z XVIII w., tzw. "paryska"17, była ostatnio przekładana i uzupełniana podobnymi płytkami o wymiarach 28 x 28 cm. Przebudowano także stopnie ołtarzowe i balaski z białej "Carrary". Stare epitafia na ścianie północnej kaplicy zawierają również elementy marmurów włoskich (biała" Carrara", popielate "Bardiglio"), ale też angielskich alabastrów (epitafium Tolibowskiego) i czarnych wapieni walońskich. Dojrzały barok reprezentuje epitafium M. Zalaszowskiego z fantazyjnymi esownicami z marmuru "Bardiglio". W nagrobkach Górków wykorzystano piaskowce i czerwono-brązowe wapienie z Saalburga.
VII. - IX. Zakrystie - ambit Przy zakrystii prałackiej znajduje się piaskowcowa płyta nagrobna kanonika Michała Sławińskiego, a przy zakrystii kleryków - renesansowy grobowiec bpa B. Izdbieńskiego z jurajskiego wapienia" Tardosz" .
X. Złota Kaplica N ad wejściem do kaplicy umieszczony jest piastowski orzeł wyrzeźbiony w piaskowcu. W kaplicy, na bizantyjskiej w formie kolorowej posadzce marmurowej, wyróżnia się piękna rozeta. Jest ona dziełem Włochów: F. M. Lanciego (projekt), L. Salandriego (wykonanie w Wenecji) i D. Cristofoliego (montaż w 1841 roku w Poznaniu). Posągi naszych pierwszych władców, Mieszka I i Bolesława Chrobrego, ustawione są na cokole z białej "Carrary". Naprzeciw wejścia do kaplicy znajduje się późnorenesansowy nagrobek abpa Adama Nowodworskiego. 
Rys. 2. Posadzka Katedry poznańskiej, stan z lutego 1998 r.
SZ - posadzki i stopnie z wapieni szwedzkich P - posadzka "paryska" M - wapień "Morawica" B - wapień "Bolechowiee" S - marmur "Sławniowice " BM - marmur "Biała Marianna" C - marmur" Carrara" Moz -mozaika marmurowa L - lastriko + + - granity drewniana podłoga D - wapień z Dębnika PM - posadzka mozaikowa
Kaplice i inne pomieszczenia katedry: I - kaplica św. Marcina II - kaplica św. Józefa III - kaplica św. Cecylii IV - kaplica Matki Boskiej Częstochowskiej V i VI - kaplica N ajświętszego Sakramentu VII - zakrystia prałacka VIII i IX - zakrystia klerycka X - Złota Kaplica; XI i XII - kaplica św. Stanisława Kostki XIII - kaplica Naj świętszego Serca Jezusowego XIV i XV - kaplica Matki Boskiej i św. Aniołów XVI - kaplica św. Trójcy XVH - kaplica św. Jana Kantego XVIII - wejście południowe XIX - kaplica św. Stanisława Biskupa a - wieża północna b - wieża południowa.
Twórca nagrobka jest wprawdzie nieznany, jednak użyte materiały skalne, w tym przede wszystkim marmury kararyjskie i walońskie, a także angielskie alabastry, wskazywać mogą na tzw. szkołę gdańską. 
Janusz Skoczylas, Henryk Walendowski
XI-XII. Kaplica Św. Stanisława Kostki Posadzka w kaplicy ułożona jest z wapiennych płyt szwedzkich o wymiarach 43 x 43 cm w układzie diagonalnym. Pomnik prałata Jana Koźmiana, dzieło Oskara Sosnowskiego, został wykonany w Krakowie z "Dębnika", a postać Anioła Zmartwychwstania - z "Carrary".
XIII. Kaplica Najświętszego Serca Jezusowego W posadzkę z szarych marmurów sławniowickich wmontowano rozetę z różnokolorowych marmurów, takich jak ciemnoczerwony" Saalburg", zielony "Tinos", biała" Carrara", biało- kremowa" Calacatta" i "Morawica" w kolorze kawy z mlekiem. Po zniszczeniach wojennych wspaniałą rozetę odtworzyła zasłużona w Poznaniu firma kamieniarska W. Pawłowicza. Na ponaddwutonowym cokole z cukrowej odmiany marmuru sławniowickiego stoi marmurowa rzeźba abpa F. Stablewskiego. W kaplicy znajduje się także pomnik nagrobny - płaskorzeźba przedstawiająca abpa Walentego Dymka, wykonana w wapieniu "Morawica" . Uwagę przyciągają kolorowe włoskie marmury w ołtarzu, w tym marmurowe, kanelowane kolumny.
XIV.-XV. Kaplica Matki Boskiej i św. Aniołów Środkowa część kaplicy posiada posadzkę "paryską" czarno-białą, boki zaś wyłożono wapieniami szwedzkimi. W ołtarzu znajdują się rzeźby i elementy marmurowe i alabastrowe. Z marmuru "Carrara" wykonano mensę, a z kolorowych marmurów - antepedium oraz epitafium prałata Zygmunta Cieleckiego (połowa XVII w.). Na ścianie zachodniej w roku 1665 wystawiono barokowy grobowiec bpa A. Szołdrskiego wykonany z białych marmurów i alabastrów, kontrastujących z czarnym walońskim wapieniem.
XVI. Kaplica św. Trójcy Posadzkę kaplicy stanowią płyty ordowickich wapieni szwedzkich o wymiarach 55 x 55 cm. Bardzo cenny jest renesansowy nagrobek bpa Adama Konarskiego, projektowany przez Jana Baptystę Quadro, a postać biskupa wyrzeźbiono z ciemnoczerwonego marmuru salzburskiego. Na ścianie południowej znajduje się pomnik nagrobny abpa A. Baraniaka wykonany z wapienia "Morawica".
XVII. Kaplica św. Jana Kantego Posadzkę tworzą wapienie szwedzkie z widocznymi skamieniałościami głowonogów, ortocerasów. Natomiast stopnie ołtarza, a także sam ołtarz, wykonano niedawno z dewońskiego wapienia "Bolechowice". Na ścianie południowej znajduje się płyta nagrobna bpa A. Czarnkowskiego, z czerwonego wapienia węgierskiego "Tardosz"18, a na ścianie zachodniej - piaskowcowy pomnik abpa Marcina Dunina.

XVIII. Wejście południowe Posadzkę wyłożono mozaikowymi płytami marmurowymi o wymiarach 60 x 60 cm. Są to m. in. szare "Sławniowice " i czarny " Dębnik". Cokół przy wejściu wyłożono płytami granitu karkonoskiego "Michałowice". 
XIX. Kaplica św. Stanisława Biskupa Po przeprowadzonym w 1995 roku remoncie, kaplica ma nową posadzkę z wapienia "Mora wica" , o wymiarach płytek 40 x 40 cm. Zachowała się stara zabytkowa mensa ołtarzowa wykonana z marmuru "Carrara", natomiast poprzednie antepedium zastąpiono nowym - z wapienia "Bolechowice". Na ścianie wschodniej znajduje się pomnik abpa L. Przyłuckiego, wykonany z marmuru kararyjskiego i alabastru. W pomieszczeniach wieżowych znajdują się posadzki lastrikowe już z okresu powojennego.
Kościół Najświętszej Marii Panny Wzniesiony w latach 1431-48 jest najlepiej zachowaną budowlą gotycką w Poznaniu. Przedtem, około 965 roku, stał w tym miejscu kościół kamienny, pełniący prawdopodobnie funkcję kaplicy zamkowej. Jeszcze obecnie w fundamentach ceglanego kościoła gotyckiego, zwanego też Kościołem Mariackim, występują pojedyncze bloki martwicy wapiennej i mioceńskiego piaskowca z Brzeźna. Ten sam piaskowiec z Brzeźna występuje również w murach kościoła w postaci tzw. "piekielnego kamienia" z pionowymi 10 rysami o różnej długości i głębokości. W myśl legendy, bruzdy te powstały od ostrzenia mieczy przez rycerzy udających się na pole walki. Podobno ostatnie ostrzenie miało miejsce w 1683 roku, przed wyprawą wiedeńsk ą 19. Na murach kościoła NMP widać wyraźne ślady wgłębień o średnicy 3-3,5 cm i głębokości 1-2,5 cm. W myśl jednej z teorii, kuliste wgłębienia powstały po archaicznym sposobie niecenia ognia w murach romańskich i gotyckich świątyń; inna przekonuje, że wgłębienia w murach świątyń są śladami ludzkich palców powstałych w trakcie wytwarzania cegły z gliny. W trójnawowym halowym wnętrzu, nakrytym gwiaździstym sklepieniem, charakterystyczny jest przechylony filar północno-wschodni, bez widocznych rys i pęknięć na ścianach. Ten krzywy filar zdaje się pośrednio potwierdzać tezę, że kościół NMP został zbudowany na nietrwałych fundamentach romańskiej budowli, która funkcjonowała obok Katedry.
Gmach Akademii Lubrańskiego Na północ od Katedry wznosi się odrestaurowany budynek Akademii Lubrańskiego, zwanej również Collegium Lubranscianum. Ufundowana w 1518 roku przez biskupa Jana Lubrańskiego, była pierwszą uczelnią o charakterze szkoły wyższej w Poznaniu. Niewielki, arkadowy dziedziniec w okresie przebudowy w XVIII wieku wyłożono tzw. szwedzką posadzką z ordowickich wapieni z wyspy Olandii, opisywanąjuż w pomieszczeniach Katedry. Wystawiona na działanie czynników atmosferycznych posadzka jest bardzo zniszczona - popękana, pogruchotana i starta. Mimo to wyraźnie widoczne są skamieniałości ortocerasów.
Plac przed Katedrą oraz drogi i pomniki Plac przed Katedrą wyłożony jest drobną kostką kamienną, składającą się z szarych wapieni, czarnych bazaltów i czerwonych porfirów. Przed głów
Janusz Skoczylas, Henryk Walendowskinym portalem wykonano rozetę o średnicy 13 m. W rozetę wkomponowany jest łaciński napis upamiętniający rok milenijny 1966. Obok znajdują się dwie ławy granitowe z płaskorzeźbami, zaprojektowane przez K. Bieńkowskiego. Przedstawiają one poczet królów polskich, chrzest Mieszka I i zaślubiny Mieszka z Dąbrówką (ryc. 1. IV a i IV b). Obok stoją dwa ośmioboczne cokoły z granitu. N atomiast wokół placu przed Katedrą ustawiono sześć ław granitowych. Ulice Ostrowa Tumskiego, a przede wszystkim ich bruki, są świadectwem przemian zachodzących w XIX i XX wieku. Większość dróg, m.in. ul. Ostrów Tumski, ul. Lubrańskiego, ul. ks. Posadzego oraz północne i wschodnie otoczenie Katedry, wybrukowana została nie obrobionymi głazami narzutowymi, tzw. "kocimi łbami". Miejscami, szczególnie w otoczeniu kościoła NMP, występuje nieregularna wprawdzie, ale już obrobiona kostka z kamieni polnych. Ulica Mieszka I ma wyjątkowo urozmaiconą nawierzchnię. Spotykamy tu kostkę brukową dużą, tzw. rzędową, z szarych granitów, bazaltów, gnejsów i innych skał, oraz średnią kostkę bazaltową. Część ulicy wybrukowano mniejszymi kamieniami polnymi, tzw. "kocimi łbami", podobnie jak sąsiednie ulice Lubrańskiego, Dziekańską i Posadzego. Liczne przebudowy spowodowały prawdopodobnie, że znaczny fragment drogi w części zachodniej obfituje w uzupełnienia kostki gnejsowej kostką granitową. Z kolei w części wschodniej mamy znów kostkę bazaltową, ustępującą miejsca kostce granitowej oraz "kocim łbom".
Chodnik uliczny przy Katedrze wykonano w znacznej części z dużych płyt szarego granitu strzegomskiego. W niektórych płytach wykuto rynienki odprowadzające wodę deszczową z rynien spustowych.
Na terenie Ostrowa Tumskiego znajduje się kilka pomników i figur. Zwraca uwagę figura Matki Boskiej, stojąca między Psałterią a kościołem NMP. Wykonano ją w 1886 roku, a fundatorem był kanonik Michał Sibilski. Użyte materiały, a zwłaszcza drobnoziarnisty czerwony piaskowiec sugerują, że zamówienie fundatora realizowano w Niemczech. Trzon kolumny wykuto z jednego bloku jasnokremowego piaskowca, a dolną część z szarego granitu. Na niej znajduje się płyta z szarogłazu z inskrypcją. Przy budynku kanonii (Ostrów Tumski 3) stoi replika pomnika Jana Kochanowskiego (proboszcza tytularnego kapituły poznańskiej). Wykonał ją w dolnośląskim piaskowcu J. Sobociński w 1984 roku. Poprzedni pomnik z 1885 roku został zniszczony przez hitlerowców w roku 1940. W ogrodzie przed frontonem pałacu arcybiskupiego stoi od 1694 roku piaskowcowa figura św. Jana N epomucena. Przed wejściem do pałacu zwracają uwagę dwie kamienne elipsoidy obrotowe wykute w gnejsach, prawdopodobnie w czasie przebudowy pałacu (w 1732 roku), będące przykładem dobrego, choć bezimiennego rzemiosła kamieniarskiego. Podest wejścia do pałacu zachował starą posadzkę szwedzką, prawdopodobnie pamiętającą czasy Pompejusza Ferrari (1660-1736), który gruntownie przebudował pałac. 
PRZYPISY:
1 Z. Kępiński, K. J ózefowiczówna, Grobowiec Mieszka Pierwszego i najstarsze budowle poznańskiego grodu, Poznań 1958; K. J ózefowiczówna, Z badań nad architekturą przedromańską i romańską w Poznaniu, "Polskie Badania Archeologiczne", T. IX, 1963. 2 Z. Kurnatowska, Wczesnośredniowieczne obiekty sakralne Ostrowa Tumskiego, Przewodnik 62. Zjazdu Polskiego Towarzystwa Geologicznego, Poznań 1991, s. 94-95. 3 J. Skoczylas, Użytkowanie surowców skalnych we wczesnym średniowieczu w pólnocno-zachodniej Polsce, "Zeszyty Uniwersytetu im. A. Mickiewicza", seria" Geologia", nr 12,1990. 4 H. Walendowski, Kamień w architekturze Poznania, "Streszczenia Referatów", T. IV, 1995, s. 25-30; J. Nowacki, Dzieje archidiecezji poznańskiej, T. L Kościół Katedralny w Poznaniu, Poznań 1959.
5 Dokumentuje to prawdopodobnie jedyna zachowana fotografia wnętrza Katedry K. Ulatowskiego z 1930 r.
6 Ordowik w erze paleozoicznej 495-425 min lat temu.
7 Najbardziej poszukiwany był twardy, połyskujący, ciemnobrązowy wapień Dallie, pochodzący z północno-zachodniego wybrzeża wyspy Olandii. 8 Das neue Rezidensschloss in Posen, "Zentralblatt der Bauerwaltung", nr 69,1910, s. 457.
Kamieniołomy mezozoicznych marmurów znajdują się w rejonie Aten (Attica). Białe marmury "Pentelikon" występują także w handlu światowym pod nazwą "White of Dionissos" . 9 Kamieniołomy dewońskich wapieni koło Krzeszowic, czynne od XVI w.
10 Kamieniołomy w okolicach Morawicy koło Kielc są czynne od czasów staszicowskich do dziś. 11 Kamieniołom w Libiążu koło Chrzanowa.
12 Kamieniołom "Zygmuntówka", położony niedaleko Chęcin i znany od czasów panowania dynastii Wazów w Polsce. 13 Kamieniołomy dewońskich wapieni na południe od Jeny.
14 Historyczny, bo uruchomiony w XVI w. kamieniołom w Bolechowieach znajduje się na południowy-zachód od Kielc. Brązowe wapienie z tego złoża charakteryzują się znaczną ilością skamieniałości oraz białych, żółtawych i różowych żył kalcytowych. 15 Kamieniołomy alabastrów znajdują się w okolicach N ottingham i Stafford.
16 Kamieniołom koło Niemczy.
17 J. Lileyko, Władysławowski pokój marmurowy, "Biuletyn Historii Sztuki", R. 37, 1975, nr 1, s. 15. 18 Importy tego materiału miały miejsce szczególnie intensywnie w czasach powiązań dynastycznych Polski i Węgier. Kamieniołomy były czynne od średniowiecza w okolicach Ostrzyhomia (obecnie Estergom). Ograniczoną eksploatację prowadzi się do dziś.
19 A. Wędzki, Poznań do schyłku wieków średnich, (w:) Wielka Księga Miasta Poznania, Poznań 1994, s. 3-38.