ODKRYCIE RELIKTU MURU OBRONNEGO Z CZASÓW BISKUPAJANA LUBRAŃSKIEGO NA OSTROWIE TUMSKIM W POZNANIU
PIOTR WAWRZYNIAK
"u. Dla zabezPieczenia katedry ijej okolicy od napaści grasujących wówczas band rozbójników zapoczątkował biskup w r. 1504 budowę muru obronnego z kamienia i cegły naokoło Ostrowia Tumskiego, z basztami i blankami, a Z obronnymi bramami i wieżami przY obu mostach. Dzieło to pochłonęło znaczne sumy. Wykonaniejego pod nadzorem osobnych dwóch prefektów przeciągnęło się przez szereg lat aż do r. 1512, a wieżprzY mostach aż do r. 1549..." Tymi słowami w dziele o dziejach archidiecezji poznańskiej ksiądz profesor Józef Nowacki 1 skwitował jedno z wielkich zamierzeń, jakiego podjął się biskup Jan Lubrański w trakcie swojego przeszło dwudziestoletniego pontyfikatu. Niestety, niewiele więcej o owych murach obronnych wokół Ostrowa dowiadujemy się z innych opracowań, może dlatego, że w wojennych dziejach miasta nie odegrały one poważniejszej roli. Dla powstrzymania od rabunków "kup swawolnych", jak w owym czasie nazywano bandy złoczyńców i wszelakich innych hultajów, fortyfikacje te - jak słusznie zauważył ks. Nowacki - były wystarczające i z powodzeniem pełniły swoją rolę. Przypatrując się siedemnastoi osiemnastowiecznym widokom Poznania z łatwością dostrzegamy, że zdecydowana większość kościołów i klasztorów zlokalizowanych poza obszarem właściwego miasta otoczona jest murami lub przynajmniej solidnymi parkanami. Po dzień dzisiejszy duże ciągi takiego murowanego ogrodzenia zachowały się chociażby przy kościele Bożego Ciała. Mury na Ostrowie wyróżniały się na tle innych poznańskich" umocnień kościelnych" wielkością, a przez zaopatrzenie ich w dwie - niewiele ustępujące miejskim - wieże bramne (zlokalizowane przy mostach przerzuconych przez Starą Wartę i Cybinę, wzdłuż głównego traktu wiodącego przez Tum) nawiązywały bardzo wyraźnie do fortyfikacji miasta. Jednakże oblegającym Poznań zbytnio nie przeszkadzały, co doskonale pokazuje 
Ryc. 1. Partia wschodnia Ostrowa Tumskiego z widocznymi murami obronnymi biskupa Jana Lubrańskiego.
Fragment widoku miasta z 1618 r. według G. Brauna. Strzałką zaznaczono przypuszczalną lokalizację odkrytego reliktu.
miedzioryt z dzieła Stragona albo Stołeczne Miasto Poznań, przedstawiający oblężenie miasta w 1704 r. przez wojska sasko-rosyjskie generała Patkula. Szturmując samo miasto, nie przejmowano się znajdującym się na tyłach oblegających ufortyfikowanym Ostrowem - wojska tam nie przebywały. Umocnienia z czasów biskupa Lubrańskiego zapewne rozebrano ostatecznie na przełomie XVIII i XIX wieku. Powyżej obecnego poziomu użytkowego terenu nie zachowały się żadne ich pozostałości. W żadnym z później przeprowadzonych wykopów budowlanych, a od lat 30. naszego stulecia również archeologicznych, nie odnotowano reliktów partii fundamentowych tych murów, acz ich przebieg - dzięki planowi aglomeracji poznańskiej z l poło XVI w. wyrysowanemu przez Eugeniusza Linette i Annę Rogalankę - jest naj ogólniej znany2. Toteż dużym zaskoczeniem dla prowadzących nadzory archeologiczno-konserwa tor
Piotr Wawrzyniak
-05
Legenda: 1 - kostka brukowa (obecny poziom użytkowy terenu) 2-3 - podsypki pod bruk 4-5 - beton; podbudowa pod bruk 6 - wkop pod gazociąg 8 - bruk z otoczaków polnych (przed 1945 r.) 7, 9-18 - warstwy nasypowe i wkop owe - ziemne (gruz ceglany, próchnica, piasek z domieszką zaprawy wapiennej) 19 - relikt partii fundamentowej muru kamienno-ceglanego.
Ryc. 2. Poznań, ul. Ostrów Tumski 1. Profil wschodni i rzut wykopu wodociągowego (wycinek) z reliktem muru obronnego. Rys. P. Wawrzyniak i J. Kędelska. Archiwum Pracowni Naukowo-Badawczej PKZ, Sp. z 0.0. w Poznaniu.
skie nad robotami ziemnymi przy kładzeniu instalacji wodociągowych na ul. Ostrów Tumski (wówczas Mieszka 1)3 było odkrycie niewielkiego odcinka fundamentów kamienno-ceglanych tychże umocnień. Relikty te zlokalizowano w odległości ok. 6 m na północ od bramy wjazdowej do budynku Sądu Metropolitalnego. Odnotowano je w profilu wschodnim wykopu pod przyłączkę wodociągową na głębokości ok. 1,50-1,90 m od powierzchni terenu. Zachowane fragmenty - lico zachodnie, wewnętrzne muru - miały długość ok. 1,50 m i były przykryte nawarstwieniami ziemi, gruzu i bruków kamiennych. Od strony północnej i południowej były zniszczone późniejszymi wkopami. W murze zachowała się odsadzka o szerokości ok. 40 cm, powyżej której wznosiła się część naziemna konstrukcji wybudowana z cegieł (o wymiarach: 275/285 x 140/150 x 90/100mm), poniżej zaś zalegał fundament zbudowany z wielkich głazów kamiennych i cegieł. Stopy fundamentowej muru nie odnotowano. Całość spojona była zaprawą wapienną (w partii fundamentowej kamienie i cegły wręcz "zalewano" zaprawą). Sądząc z zachowanych dwóch rzędów cegieł z "partii naziemnej", mur nie był zbudowany najlepiej - nie starano się zbytnio utrzymać jakiegokolwiek wątku, a cegły użyte do jego wzniesienia były bardzo kiepskiej jakości. To znalezisko zasygnalizowało, że istnieją duże szanse na dalsze odkrycia, w tym dokładne zbadanie przebiegu muru obronnego fundacji biskupa Jana Lubrańskiego .
PRZYPISY:l J. Nowacki, Kościół katedralny w Poznaniu. Studium historyczne, T. I, Poznań 1959, s. 117. 2 Poznań w pierwszej połowie XVI wieku, oprać. E. Linette i A. Rogalanka przy współpracy E. Krygier (w:) Dzieje Poznania pod red. J. Topolskiego, T. 1, Poznań 1988, za!. 2. 3 P. Wawrzyniak, Nadzory archeologiczne prac ziemnych przY zakładaniu instalacji wodociągowejw rejonie ulicy Mieszka I na Ostrowie Tumskim w Poznaniu, Poznań 1994, mpis w Archiwum KZA w Poznaniu.  OIXI.