RADA I RADNI MIASTA POZNANIA W II RZECZYPOSPOLITEJ ZYGMUNT KACZMAREK W okresie II Rzeczypospolitej mieszkańcy Poznania sześciokrotnie stawiali się do urn wyborczych, aby dokonać wyboru swych przedstawicieli do samorządu miejskiego. Mimo zróżnicowania politycznego społeczeństwa w okresie demokracji parlamentarnej władzę w Radzie Miejskiej sprawowali przedstawiciele Narodowej Demokracji i Chrześcijańskiej Demokracji. Wobec tego układu politycznego opozycję stanowili reprezentanci Narodowej Partii Robotniczej (NPR), wspierani przez inne ugrupowania lewicowe i radykalne (ugrupowania piłsudczyków i komuniści). Po 1926 roku ukształtował się w Radzie Miejskiej układ dwubiegunowy. Ograniczone zostały wpływy NPR, rozbijanej przez ugrupowania piłsudczykowskie, straciła na znaczeniu Chrześcijańska Demokracja i w tej sytuacji Rada Miejska została zdominowana przez endecję. Na drugim biegunie pozostał obóz rządowy, który wykorzystał nowe ustawodawstwo dotyczące samorządu miejskiego i po 1934 roku przejął władzę w zarządzie miejskim, mianując komisarycznych prezydentów. Autorytarne rządy sanacji w samorządzie miejskim nie były akceptowane przez społeczność poznańską, która demonstracyjnie w ostatnich wyborach w 1938 roku oddała głosy na przedstawicieli Narodowej Demokracji. W pierwszych latach II Rzeczypospolitej wybierano do Rady Miejskiej 60 radnych, później już 72. Przez dwadzieścia lat w Radzie zasiadało ok. 300 mieszkańców miasta. Większość z nich to radni jednej kadencji, ale część radnych "zadomowiła" się w samorządzie Poznania na dłużej. Pierwsze wybory do Rady Miejskiej Poznania odbyły się 23 marca 1919 r. Wybory przeprowadzono zgodnie z demokratyczną ordynacją wyborczą, która likwidowała system wyborów wg stanu majątkowego. Działające w Poznaniu partie i organizacje polskie (z wyjątkiem Polskiej Partii Socjalistycznej) utworzyły Polską Listę Wyborczą, która miała zjednoczyć wszystkie siły polskie przeciw wpływom kręgów niemieckich. Z pewnymi trudnościami udało się na początku marca zawrzeć kompromis i powołany Komitet Wyborczy ustalił wspólną listę wyborczą. Tworzyły ją następujące ugrupowania: Narodowe Stronnictwo Robotnicze (NSR) wraz z piłsudczykowskim Związkiem Młodej Polski (ZMP; powstał w Poznaniu 20 października 1918 r.), Stronnictwo Mieszczańskie, które oficjalną działalność organizacyjną zaczęło 13 kwietnia 1919 r., i Towarzystwo Demokratyczno- Narodowe (późniejszy Związek Ludowo- Narodowy). Lista kompromisowa liczyła 60 kandydatów (53 mężczyzn i 7 kobiet) i nosiła numer 5. Listę otwierał robotnik Franciszek Adamczak. Skład socjalny kandydatów na radnych z listy polskiej był następujący: 33 pracowników umysłowych, 22 rzemieślników, dwóch robotników i trzy osoby bez zawodu. Ponadto zgłoszono do komisji wyborczej listę PPS (otwierało ją nazwisko Bernarda Kraszewskiego), socjaldemokratyczną (Tadeusz Matuszewski), niemiecką (Paul Gutsche) i żydowską (Maks Kollenscher). Poznań został podzielony na 86 obwodów wyborczych, a w wyborach brało udział 84 tys. mieszkańców. O ile Polacy poszli masowo do wyborów, to mniejszość niemiecka nie mogła otrząsnąć się z klęski Niemiec i wykazała mniejsze zainteresowanie wyborami. Prasa poznańska szacowała, iż frekwencja wyborcza ludności niemieckiej wahała się od 50 do 80 proc. Na listę polską głosowało 66 proc. wyborców, na listę niemiecką 28,2 proc. Pozostałe listy otrzymały od 0,7 proc. (lista PPS) do 3,1 proc. (lista socjaldemokratyczna). Wpływowa w Radzie Miejskiej z czasów pruskich mniejszość żydowska zebrała tylko 2 proc. głosów. Ostateczny podział mandatów był następujący: lista polska otrzymała 41 mandatów, niemiecka 17, listy socjaldemokratyczna i żydowska zdobyły po jednym mandacie. PPS nie wprowadziła do rady żadnego przedstawiciela. Spośród polskich radnych wybranych z listy kompromisowej największą grupę stanowili przedstawiciele drobnomieszczaństwa (15 radnych). Do rady wybrano zaledwie dwóch robotników i dwie kobiety - Franciszkę Drozdowską i znaną nauczycielkę, działaczkę społeczną Zofię Swinarską (siostrę Marii, dyrektorki Gimnazjum im. Dąbrówki). W czasie kadencji Drozdowską zastąpiła Konstancja Kolska. Wśród 17 radnych mniejszości niemieckiej dominowali urzędnicy, rzemieślnicy i kupcy. Także na liście niemieckiej były dwie kobiety - Anna Seile i Helena Mencel. Pozostałe dwa mandaty obsadzili: adwokat Maks Kollenscher (lista żydowska) i działacz związkowy Tadeusz Matuszewski (lista socjaldemokratyczna), obaj złożyli przed upływem kadencji swoje mandaty w Radzie Miejskiej. W pierwszej kadencji, trwającej do 1921 roku, "płynność" radnych była dość duża. Poza wspomnianymi dwoma radnymi ustąpiło jeszcze 20 innych (m.in. Stanisław Bresiński, Kazimierz Krajna, ks. Kazimierz Maliński, dr Bronisław Stelmachowski i Józef Tucholski). Ich miejsce zajęli: Edmund Banc, Seweryn Pendowski (zmarł w 1921 r.), Franciszek Drabętowicz, Nikodem Wolniewicz, Michał Kossowski, dr Czesław Meissner, Józef Topolski i Mieczysław Korzeniowski. Dwaj radni zmarli, nie doczekawszy końca kadencji (Stanisław Domagaiski i Jan Szymański). Jednak największe zmiany nastąpiły w klubie radnych niemieckich; zapewne z powodu opuszczenia miasta złożyło swe mandaty 12 radnych. Zygmunt Kaczmarek Ryc. l. Witold Hedinger, przewodniczący Rady Miejskiej w latach 1924-1929. Repr. z Księgi Pamiątkowej Miasta Poznania, Poznań 1929. Ryc. 2. Władysław Mieczkowski, przewodniczący Rady Miejskiej w latach 1919-1924. Repr. z Księgi Pamiątkowej Miasta Poznania, Poznań 1929. Kompromis radnych polskich zawarty na czas wyborów skończył się już dwa dni po akcie głosowania. W Radzie Miejskiej utworzono trzy koła: NSR i ZMP utworzyły Koło Radzieckie, w skład którego weszło 14 radnych, członkowie Stronnictwa Mieszczańskiego powołali Polskie Koło Radzieckie (10 radnych), a zwolennicy ZLN Demokratyczne Koło Radzieckie (17 radnych). Na pierwszym posiedzeniu, które odbyło się 8 kwietnia 1919 r., wybrano prezydium rady. Pierwszym przewodniczącym został adwokat dr Władysław Mieczkowski, reprezentujący ZLN, jego zastępcą działacz NSR Stanisław Bresiński, a funkcję sekretarza objął przedstawiciel Stronnictwa Mieszczańskiego Kazimierz Krajna. Pozostałe dwa miejsca w prezydium obsadzili Adam Kłos i robotnik Franciszek Adamczak. Inauguracja posiedzenia Rady Miejskiej miała uroczysty charakter. Przybyli nań przedstawiciele elit politycznych i administracyjnych Poznania, m.in. kardynał Edmund Dalbor, gen. Józef Dowbór-Muśnicki, prezes prowincji i rejencji poznańskiej Witold Celichowski, ks. Stanisław Adamski i inni. W dniu 17 kwietnia 1919 r. Rada Miejska dokonała wyboru prezydenta miasta, którym został dotychczasowy nadburmistrz (od 11 XI 1918 r.) Jarogniew Drwęski. Na jego kandydowanie zgadzały się dwie główne frakcje: Polskie Koło Radnych i Demokratyczne Koło Radnych, które jednak miały tylko 27 głosów. Ponieważ Drwęski otrzymał 39 głosów, jego kandydaturę musieli poprzeć stronnicy NSR. Początkowo Drwęskiego zastępował dr Wacław Studniarski, który w 1920 roku złożył rezygnację. Rada Miejska ogłosiła konkurs na stanowisko wiceprezydenta. Zgłoszeń nadeszło wiele, m.in. od radcy Mikołaja Kiedacza i inżyniera Krajewskiego z Poznania. Powołano komisję wyborczą w składzie: Witold Hedinger, Bronisław Stelmachowski, Kazimierz Bobowski, Sally Oelsner i Stanisław Kucharski. Komisja ta pozytywnie zaopiniowała osobę Kiedacza i zaproponowała jego wybór Radzie Miejskiej. Jednocześnie zaproponowała, żeby w przyszłości wybierać dwóch wiceprezydentów i zwrócić się do Krajewskiego, aby ten przyjął urząd miejskiego radcy budowlanego. Miało to być tymczasowe stanowisko do momentu utworzenia stanowiska drugiego wiceprezydenta (stanowiska tego nie udało się utworzyć i wszelkie wysiłki radnych w tej sprawie były odrzucane przez władze administracyjne i sądowe jako niezgodne z ordynacją miejską, negatywnie wypowiedział się również Wojewódzki Sąd Administracyjny). Do wyboru Kiedacza na stanowisko wiceprezydenta doszło na posiedzeniu rady miejskiej 19 maja 1920 r. Komisja wyborcza w składzie Kazimierz Bobowski i Stanisław Robiński (byli to najmłodsi radni) stwierdziła, iż na 36 radnych 32 oddało kartki na Kiedacza, trzech na Krajewskiego i jeden na Franciszka Budzyńskiego. Kiedacza wybrano na stanowisko wiceprezydenta na 12 lat, odszedł na emeryturę w 1932 roku 2 . W 1921 roku Magistrat uchwalił, iż liczba jego członków będzie wynosiła 22 osoby, z czego dziewięć członków na etacie, a pozostałe 13 stanowisk będzie niepłatnych. Z członków płatnych dotychczasowy pierwszy burmistrz będzie nosił nazwę urzędową prezydenta miasta, drugi burmistrz miano I wiceprezydenta, a pozostali będą radcami miejskimi 3 . Pewnym wstrząsem dla radnych była niespodziewana śmierć prezydenta Drwęskiego, który zmarł na czerwonkę 14 września 1921 r. Trzy miesiące później, 18 grudnia 1921 r., odbyły się ponowne wybory do Rady Miejskiej. Dopiero na cztery dni przed wyborami Rada Miejska ustaliła pobory Kiedacza zastępującego zmarłego Drwęskiego. Były one ustalone w tej samej wysokości, w jakiej otrzymywał je zmarły prezydent (warto zauważyć, iż rozpisany 13 października 1921 r. konkurs na stanowisko prezydenta nie przyniósł rozstrzygnięcia z powodu niskiego uposażenia). Miasto przez siedem miesięcy nie miało swego włodarza. W wyborach do Rady Miejskiej w 1921 roku oddano ponad 53 tys. ważnych głosów, z tego najsilniejszy obóz Narodowej Demokracji (lista nosiła nazwę Komitetu Obywatelskiego) uzyskał 24 tys. 300 głosów (28 mandatów), chadecja 8 tys. 700 głosów (dziesięć mandatów) oraz NPR6 tys. 200 głosów (7 mandatów). Pozostałymi mandatami podzielili się: komuniści (pięć mandatów), socjaliści (cztery) i po dwa mandaty uzyskały listy niemiecka, inwalidów wojennych oraz inteligencji pracującej (propiłsudczykowska Młoda Polska). Skład społeczny rady był podobny do poprzedniej - dominowała klasa średnia i inteligencja. Aż 24 radnych miało studia wyższe, ajedynie dwóch było robotnikami przemysłowymi (na listach robotniczych kandydowali głównie etatowi pracownicy związków zawodowych). Partyjni działacze z NPR wystawili na swojej liście aż 88 nazwisk z Franciszkiem Mańkowskim na czele. Zygmunt Kaczmarek i RJ. C 3J, Czło"koTMie delegacji rządowej podczas zwiedzania IV Targu PoznańskiegoZŻTT AT fS1: r S-ł3VV Wo Jciechowski< obok niego po praw"'stronie Miecfyslaw Krzyzanlaew KZ, dyrektor Targów n a d nim drugi z prawej Cyryl Ratajski, prezydent miasta, 1924. Wł. Muzeum Historii Miasta Poznania. Ryc. 4. Przebudowa placu Wolności w 1923 roku. Reprodukcja z "Ilustracji Polskiej". Podobnie jak w 1919 roku zdecydowaną przewagę w Radzie Miejskiej miały ugrupowania prawicowe (endecja i chadecja) - 38 mandatów. Nie zmieniła się liczba kobiet, do rady wybrane zostały wspomniana już Swinarska i lekarka Maria Grossmanówna. W radzie zasiadało trzech księży: proboszcz parafii św. Wojciecha Bolesław Kościeiski, proboszcz parafii łazarskiej Kazimierz Maliński, z listy niemieckiej wszedł ks. kanonik Józef Klinke, który był posłem na Sejm i wiceprezesem Zjednoczenia Niemieckiego. Na czele Rady Miejskiej nadal stał Mieczkowski, który ustąpił w 1924 roku, gdyż został powołany na naczelnego dyrektora Banku Polskiego. Jego miejsce zajął przedstawiciel Narodowej Demokracji, przemysłowiec Witold Hedinger. Na Radę Miejską spadł obowiązek wyboru nowego prezydenta. Na posiedzeniu w dniu l marca 1922 r. stwierdzono, iż Komisja Finansowo- Budżetowa zaproponowała radnym uposażenie dla prezydenta klasy III rządowej pragmatyki i 100 proc. na koszty reprezentacyjne liczone od poborów. Dodatkowo przyznano prezydentowi darmowe mieszkanie składające się z 8-10 pokoi. Sprawa podwyżki poborów urzędników państwowych została uregulowana w latach 1924-25. Wysokość poborów regulowało rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z 1924 roku, które uzależniało uposażenie od liczby mieszkańców miasta. Proponowane uposażenie w III grupie przysługiwało miastom, które liczyły ponad 250 tys. mieszkańców 4 . N a wspomniany konkurs rozpisany przez Radę Miejską zgłosiło się pięciu kandydatów (czterech z Warszawy i jeden z Krakowa), a także radni miasta dr Stanisław Pernaczyński i profesor Uniwersytetu Poznańskiego, radny Romuald Paczkowski. W dniu 22 marca 1922 r. Rada Miejska wybrała głosami radnych Narodowej Demokracji i Chadecji Cyryla Ratajskiego na stanowisko prezydenta miasta. W głosowaniu na 60 radnych brało udział 45. Na Ratajskiego oddano 44 głosy. Przewodniczący rady Mieczkowski określił Ratajskiego jako człowieka nieugiętej pracy5. W dniu 26 kwietnia 1922 r. Ratajski został wprowadzony na urząd prezydencki przez wojewodę Witolda Celichowskiego. Podobnie jak w latach 1919-21, także w kadencji 1922-25 nastąpiło wiele zmian w składzie Rady Miejskiej. Ustąpiło z rady 15 osób (m.in. Franciszek Mańkowski, dr Kazimierz Nowakowski, Stefan Celichowski, a także przedstawiciel mniejszości niemieckiej Wilhelm Loewenthal), a w ich miejsce weszło kilku radnych z poprzedniej kadencji (Edmund Banc, Michał Kossowski, Józef Sieradzki, Wiktor Folleher; w Radzie Miejskiej znalazł się też stolarz z Chwaliszewa Stanisław Libera); trzech radnych zmarło: dr Józef Englich, dr Bronisław Szulczewski, ksiądz Bolesław Kościeiski. W Radzie Miejskiej tej kadencji znalazło się aż 12 osób z tytułem lub stopniem doktora, byli to: Mieczkowski, Paczkowski, Pernaczyński, Włodzimierz Krzyżankiewicz, Maria Grossmann, Nowakowski, Józef Englich, Karol Stark, Mieczysław Seydlitz, Leon Surzyński. W ostatnich wyborach przed zamachem majowym, które odbyły się 4 października 1925 r., nie nastąpiły zasadnicze zmiany. Nadal władzę sprawował blok endecko-chadecki, który uzyskał 24 mandaty. Natomiast wzmocniła swą pozycję NPR, zdobywając 15 mandatów. Socjaliści mieli w Radzie osiem mandatów, pozostałe przypadły inwalidom wojennym i związkom lokatorów. Nadal Zygmunt Kaczmarek Ryc. 5. Otwarcie mostu Chrobrego, 13 września 1925 r., fot. S. Leszczyński. Wl. Muzeum Historii Miasta Poznania. też w Radzie przeważała inteligencja, kupcy i rzemieślnicy. Tym razem nie wystawili swych list ani mniejszość niemiecka, ani żydowska. N a liście NPR znalazł się tylko jeden robotnik. W Radzie zasiadały znów dwie kobiety - Grossmannówna i Anna Smoczyńska. Z księży pozostał Walenty Dymek. Na czele Rady ponownie stanął Witold Hedinger, a jego zastępcą został przedstawiciel chadecji Czesław Bugzel (dyrektor Banku Ziemian w Poznaniu). Po tym wyborze niezadowoleni radni NPR, którzy uważali, iż jako drugiemu co do ilości członków ugrupowaniu w radzie należy się fotel wiceprzewodniczącego, ustąpili z wszystkich komisji 6 . W tej kadencji skład Rady okazał się bardzo stabilny, z rady ustąpiło tylko dwóch członków: Stanisław Rutter i Józef Kozielski. Zastąpili ich prezes Związku Kupców Jan Borys i rzeźnik Mikołaj Górski. Przez pierwsze dziesięć lat Rada Miejska odbyła 299 posiedzeń (najwięcej w 1920-21, a najmniej w latach 1927-28, gdyż tylko 22). Łącznie na wszystkich posiedzeniach zgłoszono 2 tys. 835 uchwał Magistratu, rezolucji i interpelacji radnych. Rekordowym w tym względzie był także rok 1920, kiedy Rada rozpatrywała 390 różnych wniosków. Najmniejsza aktywność rady przypadła na rok 1927 (rozpatrywano tylko 180 wniosków). Z 60 radnych uczestniczyły w posiedzeniach średnio 42, 43 osoby. Równie często jak skład Rady zmieniał się skład prezydium. W latach 1919-29 stanowiska zastępcy przewodniczącego pełnili Stanisław Bresiński, Stanisław Grzegorzewski, Bolesław Wybieraiski i od 1923 roku Czesław Bugzel. Wśród sekretarzy i ich zastępców byli: Kazimierz Krajna, Teodor Krause, Witold Hedinger, a od 1923 roku ponownie Krause (sekretarz) oraz Adam Kłos, Kazimierz Ziembiński, Józef Maliński i od 1926 roku Józef Tylczyński. Stanowisko ławnika w Radzie pełnili: Franciszek Adamczak, Marcin Koralewski, Jan Mateiski, Stanisław Kucharski, a od 1927 roku Franciszek Kasprzak. Rada wyłaniała ze swego składu stałe i doraźne komisje. Do stałych komisji należały: Komisja Finansowo- Budowlana (przewodniczący Bolesław Wybieraiski) , Komisja Prawnicza (Romuald Paczkowski), Komisja Wyborcza (Teodor Krauze) i Komisja Rachunkowo- Kasowa (Józef Tylczyński)7. Protokoły Rady Miejskiej prowadzili Andrzej Kaźmierczak (w 1919 roku) i Nikodem Tyrakowski. Pierwsze wybory po zamachu majowym odbyły się 6 października 1929 r. i charakteryzowały się niebywałym rozbiciem politycznym. Pierwszy raz do wyborów stanęła sanacja, zresztą rozbita na cztery listy. Wtedy też chadecja opuściła endecję i poszła do wyborów w przymierzu z NPR. Oddzielne listy wystawili komuniści, socjaliści oraz inwalidzi i lokatorzy. Łącznie wystawiono rekordową liczbę 11 list wyborczych. Wybory ponownie wygrała endecja, która zdobyła 33 mandaty (o 12 więcej niż w 1925 roku), zblokowana chadecja i NPR poniosła klęskę, gdyż uzyskała tylko siedem mandatów. Komuniści uzyskali cztery mandaty, po dwa inwalidzi i socjaliści, a jeden lokatorzy. Do Rady Miejskiej powróciła mniejszość niemiecka, która zdobyła dwa mandaty. W 1929 roku zanotowano najniższą frekwencję wyborczą w dziejach II Rzeczypospolitej - do lokali wyborczych poszło zaledwie 55,2 proc. wyborców. Świadczyło to o dezorientacji politycznej mieszkańców Poznania. Skład społeczny pozostał praktycznie bez zmian, w Radzie zasiedli przedstawiciele klasy średniej i inteligencja. Komuniści wprowadzili czterech robotników, w ławach zasiadło też dwóch księży (proboszcz parafIi św. Wojciecha Narcyz Putz i Józef Prądzyński), dwóch profesorów Uniwersytetu Poznańskiego (Romuald Paczkowski i Edward Taylor) ijeden nauczyciel Jan Sobolewski. Swoje miejsce utrzymały też Grossmannówna i Anna Smoczyńska. Wybory przeprowadzone w latach 1933 i 1938 miały swą dodatkową dramaturgię ze względu na zmiany na stanowisku prezydenta miasta i administracyjne sterowanie samorządem miejskim. W tym czasie zlikwidowano prezydium Rady Miejskiej oraz stanowisko przewodniczącego rady. Ostatnim przewodniczącym Rady Miejskiej po Witoldzie Hedingerze (zmarł 10 lutego 1932 r.) był prof. Romuald Paczkowski, który objął tę funkcję w kwietniu 1931 roku. W ostatnim prezydium Rady Miejskiej, wybranym 5 stycznia 1933 r., zasiedli: Paczkowski (przewodniczący), Bolesław Wybieraiski (zastępca), Józef Tylczyński (sekretarz), Stanisław Libera (zastępca sekretarza), Stefan Kałamajski (ławnik) i Nikodem Tyrakowski (protokolant). Na tymże posiedzeniu na wniosek Józefa Tylczyńskiego wybrała na wiceprezydenta miasta Jana Piotrowskiego, absolwenta Uniwersytetu Poznańskiego i doktora nauk ekonomiczno-prawnych, dyrektora Stomilu. Niestety, Ministerstwo Spraw Wewnętrznych tego wyboru nie zatwierdziło. Wybory w 1933 roku odbyły się 26 listopada, według nowych przepisów wyborczych (m.in. przedłużono kadencję Rady z czterech do pięciu lat i wybierano już 64 radnych). Frekwencja wyborcza była rekordowo wysoka i wynosiła 77 A 7proc. Dr. mt& Tftdnu Skok J aa Wleklifoki do IM6 t, - Zygmunt Kaczmarek Stanisław Podolka Kaj.imierz Ruciriskir#m Sytwtatar Pajzdcreki Adam MizgaW WfaCyvUw Kulty Stanisław Cxu*x & IUHJUKl. ek .:<<::'<io -, 1928! Władysław Konirmvii Julian Piechowski Jatt Cynkala« Jat» Storoirtski Dr. Zygmunt Głowacki Stefan Cybichowski Albin GItbUz «to 11M r.1 Dr. Jan Sławski Stanisław Rob U akl Adam Kłos. Dr. Marian Kryzan. Dr. Łucjan Sokołowski Ryc. 6. (na stronach 238 i 239) Członkowie Magistratu, 1928 r. Repr. z Księgi Pamiątkowej Miasta Poznania, Poznań 1929. Dwa największe ugrupowania praktycznie podzieliły się mandatami - Stronnictwo Narodowe zdobyło 35 mandatów, a obóz rządowy 26. Pozostałe trzy mandaty uzyskało NPR. Chadecy, socjaliści i mniejszość niemiecka nie uzyskały mandatów. Najwięcej mandatów zdobyli kupcy (13) i urzędnicy (10), po pięć miejsc uzyskali lekarze i rzemieślnicy. Nową grupę stanowili rolnicy (cztery miejsca), tradycyjnie już słaba była reprezentacja klasy robotniczej (dwóch radnych). W związku z tym, iż 28 kwietnia 1934 r. upływała kadencja prezydenta Ratajskiego, radni zaproponowali dwie kandydatury - sanacyjni przedstawiciele w radzie wysunęli lekarza, w przeszłości działacza NPR, piłsudczyka i posła na Sejm Leona Surzyńskiego, a endecja byłego przewodniczącego Rady Miejskiej, adwokata i byłego naczelnego dyrektora Banku Polskiego Władysława Mieczkowskiego. Mieczkowski uzyskał w głosowaniu 38 głosów, a Surzyński 23, ale wybór nie został zatwierdzony przez Ministerstwo Spraw Wewnętrznych. W związku z tym powrócono ponownie do kandydatury Ratajskiego, który został wybrany głosami 35 radnych. Kontrkandydatem był ponownie Surzyński, którego dalej popierało 23 radnych. Kandydatury Ratajskiego minister również nie zatwierdził i mianował komisarycznym prezydentem pułkownika zajmują Zygmunt Kaczmarekcego stanowisko zastępcy dowódcy Okręgu Korpusu VII w Poznaniu Erwina Więckowskiego. Po ustąpieniu Mikołaja Kiedacza stanowisko wiceprezydenta objął lekarz Tadeusz Szulc. Więckowski pozostał na stanowisku prezydenta do 15 grudnia 1937 r. Z powodu "administrowania" Radą Miejską posiedzenia odbywały się w nastroju dalekim od powagi, dochodziło nawet do bojkotu posiedzeń i składania mandatów. W związku z tym decyzją Ministerstwa Spraw Wewnętrznych rada została rozwiązana 25 stycznia 1937 r. Radni Stronnictwa Narodowego zaskarżyli tę decyzję. Ponieważ Więckowski złożył swój urząd w 1937 roku, na jego miejsce tymczasowym prezydentem został Tadeusz Rugę, ajego zastępcą długoletni radca Magistratu Zygmunt Zaleski. Ostatnie wybory w II Rzeczypospolitej odbyły się 18 grudnia 1938 r. W tym roku wybierano 72 radnych. Ponowny sukces osiągnął obóz narodowy, który zdobył 52 mandaty, sanacja uzyskała 19 miejsc w Radzie, jeden mandat przypadł PPS. Frekwencja była stosunkowo niska i wynosiła zaledwie 59 proc. Radni znów stanęli przed wyborem nowego prezydenta. Narodowa Demokracja wysunęła wybitnego działacza Stronnictwa Narodowego, znanego adwokata i powstańca wielkopolskiego (brata pierwszego wojewody poznańskiego Witolda) Stanisława Celichowskiego, a sanacja postawiła na dotychczasowego komisarycznego prezydenta Rugego. Za kandydaturą Rugego opowiedziało się 19 radnych, na Celichowskiego oddano 48 głosów. Zygmunt Zaleski, kandydat na stanowisko wiceprezydenta z ramienia sanacji, uzyskał 19 głosów, a kandydat endecji Tomasz Nowicki (prawnik, absolwent Uniwersytetu Poznańskiego, w 1937 roku ogłosił pracę doktorską z zakresu sądownictwa administracyjnego, długoletni naczelnik wydziału w Zarządzie Miasta) zdobył 49 głosów. Ryc. 7. Zygmunt Zaleski (1894-1940), wiceprezydent Poznania w latach 1937-39, współzałożyciel i wieloletni prezes Towarzystwa Miłośników Miasta Poznania, redaktor naczelny "Kroniki Miasta Poznania". Repr. z Księgi Pamiątkowej Miasta Poznania, Poznań 1929. Ministerstwo Spraw Wewnętrznych postanowiło mianować Celichowskiego prezydentem miasta na okres "próbny"9. Celichowski takiej propozycji nie mógł przyjąć. Należy dodać, iż Celichowski prowadził w Poznaniu doskonale prosperującą kancelarię adwokacką, która przynosiła mu o wiele większe dochody, niż stanowisko prezydenta miasta, choć ówczesna pensja prezydenta miasta była znaczna (Więckowski otrzymywał uposażenie zasadnicze w wysokości 837 zł, dodatek komunalny 418 zł, dodatek reprezentacyjny 1250 zł, dodatek mieszkalniczy 129 zł. Miasto pokrywało mu dzierżawę mieszkania przy ul. Zbąszyńskiej 26 w wysokości 400 zł i płaciło 73 zł za opał. Łącznie koszty utrzymania prezydenta wynosiły ponad 2 tys. 700 zł, w tym czasie dieta poselska wynosiła ok. tysiąca zł). Nie został zatwierdzony także wiceprezydent Nowicki. W tej sytuacji do 31 sierpnia 1939 r. stanowisko tymczasowego prezydenta piastował Rugę, ajego zastępcą pozostał Zaleski. W 1938 roku nastąpiła praktycznie wymiana całej Rady Miejskiej. Z Rady wybranej w 1929 roku pozostali jedynie Jan Borys (kupiec), Wiktor Gładysz (drogerzysta), Antoni Augustyniak (magazynier), Józef Teofil Goebel (adwokat), Stanisław Stempniewicz (przemysłowiec), Stanisław Libera (mistrz stolarski), Anna Smoczyńska (właścicielka magazynu) i Józef Małkiewicz (właściciel domu). Powrócił do samorządu Stefan Cybichowski, radny pierwszej Rady z 1919 roku. Najdłuższy staż miał Libera, który bez przerwy zasiadał w Radzie przez 16 lat. Skład społeczny pozostawał praktycznie bez zmian. Klasę średnią (kupców, rzemieślników, właścicieli nieruchomości) reprezentowało 29 radnych, a inteligencję 25 (w tym pięciu lekarzy, czterech adwokatów, dziennikarz, nauczyciel, pięciu bankowców i ekonomistów, pięciu inżynierów i techników). Jedyną kobietą w Radzie była teraz Smoczyńska. Rada nadal działała przez komisje doraźne i stałe. Wyjątkowo do stałej Komisji Rewizyjnej Rady Miejskiej wprowadzono także członków spoza Rady, m.in. weszli doń emerytowany starosta Bronisław Dietl, przemysłowiec Stanisław Filipowski, kupiec Edward Bensch i księgowy Wojciech Piątkowski. Największe kluby sanacyjny i endecki tworzyły swe własne struktury. Na czele Klubu Sanacyjnego stali: lekarz Walenty Machowski (legionista, działacz polityczny) i były prezydent Erwin Więckowski. Więcej wiadomo o składzie Klubu Stronnictwa Narodowego w Radzie Miejskiej. W 1929 roku na czele N arodowego Koła Gospodarczego (taką nazwę przyjęli członkowie SN) stał Romuald Paczkowski, jego zastępcami byli Bolesław Wybieraiski i Stefan Kałamajski, funkcję skarbnika pełnił Stanisław Libera, a sekretarza Ryszard Piestrzyński. Po wyborach w 1933 roku stanowisko przewodniczącego objął dziennikarz Bohdan Jarochowski, jego zastępcami zostali ks. Józef Prądzyński 10 i Stefan Radojewski, funkcję skarbnika objął Maksymlian Pluciński, a sekretarki Julia Woźnicka. Ponadto ustanowiono stanowisko radnych w Klubie Stronnictwa Narodowego, które objęli Ryszard Piestrzyński i Józef Małkiewicz. Ponieważ Jarochowski zmarł w 1936 roku, jego miejsce zajął adwokat Jan Starko Po wyborach w 1938 roku stanowisko przewodniczącego Klubu N arodowego przejął adwokat Stanisław Celichowski, a jego zastępcami zostali Jan Stark i Maksymilian Pluciński. *** Z około 300 radnych, którzy przewinęli się przez Radę Miejską w okresie II Rzeczypospolitej, historycy opracowali dotychczas ok. 20 proc. biogramów samorządowców Poznania. Są to głównie politycy z pierwszych stron gazet, działacze gospodarczy i społeczni, przedstawiciele inteligencji (znani lekarze, adwokaci, profesorowie wyższych uczelni). Natomiast mniej znane są życiorysy Zygmunt Kaczmarekrobotników, rzemieślników czy drobnych kupców. Z działaczy politycznych dość dobrze znane jest środowisko radnych endeckich, działaczy lewicowych i robotniczych. Szerszych badań wymaga grupa radnych związanych z chadecją i ugrupowaniami piłsudczykowskimi. Nieznane są biogramy samorządowców niemieckich i żydowskich, szczególnie z pierwszego okresu II Rzeczypospolitej. Większość przedstawicieli inteligencji zasiadających w Radzie Miejskiej kończyła Gimnazjum św. Marii Magdaleny, a także szkoły średnie w Gnieźnie, Inowrocławiu, Chełmie, Nakle i Kaliszu. Inteligencja techniczna uczęszczała do Szkoły Realnej Bergera w Poznaniu. Niemalże wszyscy byli absolwentami wyższych uczelni niemieckich (Berlin, Lipsk, Halle, Wrocław, Monachium, Charlottenburg). Część z nich była zaangażowana w młodzieżowych organizacjach niepodległościowych i samokształceniowych, Towarzystwie Tomasza Zana, Związku Młodzieży Polskiej, Czerwonej Róży, które związane były z ruchem narodowo-demokratycznym. Często działalność swą kontynuowali w czasie studiów. Z bardziej znanych działaczy młodzieżowych, którzy byli represjonowani przez władze niemieckie, należy wymienić: ks. Józefa Prądzyńskiego, skazanego w procesie toruńskim w 1902 roku, Bronisława Szulczewskiego, oskarżonego o nielegalną działalność niepodległościową w procesie poznańskim w 1901 roku, dr Czesława Meissnera, relegowanego z wyższych uczelni niemieckich za działalność niepodległościową. Ponadto Leon Surzyński był prezesem organizacji studenckiej "Unitas" , Henryk Sniegocki tworzył pierwsze drużyny skautingowe w Poznaniu, a Wiktor Gładysz utworzył organizację" Orzeł". Z działaczami piłsudczykowskimi lekarz Walenty Machowski organizował struktury Organizacji Młodzieży Narodowej i Promienia, a za udział w strajku szkolnym 1905-06 w Kaliszu musiał uchodzić do Krakowa, później był więziony przez władze rosyjskie. Będąc już osobami dorosłymi, przyszli radni podjęli działalność niepodległościową w wielu organizacjach legalnych i półlegalnych. Członkami tajnej Ligi Narodowej i legalnej Rady Narodowej byli: ks. Józef Prądzyński, Władysław Mieczkowski, Romuald Paczkowski, Czesław Meissner, Roman Leitgeber, a Walenty Dymek działał w tajnej Obronie Narodowej. W Polskiej Organizacji Wojskowej uczestniczył Henryk Sniegocki. Czołowym działaczem i założycielem Polskiego Towarzystwa Demokratycznego w 1909 roku i jedynym posłem w sejmie niemieckim, który zasiadał w Radzie, był Władysław Mieczkowski. Natomiast na Śląsku represjonowany był przez władze niemieckie dziennikarz Józef Siemianowski. Z lewicą związani byli Antoni Ciszak i Franciszek Kowalewski, którzy byli działaczami PPS zaboru pruskiego, a Chwiałkowski działał wśród socjalistów niemieckich. W skupiskach polskich w Niemczech pracował Franciszek Mańkowski, działacz Zjednoczenia Zawodowego Polskiego (ZZP), który z całą grupą członków przybył po 1918 roku do Poznania. Inni przyszli radni, którzy nie spiskowali, kładli podwaliny pod życie gospodarcze. Budowali fabryki, tworzyli warsztaty rzemieślnicze, firmy kupieckie i wydawnicze. Z bardziej znanych należy wymienić Stanisława Pernaczyńskiego, doktora ekonomii, twórcę własnego banku Krotochwill- Pernaczyński, i Edmunda Piechockiego, także założyciela Banku Przemysłowców w Niemczech. Własne przedsiębiorstwa tworzyli Witold Hedinger, który z bratem prowadził zakład instalacyjny, Józef Englich, współzałożyciel Spółki dla Popierania Przemysłu, Wiktor Gładysz (drogerzysta), Stefan Kałamajski (zakład branży galanteryjnej), Roman Leitgeber, współzałożyciel i członek zarządu nowoczesnej firmy wydawniczej N owej Drukarni Polskiej, wydającej "Kuriera Poznańskiego" i "Orędownika", oraz Apolinary Klóskowski, właściciel pierwszej polskiej fabryki wódek i likierów w Poznaniu. Z reprezentantów rzemiosła warto wymienić stolarzy - Seweryn Pendowski i Władysław Zakrzewski byli cechmistrzami, a Stanisław Maciejewski i Stanisław Libera członkami władz cechu (ten ostatni prezesował Chrześcijańskiemu Związkowi Cechów Stolarskich). Zakrzewski, właściciel fabryki mebli i fornirów, wykonał forniry dla mebli w domu letniskowym prezydenta Mościckiego ll . Około 30 proc. polskich radnych, wybranych w pierwszych wyborach, było członkami Centralnego Komitetu Obywatelskiego lub wchodziło w skład Rady Ludowej m. Poznania. Część z nich reprezentowała Poznań na obradującym w dniach 3-5 grudnia 1918 r. Polskim Sejmie Dzielnicowym. Część radnych miała doświadczenie samorządowe, gdyż wchodziła w skład Rady Miejskiej w okresie zaboru pruskiego (Hedinger, Szulczewski, Krause, Stanisław Offierski). N atomiast pierwszy przewodniczący rady Mieczkowski zasiadał w okresie zaborów w parlamencie niemieckim. Zaangażowanie polityczne przyszłych radnych wzrosło wraz z wybuchem powstania wielkopolskiego. Celichowski przybył na czele kompanii kórnickiej do Poznania i brał udział w walkach na ulicach miasta, a później przebywał na froncie, walcząc m.in. pod Zbąszyniem. Henryk Śniegocki organizował oddziały harcerskie na ulicach Poznania i zdobywał Ławicę. Lekarze K. Nowakowski i B. Szulczewski organizowali szpitalnictwo powstańcze, a Paczkowski był prezesem sądu doraźnego. Mało znane są szczegóły zakupu maszyn do produkcji broni i amunicji w Niemczech przez Artura Górnickiego, działającego z ramienia NRL. W czasie tej misji Górnicki został aresztowany w Niemczech i skazany na śmierć. Wyrok, po dwóch miesiącach pobytu w Moabicie, anulowano. Z piłsudczyków w legionach walczyli Walenty Machowski i Erwin Więckowski; później Machowski leczył jeńców wojennych w obozie w Strzałkowie. Po odzyskaniu niepodległości część radnych została powołana na eksponowane stanowiska w Ministerstwie b. Dzielnicy Pruskiej. Piechocki stał na czele Departamentu Spraw Wewnętrznych, Celichowski kierował Wydziałem Wojskowym, a Gantkowski Departamentem Zdrowia Publicznego. W rządach II Rzeczypospolitej ministrem został Józef Englich. W gabinecie Paderewskiego pełnił on stanowisko ministra skarbu. Natomiast w dwóch rządach Aleksandra Skrzyńskiego i Wincentego Witosa ministerstwo sprawiedliwości objął Piechocki. To właśnie jemu i Osińskiemu premier Witos zlecił misję zorganizowania ruchu oporu w Wielkopolsce w czasie zamachu majowego. Dość liczna grupa byłych radnych zasiadała w polskim parlamencie. Była to znana praktyka stosowana w rozwiniętych demokracjach parlamentarnych, gdzie przyszli posłowie i senatorowie zdobywali doświadczenie w strukturach samorządowych. Najliczniejszą grupę posłów i senatorów stanowili reprezen Zygmunt Kaczmarek Ryc. 8. Budynek spalarni śmieci przy ul. Przepadek, 1929. Repr. z Księgi Pamiątkowej Miasta Poznania, Poznań 1929. tanci Narodowej Demokracji (Meissner, Pluciński, Hedinger, Prądzyński, Piestrzyński), później NPR (ks. Maliński, Stanisław Bresiński, Antoni Ciszak, Franciszek Mańkowski). Z ramienia chadecji w Sejmie zasiadał Piechocki, a sanację reprezentował Leon Surzyński. Ten ostatni został wybrany wicemarszałkiem Sejmu. Mniejszość niemiecką reprezentował w Sejmie ks. Józef Klinke. Wielu radnych pełniło odpowiedzialne funkcje w zarządach swych partii politycznych. We władzach wojewódzkich NPR zasiadali: Adam Ballenstaed (prezes), Karol Stark (wiceprezes), Franciszek Mańkowski (wiceprezes), Antoni Ciszak (sekretarz) i Władysław Adamek (wiceprezes). Na czele władz wojewódzkich Obozu Zjednoczenia Narodowego stał Leon Surzyński, a wybitnym działaczem był Walenty Machowski. Natomiast Piechocki był wiceprezesem Zjednoczenia Chrześcijańsko-Społecznego. Z działaczy Narodowej Demokracji długoletnim prezesem zarządu okręgowego SM był Cz. Meissner, a ponadto we władzach zasiadali Jerzy Drobnik, Stanisław Celichowski, Jan Stark, Józef Małkiewicz. W Obozie Wielkiej Polski, powołanym w poznańskim Bazarze, zasiadali: Stefan Kałamajski, Jerzy Drobnik, Ryszard Piestrzyński, Witold Hedinger i Artur Górnicki. W KPP działali Marcin Chwiałkowski (zmarł w więzieniu) i Jan Brygier. W życiu gospodarczym kontynuowali swą działalność Pernaczyński - prezes Izby Przemysłowo- Handlowej i Giełdy Pieniężnej, Kałamajski - właściciel kina Słońce (najnowocześniejszego w Polsce, które mieściło 1400 widzów), a po śmierci Pernaczyńskiego prezes Izby Przemysłowo- Handlowej. Dyrektorami Cegielskiego byli E. Więckowski, Jan Suchowiak (naczelny inżynier) i A. Górnicki (oddział na Głównej, dzisiejszy Pomet), a dyrektorem poznańskich tramwajów - Wiktor Maćkowiak. Mieczkowski, który wcześniej piastował stanowisko dyrektora Banku Związku Spółek Zarobkowych w Poznaniu, przez następne dziesięć lat był naczelnym dyrektorem Banku Polskiego w Warszawie. Wśród przedsiębiorców Klóskowski był właścicielem Drukarni Handlowej, Leitgeber dyrektorem Drukarni Polskiej, B. Wybieraiski dyrektorem Ubezpieczalni Krajowej, a Englich prezesem Rady Nadzorczej Cegielskiego. W czasie okupacji wielu radnych zostało wysiedlonych z Poznania, a kilku zostało zamordowanych (Stefan Cybichowski, prof. Uniwersytetu Poznańskiego Romuald Paczkowski, Walenty Cebulski, Wiktor Maćkowiak, księża N. Putz i J. Prądzyński, adwokaci Jan Stark i Włodzimierz Krzyżankiewicz). Ksiądz Putz będzie pierwszym radnym Poznania, który zostanie wyniesiony na ołtarze w czasie wizyty papieża Jana Pawła II w Polsce w czerwcu 1999 r. Jeszcze inni przedostali się do Francji, a później do Anglii i walczyli warmii gen. Andersa oraz wchodzili w skład struktur cywilnych rządu emigracyjnego. Byli wśród nich: Jerzy Drobnik, Marian Chełmikowski, Stanisław Celichowski, Cz. Meissner, R. Piestrzyński, Leon Surzyński i Erwin Więckowski. PRZYPISY: l Wyniki wyborów podaję za Z. Dworeckim, Poznań i poznaniacy w latach Drugiej RzecZypospolitej 1918-1939, Poznań 1994 oraz za publikacją Cz. Demel, J. Krawulski, K. Rzepa, Działalność NSR, NP R w Wielkopolsce w latach 1917-1937, Warszawa- Poznań 1980. 2 Archiwum Państwowe Poznań. Akta m. Poznania (dalej APP, AmP), sygn. 239. 3 Tamże, sygn. 230. 4 T . amze. 5 A. Zarzycki, CyrylRatajski 1875-1945, Poznań 1991, s. 44. 6 Cz. Demel..., op. cit., s. 156. 7 "Kronika Miasta Poznania", 1929, s. 66-72. 8 APP, AmP, sygn. 230. 9 Wojewoda poznański w informacji z lutego 1939 r. pisał, iż w kołach Stronnictwa Narodowego wysuwano na stanowisko prezydenta Celichowskiego i adwokata Leonarda Wlaz1ę. Na wiceprezydenta Celichowski proponował lekarza i prezesa SN Tadeusza Wróbla. Natomiast prezes Zarządu Wojewódzkiego SN proponował na wiceprezydenta Władysława Dalbora. Ponadto wysuwano jeszcze kandydaturę adwokata Jana Starka, APP, Urząd Wojewódzki - Poznań, sygn. 5723. 10 Archiwum Archidiecezji Poznańskiej. Personalia Józefa Prądzyńskiego, sygn. 63. W dniu 20 X 1933 r. ks. Prądzyński pisał do Kurii Arcybiskupiej w Poznaniu: " Uniżenie proszę o pozwolenie na postawienie swej kandydatury do rady m. Poznania na liście kierunku reprezentowanego w obecnej kadencji przez Narodowe Koło Gospodarcze". W odpowiedzi Kuria Arcybiskupia już 21 X 1933 r. odpisała, iż wyraża zgodę na przyjęcie mandatu radnego. Dodano jednakże: "Zalecamy nie brać udziału w akcji przedwyborczej, a w czasie urzędowania polecamy czuwać, by sprawy Kościoła, Akcji Katolickiej i Charytatywnej nie doznawały w administracji miejskiej uszczerbku". Podobną odpowiedź otrzymał też drugi radny, proboszcz parafii św. Wojciecha Narcyz Putz. Zob. personalia Narcyza Putza, sygn. 92. 11 500 lat dziejów cechu rzemiosł drzewnych w Poznaniu, pod redakcją K. Stryjkowskiego, Poznań 1988 r., s. 72-74. Zygmunt Kaczmarek ANEKS Przewodniczący Rady Miejskiej (1919-33) 1. Władysław Mieczkowski. Biogram w "Kronice Miasta Poznania", 4/98. 2. Witold Hedinger, UL 3 IV 1876 r. w Poznaniu, zm. 10 III 1932 r. w Poznaniu, inżynier, działacz społeczno-polityczny. Pochodził z rodziny inteligenckiej. Po ukończeniu Gimnazjum św. Marii Magdaleny studiował na politechnice w Charlottenburgu. W 1903 L W Poznaniu utworzył z bratem Stanisławem przedsiębiorstwo instalacyjne (zatrudniało 200 pracowników). Był działaczem Centralnego Komitetu Obywatelskiego, a następnie Naczelnej Rady Ludowej i Wydziału Wykonawczego, wiceprezesem Komitetu Wyborczego do Rady Ludowej w Poznaniu. W jego biurze zbierano pieniądze na utrzymanie Straży Obywatelskiej. Brał udział w Sejmie Dzielnicowym (3-5 XII 1918 r.) w Poznaniu. Wchodził w skład polskiej delegacji, która prowadziła rozmowy z przedstawicielami rządu pruskiego w sprawie zakończenia działań powstańczych (30-31 XII 1918 r.). W latach 1916-29 zasiadał z ramienia Związku Ludowo- Narodowego w Radzie Miejskiej Poznania (od 1922 L sekretarz, w 1924 r. prezes rady). W 1926 r. był członkiem Komitetu Wojewódzkiego Organizacji Obrony Państwa w Poznaniu, wymierzonego przeciw zamachowi J. Piłsudskiego. W latach 1928-30 zasiadał w senacie (członek komisji gospodarstwa społecznego). Był min. prezesem Rady Nadzorczej i Zarządu Banku Ludowego, spółki Stal, skarbnikiem w Towarzystwie Czytelni Ludowych w Poznaniu, współzałożycielem Tow. Miłośników m. Poznania, współtwórcą Biblioteki im. J. I. Kraszewskiego, Tow. Wioślarskiego "Tryton" oraz członkiem komisji rewizyjnej Rady Głównej Powszechnej Wystawy Krajowej. 3. Romuald Paczkowski, UL 5 111878 r. w Kłecku k. Gniezna, zamordowany 6 11940 r. w Forcie VII w Poznaniu, profesor prawa cywilnego Uniwersytetu Poznańskiego, działacz polityczny. Pochodził z rodziny przemysłowca, syn Jana, bratanek Józefa. Po ukończeniu Gimnazjum św. Marii Magdaleny w Poznaniu w 1897 L studiował prawo, ekonomię i nauki przyrodnicze we Fryburgu (Szwajcaria), Berlinie, Monachium i Wrocławiu (tutaj zdał egzamin referendariuszowski w 1900 r. i uzyskał stopień doktora w 1901 r.). Nie mógł rozpocząć pracy, gdyż władze niemieckie prowadziły śledztwo w sprawie jego działalności w tajnych polskich organizacjach. Dopiero w 1903 L zdał egzamin asesorski. Praktykę zawodową odbywał we Frankfurcie n. Menem i Kasel, a następnie w 1908 L osiedli! się w Poznaniu, gdzie został adwokatem przy Sądzie Apelacyjnym. Był członkiem tajnej Ligi N arodowej i Obrony Narodowej, a w okresie powstania wielkopolskiego przewodniczył Sądowi Doraźnemu w Poznaniu (1919-20). W 1920 L został zastępcą profesora prawa cywilnego na Uniwersytecie Poznańskim, w 1932 L habilitował się, a w 1937 r. mianowano go profesorem nadzwyczajnym. W 1936 L objął kierownictwo drugiej katedry prawa cywilnego na UP, wykładał prawo cywilne ogólne, rzeczowe i familijne. Zasiadał w komisji egzaminacyjnej przy Sądzie Apelacyjnym w Poznaniu i Komisji Nauk Społecznych PTPN. Był działaczem Narodowej Demokracji. W latach 1925-28 zasiadał w Zarządzie Okręgowym ZLN w Poznaniu, był prezesem Koła Śródmieście w Poznaniu, kierował wydziałem samorządowym w Zarządzie Okręgowym SN. W latach 1928-30 zasiadał w sejmie wybrany z okręgu nr 34 w Poznaniu (członek Komisji Prawniczej i Administracyjnej). Był radnym m. Poznania (1919-33) i działaczem komisji: finansowo-budżetowej, prawniczej, administracyjnej i teatralnej. Przewodniczył Kołu Obywatelskiemu w Radzie. Zasiadał w Radzie Nadzorczej Drukarni Polskiej w Poznaniu (wydawała "Kurier Poznański", "Orędownik" i inne pisma) i Radzie Nadzorczej Chemicznej Fabryki dr Roman May Tow. Akc. W czasie zamachu majowego 1926 L był członkiem Komitetu Wojewódzkiego Organizacji Obrony Państwa, utworzonego w obronie legalnych władz państwowych. W czerwcu 1926 L wszedł w skład delegacji, która złożyła memoriał przedstawiający postulatyekonomiczne i polityczne prezydentowi I. Mościckiemu i premierowi K. Bardowi. W październiku 1939 r. został aresztowany przez Niemców i osadzony w Forcie VII w Poznaniu. Przewodniczący klubów radnych Obóz narodowyl. Romuald Paczkowski - biogram wyżej. 2. Bohdan Jarochowski, UL 25 IV 1888 r. w Warszawie, zm. 28 X 1936 r. w Poznaniu, dziennikarz, działacz społeczno-polityczny. Pochodził z rodziny ziemiańskiej. Po ukończeniu gimnazjum w Warszawie studiował prawo na uniwersytecie w Krakowie (1907-11). Po studiach pracował jako dziennikarz w redakcji "Gazety Porannej" (sekretarz) we Lwowie, był też korespondentem we Włoszech. W 1922 r. osiedlił się w Poznaniu i pracował w redakcji "Gazety Powszechnej" (w 1924 r. redaktor naczelny). W 1927 r. przeniósł się do "Kuriera Poznańskiego", gdzie redagował wydanie poranne tego pisma (od 1934 L kierował działem samorządowym w wydaniu wieczornym). W latach 1934-35 był redaktorem naczelnym "Orędownika". Zasiadał we władzach Syndykatu Dziennikarzy Wlkp. (1927-36 prezes) i Zarządu Głównego Związku Zawodowego Dziennikarzy RP w Warszawie. Był inicjatorem powołania Wyższego Kursu Dziennikarskiego przy Wyższej Szkole Handlowej (1932 r.). Piastował stanowisko najpierw sekretarza (1926), a następnie prezesa (1930-31) Towarzystwa Polsko-Czechosłowackiego, był też wiceprezesem (1929) Tow. Polsko-Jugosłowiańskiego. Popularyzował sztukę, kulturę i historię narodów słowiańskich. Był działaczem Narodowej Demokracji. W 1926 L wszedł do Komitetu Wojewódzkiego Organizacji Obrony Państwa w Poznaniu, skierowanej przeciw zamachowi majowemu Piłsudskiego. W latach 1933-36 zasiadał w Radzie Miejskiej Poznania (członek komisji finansowo-budżetowej, wyborczej i prawno-regulaminowej), piastując funkcję prezesa Klubu Narodowego (1933-36). Był autorem publikacji Czeski teatr, malarstwo i rzeźba (1937). 3. Jan Stark, UL 10 IV 1890 r. w Mogilnie, zamordowany w Forcie VII w Poznaniu 28 X 1939 r., adwokat, działacz polityczny. Pochodził z rodziny kupieckiej. W 1909 r. rodzina przeniosła się do Poznania, gdzie ukończył szkołę realną Bergera w 1919 r., studiował w Berlinie, Kolonii i Rostoku, po czym odbywał praktykę w sądownictwie pomorskim i poznańskim. W 1928 r. otworzył kancelarię adwokacką w Poznaniu. Był członkiem Zarządu Okręgowego SN w Wielkopolsce i prezydium Rady Adwokackiej (skarbnik). W latach 1933-39 zasiadał w radzie miejskiej Poznania, był członkiem komisji finansowo-budżetowej i prawno-regulaminowej. Od 1936 r. był prezesem Klubu Narodowego w Radzie Miejskiej, a od 1938 r. - wiceprezesem. W 1939 r. został aresztowany przez władze niemieckie i osadzony w Forcie VII. 4. Stanisław Celichowski, UL 25 1X1885 r. w Bninie, zm. 29 III 1947 r. w Londynie, adwokat, działacz polityczny i społeczny. Pochodził z rodziny inteligenckiej, syn Zygmunta, brat Witolda. Po ukończeniu Gimnazjum Św. Marii Magdaleny w Poznaniu studiował prawo w Niemczech (doktorat prawa w 1910 r. w Halle). Po studiach osiedlił się w Ostrowie, gdzie otworzył kancelarię adwokacką, a następnie był notariuszem w Pleszewie i adwokatem w Poznaniu (1916 r.). W 1918 L był komisarzem na pow. śremski, przewodniczącym Rady Żołnierskiej i wiceprzewodniczącym Rady Robotniczej w Kórniku. Dowodził kompanią kórnicką w walkach o wyzwolenie Poznania, Śremu i w bitwach pod Zbąszyniem, Strzyżewem, Łomnicą, Rawiczem i Zieloną Wsią. W VI 1919 r. został dowódcą II batalionu 11. Pułku Strzelców Wielkopolskich, a w grudniu tegoż roku kierownikiem Wydziału Wojskowego w Ministerstwie b. Dzielnicy Pruskiej. Po zamachu majowym w 1926 r. został mianowany przez R. Dmowskiego oboźnym Obozu Wielkiej Polski na woj. poznańskie. Pełnił funkcję kierownika Wydziału Samorzą Zygmunt Kaczmarek dowego w Zarządzie Okręgowym SN w Poznaniu, zasiadał w Radzie Naczelnej i Zarządzie Głównym SN w Warszawie. Był prezesem Związku Towarzystw Powstania i Wojaków DOK VII, wiceprezesem Legionu Wielkopolskiego i Związku Towarzystw Gimnastycznych "Sokół" w Polsce. W 1934 L założył i przewodniczył Narodowemu Zrzeszeniu Adwokatów w Poznaniu (członek Zarządu Głównego). Stał na czele komisji regulaminowo-organizacyjnej w poznańskim sejmiku wojewódzkim. W 1938 L przewodniczył Klubowi Narodowemu SN w Radzie Miejskiej Poznania. Jego wybór na prezydenta miasta nie został zatwierdzony przez władze państwowe. 3 IX 1939 L został komendantem Straży Obywatelskiej, nazajutrz jednak udał się do Lwowa. W 1941 L wyjechał do Wielkiej Brytanii, gdzie wszedł w skład II Rady Narodowej (1942-43). Od 1943 L pełnił funkcję podsekretarza stanu w Ministerstwie Odbudowy Administracji Publicznej rządu londyńskiego. Wykładał prawo cywilne na polskim Wydziale Prawa o Oxfordzie. Po wojnie pozostał w Wielkiej Brytanii. Wydał: Wyprawa zbąszyńska (1935), Prawo Cywilne na Ziemiach Zachodnich Polski (1945). Obóz rządowy 1. Walenty Machowski, UL 2211888 L W Kaliszu, zm. 17 VI1937 L w Poznaniu, lekarz, działacz polityczny. Ukończył gimnazjum w Kaliszu, po czym odbywał studia medyczne we Lwowie i Krakowie. Był działaczem organizacji młodzieżowych: "Promień" i Organizacji Młodzieży Narodowej. Za udział w strajku szkolnym 1905-06 był więziony w Kaliszu. W czasie I wojny światowej walczył w Legionach, następnie pełnił funkcję lekarza w obozie jenieckim w Strzałkowie. Od 1924 L mieszkał w Poznaniu. Był lekarzem Zakładu Ubezpieczeń Społecznych i Polskich Kolei Państwowych. Politycznie związany był z piłsudczykami. Współtworzył i działał w Związku Naprawy Rzeczypospolitej, Zjednoczeniu Pracy Miast i Wsi oraz Bezpartyjnym Bloku Współpracy z Rządem w Poznaniu (kierownik sekcji samorządowej). Zasiadał w Komitecie Redakcyjnym "Nowin Społeczno- Lekarskich", był we władzach Związku Lekarzy RP (wiceprezes), w Radzie Naczelnej Związku Miast RP i Radzie Nadzorczej "N owego Kuriera". W latach 1929-1937 radny i prezes Klubu N arodowego Bloku Gospodarczego. Prasa odnotowała, iż w kondukcie pogrzebowym Machowskiego szedł czołowy działacz SN w Poznaniu Marian Seyda. 2. Erwin Więckowski, UL 31 V 1894 L w Wiedniu, zm. 19 XII 1975 r. w Toronto, pułkownik, prezydent miasta Poznania. Po ukończeniu gimnazjum w Jarosławiu (matura w 1912 L), studiował prawo na Uniwersytecie Lwowskim. W latach 1914-17 służył w Legionach Polskich w stopniu porucznika, a następnie po kryzysie przysięgowym został uwięziony w Przemyślu i wysłany na front włoski. Od 1918 L odbywał służbę w Wojsku Polskim, gdzie dosłużył się stopnia pułkownika (1924). W 1921 r. ukończył Szkołę Sztabu Generalnego, w 1926 L był komendantem miasta Warszawy po zamachu majowym, w latach 1927-29 dowodził 36. Pułkiem Piechoty Legii Akademickiej, a następnie pracował w Ministerstwie Spraw Wojskowych. W Poznaniu był zastępcą dowódcy Okręgu Korpusu VII, skąd po przeniesieniu w stan spoczynku objął w 1934 L stanowisko komisarycznego prezydenta miasta. W okresie prezydentury (do 1937 r.) uregulował finanse miejskie drogą dyscypliny budżetowej oraz przez interwencje w Komisji Oddłużeniowej, zainicjował budowę kolonii mieszkaniowej dla bezdomnych w N aramowicach, rozszerzył uzbrojenie w sieć wodno-kanalizacyjną zaniedbanych dzielnic miasta, uruchomił roboty publiczne. Na cele te miasto otrzymało z Państwowego Funduszu Rozbudowy 1,8 min zł. Po 1937 L pracował jako dyrektor finansowy Zakładów H. Cegielskiego. W 1939 L przez Rumunię wyjechał do Francji, a następnie do Szkocji. W okresie II wojny światowej był wykładowcą w Wojsku Polskim w Anglii, kwatermistrzem i szefem sztabu I Korpusu (1943-45). Po zdemobilizowaniu w 1945 L ukończył studia prawnicze na polskim Wydziale Prawa w Oxfordzie. W 1953 L przeniósł się do Toronto w Kanadzie.