USTRÓJ WŁADZ MIEJSKICH POZNANIA W LATACH 1793-1918
WOJCIECH SZAFRAŃSKI
Poznań w latach 1793-1806
Dotychczasowa organizacja władz miejskich Poznania, uregulowana na podstawie konstytucji miejskich uchwalonych przez Sejm Wielki w 1791 roku, opierała się na koncepcji tzw. trzech porządków miejskich. Pierwszy porządek to magistrat właściwy, składający się z prezydenta, wiceprezydenta, sędziego miejskiego, administratora i trzech rajców (po jednym z każdego cyrkułu), drugi - ława miejska obradująca pod przewodnictwem sędziego miejskiego, w skład której wchodzili także: subdelegat, urzędnik ekonomiczny i pięciu ławników, trzeci, zwany kolegium mężów (kolegium gminnych), złożony był z trybuna, urzędnika ekonomicznego i dziesięciu członków. Prezydent i wiceprezydent wybierani byli co roku w drodze wyborów pośrednich przez trzy porządki miejskie (pozostałe stanowiska były dożywotnie) i choć czynne i bierne prawo wyborcze przysługiwało tylko posesjonatom posiadającym obywatelstwo miasta, to nikt nie mógł sprawować funkcji w magistracie, jeśli wcześniej nie należał do trzeciego porządku miejskiego, to znaczy nie posiadał doświadczenia samorządowego. Płatny magistrat pełnił funkcję władzy wykonawczej, reprezentował miasto, zarządzał kasą, majątkiem i instytucjami miejskimi i w drobnym zakresie sprawował władzę sądowniczą (prerogatywy prezydenta). Drugi i trzeci porządek miejski (ława miejska i kolegium mężów) pełniło rolę rady miejskiej w dzisiejszym . . . l rozumIenIu tego termInu. Dnia 23 stycznia 1793 r. podpisany został traktat rozbiorowy pomiędzy Prusami i Rosją, a ziemie zajęte w drugim rozbiorze od tej chwili nosiły nazwę Prus Południowych. Władze pruskie rozpoczęły reorganizację władz miejskich.
Pierwszym posunięciem nowo mianowanego ministra Prus Południowych Ottona von Vossa było zapoznanie się z ówczesnym stanem miast polskich 2 . W tym 
MIASTA NASZE KRÓLEWSKIE WOLNE W PAŃSTWACH RZKCZypoSPOLITEy.
PRAWO UCHWALONE
URZĄDZENIE WEWNĘTRZNE MIAST WOLNYCH
% - --- /\- __/\ o-----:?> -:-L
Miafta Nafze Kroi:
RZECZYPOSPOLTTET w KOKONIE i w WISLKIM XIĘ. S1WIE UTEWSKIM.
PRAfVO UCHIVALONU
D N I A 18. K W I E T N I A 1791.

D N I A 34. C I I K H C A 179 1.
orzą: we w: Miafto Miastach.
I, JyllAST A wfzyftkieKrolewllie w kraiach Kzeczypolpolirey z* wolne uznaiemy.
Skład Ludu Mityjhiego.
a. Obywatelow takowych Miaft, tako ludzi wolnych. Ziemię w Miaftach przez nich ofiadfa , ich domy, wfie i Tcnitoria, gdzie Takie do których Miaft prawnie teraz należą, włathościę ich g.JUrfW) Mieylki każdego Miafta wolnego tkradać lic będzie z tych Miefzkaricow Miafta, którzy przyjęli Pra
Ryc. 1. Konstytucje miejskie uchwalone przez Sejm Wielki w 1791 rokucelu zostały sporządzone kwestionariusze zawierające ogółem 82 pytania, na które miały odpowiedzieć magistraty poszczególnych miast. Dotyczyły one m.in. stosunków własnościowych, demograficznych, wyznaniowych, położenia i zabudowy miast, organizacji władz miejskich oraz finansów miasta 3 . Rząd pruski do czasu podjęcia pierwszych decyzji w sprawie reorganizacji władz miejskich we wrześniu 1793 roku zatwierdził działalność dotychczasowego magistratu polskiego, z tym jednak zastrzeżeniem, iż od lipca 1793 roku tylko osoby znające język niemiecki mogły zasiadać w jednym z trzech porządków władz miejskich 4 . W praktyce tylko 12 członków władz Poznania z 31 znało ten język (język niemiecki jako urzędowy został wprowadzony rozporządzeniem z dnia 25 marca 1793 r.) 5 . Reorganizacja magistratu Poznania w duchu zasad ustrojowych obowiązujących w miastach brandenburskich rozpoczęła się w dniu 23 września 1793 r. Tego dnia wydano instrukcję, na podstawie której zniesiony został trzeci porządek miejski (kolegium mężów), a w miejsce ławy miejskiej wprowadzono sąd miejski (Stad t Gericht)6. Zawieszono także prawo magistratu do przedstawiania kandydatów na urzędy miejskie. N owo zorganizowany magistrat składał się z prezydenta, syndyka (prawnika), kamerariusza - skarbnika, dwóch radców oraz pięciu subalternów (niższych urzędników). Członkowie władz miejskich byli opłacani z kasy miasta, pełnili swe funkcje dożywotnio i pochodzili z nominacji Kamery Wojennej i Domen Królewskich, bądącej organem kolegialnym sprawującym pruską władzę administracyjno-skarbową w prowincjf. Zgodnie z paten
Wojciech Szafrańskitern królewskim z 7 kwietnia 1793 r., dotyczącym utworzenia kamer w prowincji południowopruskiej , sprawowanie nadzoru nad miastami powierzono właśnie .8 temu organowI. Polityka władz pruskich zmierzająca do ścisłego podporządkowania spraw miejskich organom administracji prowincjonalnej uległa osłabieniu w związku z wybuchem powstania kościuszkowskiego w 1794 roku. Świadczyła o tym deklaracja królewska Fryderyka Wilhelma II z 18 kwietnia tego roku, zgodnie z którą magistrat otrzymał prawo do przedstawiania kandydatów na urzędy miejskie, kamera natomiast miała ich tylko mianować. Było to jednak ustępstwo pozorne, bowiem pierwszej nominacji miał dokonywać król pruski 9 . Po upadku insurekcji kościuszkowskiej, na podstawie deklaracji z kwietnia 1795 roku, Prusy Południowe miały być zorganizowane zgodnie z zasadami ustrojowymi panującymi ówcześnie w prowincji śląskiej. Pierwszym krokiem w tym kierunku było wprowadzenie przez ministra Karla von Hoyma na terenie Prus Południowych przepisów Powszechnego Prawa Krajowego (Preussisches Landrecht), najpierw subsydiarnie (1795 r.), a od 1797 roku jako bezwzględnie obowiązujących 10. Wprowadzenie zasad tego Prawa pozwoliło powołać w Poznaniu w 1795 roku radę miejską, złożoną z przedstawicieli poszczególnych dzielnic miasta. Ten ośmioosobowy organ wybierany przez magistrat posiadał bardzo nikłe uprawnienia, sprowadzające się w praktyce do opiniowania spraw majątkowych miejskichlI. W tym samym roku władze pruskie powołały do życia urząd dyrektora policji, zwanego także burmistrzem policyjnym (Polizei - Biirgermeister). Wchodził on w skład magistratu, mianowany zaś i odwoływany był bezpośrednio przez kamerę poznańsk ą 12. Reorganizacja władz miejskich w latach 1794-96 pozbawiła magistrat większego wpływu na sprawy miasta, od tego momentu poddanego ściślejszej kontroli ze strony kamer. Zgodnie z ogłoszonym w dniu 15 grudnia 1795 r. patentem królewskim do kompetencji kamer należały m.in. sprawy podatkowe, administracja dobrami królewskimi, sprawy policyjne, nadzór nad urzędnikami niższych szczebli i przyjmowanie apelacji od wyroków magistratów miast 13 . Warto wspomnieć o zabiegach władz pruskich, mających na celu zniesienie odrębnych magistratów na przedmieściach 14 . Siedem samodzielnych jednostek administracyjnych otaczało Poznań, cztery na prawym brzegu - Zawady, Środka, Ostrówek, Chwaliszewo, i trzy na lewym - Św. Wojciech, Św. Marcin, Św. Łazarz. Władze duchowne nie wyraziły zgody na połączenie odrębnych magistratów w jedną całość, przez co nadal zmuszone były do utrzymywania płatnych urzędników. Dopiero konfiskata dóbr kościelnych w 1796 roku spowodowała, iż odrębne dotąd miasteczka stały się miastami królewskimi. Ostatecznie magistrat Poznania rozciągnął swoją zwierzchność na przedmieścia dopiero w 1800 roku i od tego momentu można mówić o jednolitym organizmie miejskim 15 . Do charakterystycznych elementów organizacji władz miejskich Poznania w tym okresie należały: mniejsza liczba urzędników miejskich w porównaniu z czasami przedrozbiorowymi (wynikało to z faktu, iż urzędnicy pełnili swe funkcje zawodowo, inaczej niż w czasach polskich), odpłatność i dożywotność urzędów (celem było ograniczenie, a z czasem zniesienie prawa mieszczaństwai magistratu do wysuwania swych kandydatów na urzędy miejskie), wyłączne prawo kamer do mianowania członków władz miejskich oraz traktowanie urzędników miejskich jako pozostających w służbie państwa 16 . Ustrój władz miejskich Poznania miał stanowić wzór do naśladowania w innych pruskich miastach królewskich, a z czasem i w prywatnych.
Czasy Księstwa Warszawskiego (1806-1815)
Na początku listopada 1806 roku wkroczyły do Poznania wojska francuskie.
N owemu prezydentowi Dominikowi Koteckiemu 17 Izba Administracyjna Departamentu Poznańskiego dnia 31 maja 1807 r. nakazała przeprowadzenie wyborów magistratu i prezydenta. Odbyły się one 26 kwietnia 1807 r. zgodnie z przywróconymi do życia przepisami Konstytucji 3 Maja i ustaw miejskich z 1791 roku. Poznań został podzielony na trzy okręgi. W każdym z nich mieszczanie mający czynne prawo wyborcze (posesjonaci) wybierali 15 przedstawicieli, którzy wybierali następnie wspólnie ze swego grona dziewięciu członków magistratu - rajCÓW 18 . Dalsze zmiany ustroju władz miejskich nastąpiły w związku z wprowadzeniem przepisów konstytucji Księstwa Warszawskiego z 22 lipca 1807 r. 19 Sprawom miejskim poświęcone były artykuły 67. i 68., których rozwinięcie znalazło wyraz w dekrecie z 10 lutego 1809 r., ustanawiającym osobne rady municypalne dla miast: Warszawy, Poznania, Torunia i Kalisza 20 . Od tego momentu można mówić o wprowadzeniu tzw. francuskiego modelu municypalneg0 21 . Na czele miasta stał prezydent municypal ny 22 administrujący miastem pod nadzorem prefekta departamentu ( 3)23. Prezydenta powoływał bezpośrednio król, a do jego szczegółowych zadań należały administracja i dozór nad majątkiem miejskim, kierowanie robotami publicznymi, rozkład i pobór podatków, podawanie do publicznej wiadomości rozporządzeń prefekta departamentu i wykonywanie tzw. dozoru policyjnego ( 4 )21. W skład magistratu Poznania wchodziło także pięciu ławników mianowanych przez ministra spraw wewnętrznych ( 5)25. W sprawach policyjnych prezydent Poznania korzystał z pomocy trzech intendentów policji. W przypadku śmierci czy choroby prezydenta jego obowiązki tymczasowo pełnił pierwszy wśród ławników ( 6). Na podstawie art. 67 konstytucji powołano radę municypalną, pełniącą rolę organu samorządowego. Składała się ona z 30 członków powoływanych przez króla z podwójnej liczby kandydatów przedstawionych przez zgromadzenie gminne 26 . Do kompetencji rady municypalnej należało: rozkładanie nałożonych przez prefekta na miasto podatków pomiędzy poszczególnych mieszkańców, uchwalanie projektów budżetu miejskiego oraz projektów zmian działalności miejscowej administracji, opiniowanie propozycji zamiany lub sprzedaży własności miejskiej, kontrola realizacji budżetu, a także utrzymywanie w dobrym stanie ulic, ogrodzeń, mostów i studni ( 8)27. Rada municypalna zbierała się na posiedzenia trzy razy do roku - l kwietnia, l października i l grudnia. Ponadto obradowała na wezwanie prezydenta municypalnego za zgodą prefekta departamentu. Sesje rady trwały sześć dni, a podjęcie wiążących decyzji było możliwe w przypadku obecności co najmniej 2/3 członków ( 15)28. 
Wojciech Szafrański
Rada municypalna wybierała spośród swego grona prezesa i sekretarza - "do trzymania pióra". Wszelkie dokumenty rady po zakończeniu obrad były przekazywane do archiwum prezydenta municypalnego ( 16)29. Rada, zgodnie z art. 168 konstytucji, odnawiała się (w drodze losowania) w połowie co dwa lata (przepisy dotyczące odnowienia trzeciej części członków Izby Poselskiej, połowy Rad Departamentowych, Powiatowych, Municypalnych, a trzeciej części sędziów pokoju, a więc uzupełniające art. 48, 68 i 73 ustawy zasadniczej, ukazały się 12 lutego 1811 r. 30). W obecności prezydenta municypalnego, sekretarz wyczytywał nazwiska, a prezes losował gałki. Jeżeli gałka była czerwona, to członek pozostawał w radzie jeszcze na dwa lata, jeżeli zielona - ustępował z rad y 31. Protokół sporządzony z tych czynności, po uprzednim podpisaniu przez prezydenta, prezesa i sekretarza, odsyłany był ministrowi spraw wewnętrznych. Organizacja władz miejskich w czasach Księstwa Warszawskiego, oparta na modelu francuskim wypracowanym w okresie Wielkiej Rewolucji Francuskiej i stałych wojen napoleońskich, sprowadzała się do koncepcji centralistycznych - prezydent mianowany przez króla, odpowiedzialny przed prefektem departamentu, rada municypalna z bardzo szczupłymi kompetencjami. Elementy te wpłynęły decydująco na fakt, iż ustrój miasta Poznania przetrwał w tym stanie aż do 1832 roku, pomimo ponownego przejścia miasta pod zwierzchnictwo pruskie w wyniku postanowień kongresu wiedeńskiego 1815 roku.
Ryc. 2. Odznaka poborcy podatków z napisem: "EXECUTOR DER ABGABEN KASSE DER STADT POSEN", XIX wiek. Wł. MNP, fot. B. Drzewiecka.

Ustrój władz miejskich w latach 1815-1832
W wyniku przegranej wojny z Francją państwo pruskie stanęło przed koniecznością reformy wewnętrznej32. Na mocy ustawy z 1808 roku, będącej dziełem Karla von Steina i Karla Augusta von Hardenberga, przeprowadzono reorganizację ustroju miejskieg0 33 . Miastem od tej pory miały zarządzać dwa równorzędne organy: rada miejska i magistrat. Rada pochodziła z wyborów trójprzymiotnikowych (powszechnych, bezpośrednich i tajnych) i była organem uchwalającym i kontrolującym. Sesje odbywały się raz w miesiącu, a obrady były tajne. Miało to zapobiec naciskom ze strony osób postronnych 34 . Magistrat składał się z zawodowych, płatnych urzędników wybieranych na lat 12 i z osób pracujących honorowo w kadencji o połowę krótszej. Magistrat reprezentował miasto na zewnątrz, był organem zarządzającym i wykonawczym. Koncepcja ustroju władz miejskich zaproponowana przez Karla von Steina opierała się na zasadzie koordynacji działalności organów miejskich, ich równorzędności. Magistrat wykonywał uchwały rady miejskiej i tylko gdy uznał je za nielegalne, mógł odmówić ich realizacji. Konsekwencją odrzucenia teorii subordynacji władz miejskich były przepisy o niełączeniu mandatów 35 . Kompetencje organów miasta sprowadzały się do zarządzania sprawami lokalnymi oraz sprawowania tzw. policji miejskiej. W tym ostatnim przypadku władze miejskie działały jako organa rządowe, a nie samorządowe. N adzór nad miastami zgodnie z ustawą był minimalny i dotyczył zatwierdzania członków magistratu i badania finansów miejskich. Reforma Karla von Steina wykorzystała koncepcję średniowiecznych korporacji miejskich i założenia samorządu angielskiego. Reorganizacja ustroju miejskiego miała na celu stworzenie z miasta samodzielnej jednostki. Idea wolnej gminy, będąca przeciwstawieniem się ustrojowi absolutnemu, miała wyprzeć francuski model municypal ny 36. W krótkim czasie nastąpiły zmiany części przepisów ustawy z 1808 roku. Przy wyborach do rady miejskiej wprowadzono system oparty na cenzusie podatkowym, każda z trzech klas wybierała tę samą liczbę radnych - warstwy najzamożniejsze były więc uprzywilejowane. Również zasada równorzędności organów miejskich została zachwiana, magistratowi przyznano bowiem prawo do kwestionowania uchwał rady z punktu widzenia celowości. Zwiększono także nadzór władz państwowych nad samorządem 37 . Opozycja przeciwko wprowadzeniu na nowo przyłączonych po kongresie wiedeńskim terenach ustawy z 1808 roku odpowiadała ówczesnemu kierunkowi polityki pruskiej, więc w Poznaniu w dalszym ciągu obowiązywały przepisy z czasów Księstwa Warszawskiego silniej podporządkowujące miasto władzom pruskim 38 . W przypadku miast, które pełniły dotychczas funkcje stolicy departamentu, a więc także Poznania, władze pruskie nakazały stosować dekret z 23 lutego 1809 r., regulujący tymczasową organizację gmin miejskich i wiejskich 39 . Rozkaz gabinetowy Fryderyka Wilhelma III z 22 stycznia 1820 r. zatwierdzał sposób powoływania rady municypalnej przez rejencję na podstawie listy ustalonej z posesjonatami. W wyniku przeprowadzenia pierwszych wyborów rady w Poznaniu, które odbyły się 8 listopada 1820 r., uległ zmianie skład narodowościowy tego organu. W 1825 roku w miejsce nazwy dyrektora miasta (magistratu), wprowadzono tytuł nadburmistrza, nie uległy natomiast zmianie kompetencje tego organu 40 .
Zrewidowany porządek miejski
Poznań otrzymał zrewidowany porządek miejski, obowiązujący w Prusach od 17 marca 1831 f., na podstawie przywileju królewskiego z 4 stycznia 1832 r. 41 Władca pruski Fryderyk Wilhelm III nadał go, doceniając wkład mieszczaństwa 
Wojciech Szafrańskiw walkę z epidemią cholery oraz brak zaangażowania, w przeciwieństwie do szlachty, w zamieszki związane z wybuchem w Królestwie Polskim powstania listopadoweg0 42 . Ustrój organów miejskich Poznania miał się opierać na prawie miejskim z 1831 roku oraz na szczegółowym statucie miejskim, na który miasto czekało do 13 lipca 1846 r. 43 Władzę w mieście sprawowała rada i magistrat na czele z nadburmistrzem. Rada municypalna składała się z 24 członków i była wybierana w pięciu okręgach, nie zaś według klas mieszkańców. Czynne i bierne prawo wyborcze przysługiwało tylko tym mieszkańcom, którzy posiadali w mieście nieruchomość o wartości od tysiąca do 3 tys. talarów lub ich roczny dochód wynosił od 300 do 800 talarów. Tak wysoki cenzus majątkowy był wyrazem polityki pruskiej, mającej na celu odsunięcie Polaków, z reguły uboższych od Niemców, od udziału we władzach miejskich. Kadencja radnych miejskich i ich zastępców trwała sześć lat, jednak po upływie tego czasu ustępowała 1/3 składu rady. Co najmniej połowę radnych stanowili właściciele nieruchomości. Nie wolno było łączyć stanowiska członka magistratu i radneg0 44 . Zgromadzenie radnych poprzez swój wybór i na mocy prawa otrzymywało pełnomocnictwo i zarazem obowiązek reprezentowania gminy według własnego przekonania i sumienia bez uzgadniania swego stanowiska ze wszystkimi obywatelami. Umocowanie to przysługiwało zgromadzeniu radnych, nie zaś jego poszczególnym członkom. Rada była więc organem uchwałodawczym ( 75 i 76)45. Po ustanowieniu zgromadzenia radnych wybierało ono spośród swego grona na rok przewodniczącego, protokolanta oraz zastępców dla każdego z nich. Zastępstwo było możliwe tylko w przypadku choroby lub w sytuacji uniemożliwiającej uczestnictwo i tylko na wyraźne polecenie przewodniczącego lub magistratu. Do praw i zarazem obowiązków przewodniczącego należało: zwoływanie koniecznych zebrań, przedstawianie wszystkich przedłożonych zgromadzeniu spraw w przepisanym terminie (osobiście lub przez referenta wybranego spośród zgromadzenia) oraz czuwanie nad poprawnością obrad, uchwał i protokołu. Przewodniczący musiał zrezygnować ze swojej funkcji w przypadku, gdy magistrat i zgromadzenie radnych uznały zgodnie, iż nie może on sprawować swego urzędu bez uszczerbku dla obrad. W przypadku różnicy zdań decyzję podejmował rząd pruski, czyli rejencja ( 77 i 78)46. Procedura zebrań zgromadzenia radnych była standardowa; zwoływał je przewodniczący lub w określonych sytuacjach jego zastępca. Dla podjęcia ważnej uchwały konieczna była obecność przewodniczącego i co najmniej dwóch trzecich członków. Decyzje zapadały większością głosów, a przy ich równej liczbie decydował głos przewodniczącego. Paragraf 79 nakazywał radnym opuszczenie zebrań w przypadku, gdy ich osobisty interes był sprzeczny z interesem gminy. W takim wypadku przewodniczący powoływał na ich miejsce zastępców. W sytuacji gdy z powyższych przyczyn nie byłoby quorum koniecznego do podejmowania ważnych uchwal, rząd pruski (rejencja), poinformowany przez magistrat, w ramach prawa nadzoru przydzielał adwokata. Radni nie mieli prawa przyjmować wynagrodzenia za wykonywanie swoich czynności. W przypadku zaniedbywania przez zgromadzenie radnych swoich obowiązków czy walki partyjnej powodującej zakłócenie obrad rząd pruski mógł rozwiązać zgro
Ryc. 3. Budynek dawnego ratusza, pocztówka sprzed 1906 r.
WŁ Muzeum Historii Miasta Poznania.

madzenie i nałożyć na radnych karę czasowego lub dożywotniego zakazu wybierania do tego organu ( 83)47. Na czele Poznania stał magistrat, który pełnił podwójną funkcję - zarządcy spraw gminy i organu władzy państwowej. Był to organ kolegialny, składający się z nadburmistrza, burmistrza, jako jego zastępcy, pomocnika - syndyka oraz pięciu członków ( 84 i 85)48. Kwalifikacje osobiste sprowadzały się do konieczności nabycia praw obywatelskich przed objęciem urzędu. Nadburmistrzem mogła być tylko ta osoba, która wyznawała religię chrześcijańską. Odrębne wymagania dotyczyły tych członków magistratu, którzy pobierali wynagrodzenie, tylko bowiem za zgodą rządu pruskiego mogli oni łączyć sprawowanie urzędu z prowadzeniem innej działalności zarobkowej. Nie można też było zasiadać w magistracie w przypadku pokrewieństwa (do trzeciego stopnia) czy szwagrostwa z wybranym wcześniej członkiem magistratu (tylko rejencja mogła indywidualnie zawiesić ten zakaz;  86-89)49. Zgromadzenie radnych wybierało trzech kandydatów na stanowisko nadburmistrza oraz pozostałych członków magistratu absolutną większością głosów. Procedurą wyborów kierował przewodniczący zgromadzenia, mający do pomocy dwóch urzędników. Każdy radny wrzucał do urny wyborczej kartkę papieru z nazwiskiem wybieranej osoby. Następnie przewodniczący wpisywał nazwiska na listę wyborczą. Procedurę tę powtarzano, gdy nie było od razu absolutnej większości. Spośród trzech kandydatów wybranych przez zgromadzenie rad
Wojciech Szafrański
nych na urząd nadburmistrza król pruski mianował jedną osobę ( 90)50. Wybory nowych członków magistratu nie mogły odbyć się wcześniej niż rok i nie później niż sześć miesięcy przed upływem kadencji dotychczasowego magistratu. W szczególnych przypadkach rząd pruski mógł wyrazić zgodę na wcześniejsze wybory (nawet natychmiastowe;  92)51. Rząd pruski zatwierdzał członków magistratu, badając ich kwalifikacje zawodowe i moralne konieczne do pełnienia urzędu. W przypadku negatywnej opinii rejencji wybory powtarzano. Jeżeli natomiast z powodu niewłaściwych kandydatur lub innych okoliczności obsadzanie stanowiska opóźniało się, rejencja miała prawo do wyznaczenia na koszt miasta tymczasowego zarządu komisarycznego. Członkowie magistratu po zatwierdzeniu byli uroczyście wprowadzani i zaprzysiężani na urząd ( 93 i 95)52. N adburmistrz i inni członkowie magistratu, którzy pobierali wynagrodzenie, wybierani byli na okres 12 lat, nie pobierający wynagrodzenia na sześć lat. Prawo miejskie z 1831 roku przewidywało także możliwość wyboru dożywotniego, wtedy oprócz uchwały zgromadzenia radnych konieczna była zgoda magistratu i rządu (rejencji). Magistratowi, jako "zarządcy spraw miejskich", poddani byli i zobowiązani do posłuszeństwa poszczególni członkowie gminy, jak też wszystkie korporacje miejskie i fundacje. Jako organ władzy państwowej magistrat miał prawo i obowiązek pilnowania, czy należycie są przestrzegane obowiązujące ustawy i przepisy krajowe, o ile do tego celu nie były powołane specjalne organy. Ponadto zobowiązany był on do wykonywania zaleceń przekazanych mu przez władze państwowe w obrębie miasta i w tym zakresie był podporządkowany tylko im ( 104-105)53. Magistrat działał kolegialnie, uchwały były podejmowane większością głosów, a w przypadku równowagi decydował głos nadburmistrza. Jeżeli na posiedzeniach magistratu omawiane były sprawy kościelne czy szkolne, w obradach mogli brać udział tylko ci członkowie, którzy wyznawali religię chrześcijańską ( 106)54. Na czele magistratu stał nadburmistrz jako przewodniczący tego organu.
Sprawował on nadzór i kierował biegiem wszystkich spraw w zarządzie miejskim. Uprawniony był do zawieszania na własną odpowiedzialność tych uchwał magistratu, które uważał za sprzeczne z przepisami lub szkodliwe dla ogółu, z tym jednak zastrzeżeniem, że o sytuacji takiej zobowiązany był poinformować rejencję. W celu utrzymania dyscypliny nadburmistrzowi przysługiwało prawo do nakładania na niższych urzędników magistratu kar pieniężnych lub kary więzienia do ośmiu dni. Kary o charakterze porządkowym nakładała na członków magistratu rejencja na wniosek nadburmistrza. Do jego zadań należała także kontrola, czy magistrat spełnia nałożone przez władzę państwową obowiązki. Z ramienia magistratu sprawował on także zarząd policyjny w okręgu miejskim, jako zadanie poruczone przez państwo ( 108-109)55. Magistrat jako jedyna władza wykonawcza miał prawo utworzyć deputacje i komisje do zarządzania poszczególnymi dziedzinami. Do ich powołania konieczna była zgoda rejencji. Konkretne deputacje o charakterze stałym zostały powołane w Poznaniu dopiero na podstawie statutu z 1846 roku. Radni mogli należeć do komisji czy deputacji tak stałych, jak i przejściowych, za zezwoleniem magistratu i zgromadzenia radnych ( 107)56. 
Tytuł ósmy zrewidowanego porządku miejskiego dotyczył stosunków między magistratem a zgromadzeniem radnych. Przykładowo magistrat miał obowiązek zasięgania opinii radnych w sprawach utrzymywania władz policyjnych, placówek opieki nad biednymi, w sprawach szkół, fundacji religijnych i kościoła (opinie te nie były wiążące). Magistrat miał także prawo, jeśli uznał to za konieczne, wysłania jednego lub kilku swoich członków dla zreferowania sprawy na zgromadzeniu radnych. Przedstawiciele musieli się jednak oddalić przed głosowaniem. Podobnie radni miejscy mogli delegować swoich członków na zgromadzenie magistratu ( 111 i 112)57. Dalsze zmiany dotyczące ustroju władz miejskich nastąpiły w związku z zatwierdzeniem dla Poznania statutu z dnia 13 lipca 1846 r. Wybory radnych miejskich odbywały się teraz w ośmiu okręgach, a nie - jak dotychczas - w pięciu. Bierne prawo wyborcze przysługiwało mieszczanom posiadającym nieruchomość o wartości 4 tys. talarów lub o rocznym dochodzie wynoszącym tysiąc talarów. Powołano także stałe deputacje: do spraw szkolnych, do spraw kwaterunku i posług wojskowych, do kasy oszczędności oraz dyrekcję dla ubogich i komisję budow l aną 58. Zrewidowany porządek miejski z 17 marca 1831 r. był, jak pisał Lech Trzeciakowski, "kompromisem między liberalnymi tendencjami epoki wielkich reform po klęsce pod Jena w 1806 r. a kontrakcją żywiołów konserwatywnych"59. Teoretyczna równowaga pomiędzy magistratem (organ zarządzający i wykonawczy) 
Wojciech Szafrańskia radą miejską (organ uchwałodawczy) w praktyce uległa zachwianiu. Magistrat uzyskał przewagę nad zgromadzeniem radnych, gdyż nie miał obowiązku ustąpienia na żądanie tego organu. Wprowadzony samorząd miejski był ściśle nadzorowany przez władzę państwową. Nadburmistrz mianowany był przez króla, a członkowie magistratu podlegali zatwierdzeniu przez rejencję, byli więc od rządu pruskiego zależni.
Ordynacja miejska dla sześciu wschodnich prowincji monarchii pruskiej z 1853 roku
Ordynacja 60 z 30 maja 1853 r. zastąpiła zrewidowany porządek miejski z 1831 roku 61 . Na terenie Poznania obowiązywała ona od l lipca 1853 r. 62 W myśl jej postanowień władzę w mieście sprawowały dwa organy, rada miejska i magistrat. Na czele samorządu miejskiego stała rada miejska, wybierana przez obywateli podzielonych na trzy klasy według płaconych podatków bezpośrednich. System ten powodował uprzywilejowanie zamożniejszych mieszczan (głównie pochodzenia niemieckiego), ponieważ stosunkowo nieliczna klasa pierwsza wybierała, podobnie jak druga i trzecia, 1/3 członków zgromadzenia radnych 63 . Radnymi nie mogli być: urzędnicy prokuratury i policji, urzędnicy sądowi (za wyjątkiem pracowników technicznych sądów handlowych itp.), duchowni, słudzy kościelni, nauczyciele szkół elementarnych, członkowie magistratu, wszyscy płatni urzędnicy gminni oraz urzędnicy i członkowie urzędów, które sprawowały nadzór państwowy nad miastami. Jednocześnie członkami zgromadzenia radnych nie mogli być ojciec, syn i bracia, w przypadku jednoczesnego wyboru dopuszczony był tylko starszy ( 17)64. Radni wybierani byli na okres sześciu lat, ale co dwa lata trzecia część członków rady miejskiej musiała ustąpić, a uzupełnienie następowało w drodze nowych wyborów. Wybór był nieskuteczny w przypadku, gdy wybrany utracił lub został pozbawiony na pewien czas prawa obywatelskiego ( 18)65. Początkowo rada liczyła 36 członków, od 1900 roku, na podstawie statutu miejscowego o zmianie liczby radnych w mieście z 29 listopada 1899 f., powiększyła swój skład do 60 osób 66 . Było to wynikiem włączenia w tym roku do gminy miasta Poznań trzech gmin wiejskich - Jeżyc, Św. Łazarza i Wildy. Zgromadzenie radnych decydowało o wszystkich sprawach gminy, jeśli te wcześniej nie zostały przekazane do wyłącznej decyzji magistratu. Rada wydawała opinie w kwestiach przedłożonych w tym celu przez władze nadzorujące. N ad innymi sprawami gminy radni mogli debatować tylko wtedy, kiedy zostały one przekazane do ich decyzji na mocy szczególnych ustaw lub, w pojedynczych przypadkach, na mocy zleceń władz państwowych ( 35)67. Kompetencje rady (nie radnych) sprowadzały się do uprawnień uchwałodawczych (np. w sprawach budżetowych czy zmian statutów miejskich), kontrolnych (sprawdzanie funkcjonowania administracji samorządowej miasta wraz z prawem wglądu do akt) oraz opiniodawczych 68 . Prawo inicjowania uchwał należało do radnych (w liczbie co najmniej pięciu) i magistratu. W przypadku przedkładania preliminarza budżetowego prawo inicjatywy miał wyłącznie magistrat. 
Zgromadzenie radnych mogło podejmować ważne uchwały tylko wtedy, gdy była obecna ponad połowa członków. Przepis ten nie znajdował zastosowania w przypadku, gdy, pomimo ponownego zwołania radnych w celu obrad nad tą samą sprawą, brak było wymaganego quorum ( 42)69. Uchwały zapadały zwykłą większością głosów, przy czym w przypadku równości rozstrzygał głos przewodniczącego. Radni nie byli związani żadnymi instrukcjami czy zleceniami wyborców. Rada miejska wybierała na pierwszym posiedzeniu, jakie odbywało się w styczniu każdego roku, spośród swego grona przewodniczącego, jego zastępcę, sekretarza i jego zastępcę oraz ławnika. Wyborami nowego przewodniczącego kierował dotychczasowy przewodniczący lub jego zastępca, chyba że obydwaj ustąpili z rady miejskiej. W tym ostatnim przypadku wybory przeprowadzał senior rady. Przewodniczący kierował obradami, otwierał i zamykał posiedzenia, dbał także o porządek podczas zgromadzenia. Mógł on usunąć każdego przysłuchującego się z sali posiedzeń, kiedy ten publicznie okazywał znaki aprobaty lub niezadowolenia czy w inny sposób wywoływał niepokój ( 46)70. Przepisy ordynacji miejskiej z 1853 roku, odnoszące się do funkcjonowania zgromadzenia radnych, znalazły swoje rozwinięcie w postanowieniach regulaminu rady miejskiej Poznania z 12 grudnia 1900 r. 71 Posiedzenia rady zwoływał teraz przewodniczący z własnej inicjatywy lub na żądanie 1/4 liczby radnych, względnie magistratu. Odbywały się one zwykle w środę i były jawne. Wyjątkowo można było wyłączyć jawność obrad na podstawie uchwały rad y 72. Radni mieli obowiązek uczestniczenia w posiedzeniach i brania w nich aktywnego udziału, polegającego na prowadzeniu dyskusji i formułowaniu wniosków uchwałodawczych. Zgodnie z paragrafem 17 regulaminu każdemu radnemu przysługiwało prawo do interpelacji składanych na piśmie przewodniczącemu, który doręczał je magistratowi. Istniała też możliwość zadawania pytań magistratowi na samym posiedzeniu, bez konieczności pisemnego zgłaszania interpelacjf 3 . Głosowania nad uchwałami odbywały się imiennie albo tajnie za pomocą kartek (na wniosek co najmniej 15 radnych). Głosowanie zarządzał i czuwał nad jego przebiegiem przewodniczący, głosy natomiast obliczali dwaj najmłodsi wiekiem radni 74. Rada miejska powoływała ze swego grona członków komisji stałych. Zadania tych organów polegały na wykonywaniu zleconych przez radę czynności oraz przygotowywaniu wniosków na obrady plenarne. Regulamin przewidywał powołanie czterech komisji stałych: prawniczej, rozpatrującej sprawy dotyczące regulaminu obrad i właściwości organów; finansowo-budowlanej, zajmującej się zagadnieniami technicznymi oraz wydatkami budowlanymi; rachunkowej, odbywającej rewizje kas i badającej rachunki; oraz wyborczej, przygotowującej wybory i sporządzającej z nich sprawozdania (z wyjątkiem wyborów członków magistratu)75. Obok komisji stałych rada miejska mogła powołać do życia komisję do celów specjalnych. W razie sporu kompetencyjnego decyzja o właściwości konkretnej komisji należała do przewodniczącego. Przewodniczący mógł też zarządzić połączenie komisji w celu wspólnego obradowania, natomiast do uznania komisji pozostawiono kwestię możliwości wydzielenia ze swego grona osób
Wojciech Szafrański
Ryc. 5. Witraż z herbem miasta z budynku nowego ratusza, koniec XIX w.
WŁ Muzeum Historii Miasta Poznania, fot. B. Drzewiecka.

nych podkomisji do załatwienia konkretnych spraw. Przewodniczący rady miejskiej mógł uczestniczyć w pracach poszczególnych komisji z prawem głosu, pozostali radni, jeżeli nie zasiadali w komisji, mogli tylko przysłuchiwać się jej obradom (z wyjątkiem komisji wyborczej). Delegowani członkowie magistratu uczestniczyli w pracach komisji z głosem doradczym. Przepisy o obradach i głosowaniach na posiedzeniach rady miejskiej stosowało się odpowiednio do funkcjonowania komisjf 6 . 
Magistrat Poznania, jako zwierzchność lokalna i władza zarządzająca gminą, początkowo składał się z nadburmistrza, burmistrza jako jego zastępcy, ośmiu ławników oraz syndyka, kasjera i radcy budowlanego (z czasem liczba członków magistratu rosła - statut z 1904 roku przewidywał 21 osób, a z 1917 już 22 77 ). Burmistrz i ławnicy (urzędnicy honorowi) wybierani byli na sześć lat przez zgromadzenie radnych, przy czym co trzy lata zmieniała się połowa ławników. N adburmistrza i płatnych urzędników (syndyka, kasjera) rada miejska wybierała na 12 lat ( 31)78. Każdy z członków magistratu wybierany był oddzielnie absolutną większością głosów. Jeżeli nie została ona osiągnięta za pierwszym razem, do drugiej tury przechodziło dwóch kandydatów, którzy otrzymali największą liczbę głosów. W przypadku równości głosów w kolejnej turze członek magistratu wybierany był w drodze losowania ( 32)79. N adburmistrz i burmistrz musieli być zatwierdzeni przez króla pruskiego, ławnicy i płatni członkowie magistratu przez rejencję. Jeśli wybór nie został zatwierdzony, rada miejska musiała dokonać nowego wyboru. Ponowne odrzucenie elekta przez władzę państwową skutkowało ustanowieniem komisarycznego zarządu na koszt miasta ( 33)80. Przed wstąpieniem na urząd nadburmistrz składał przysięgę wobec prezydenta rejencji lub wyznaczonego przez niego komisarza na publicznym posiedzeniu zgromadzenia radnych, od pozostałych członków magistratu przysięgę odbierał nadburmistrz ( 34)81. Pod względem sytuacji prawnej nie było różnicy pomiędzy osobami sprawującymi swoje funkcje honorowo czy też odpłatnie, z wyjątkiem okresów, na które osoby te były wybierane. Celem ustawodawcy było stworzenie sytuacji, w której czynnik fachowy oraz reprezentujący opinię publiczną współpracował ze sobą w jednym organie. Członkami magistratu nie mogli być, podobnie jak w przypadku zgromadzenia radnych, urzędnicy policji, prokuratury, sądowi (oprócz pracowników technicznych), duchowni, słudzy kościelni, nauczyciele szkół publicznych, urzędnicy i członkowie urzędów, którzy sprawowali nadzór państwowy nad miastami, a także radni miejscy, niżsi urzędnicy i poborcy gminni. Ojciec i syn, teść i zięć, bracia oraz szwagrowie nie mogli być także jednocześnie członkami magistratu, a jeżeli pokrewieństwo powstało w okresie kadencji, ustępował ten członek, przez którego powstała przeszkoda. Na podstawie ustawy z dnia 2 lutego 1835 r. osoby prowadzące określoną w przepisach tego aktu działalność gospodarczą nie mogły pełnić urzędu nadburmistrza ( 30)82. Do zadań magistratu, jako organu zarządzającego i wykonawczego, należało w szczególności: wykonywanie ustaw, zarządzeń i rozporządzeń władz zwierzchnich; przygotowywanie, zatwierdzanie i wykonywanie uchwał zgromadzeń radnych; zarządzanie miejskimi zakładami i instytucjami gminnymi oraz nadzorowanie tych, które miały własny zarząd; zarządzanie dochodami gminy, kierowanie wpływami i wydatkami na podstawie budżetu lub specjalnych uchwał zgromadzenia radnych; nadzorowanie rachunkowości i spraw kasowych; zarządzanie własnością gminy miejskiej; zatrudnianie urzędników gminy po zasięgnięciu opinii rady miejskiej oraz ich nadzorowanie; przechowywanie dokumentów i akt gminy; reprezentowanie gminy na zewnątrz i prowadzenie w jej imieniu rozmów z władzami i osobami prywatnymi; rozdzielanie danin 
Wojciech Szafrański
i służebności na rzecz gminy (zgodnie z ustawami) oraz prowadzenie ich egzekucji ( 56)83. N adburmistrz stał na czele magistratu, kierował jego pracami i był zwierzchnikiem wszystkich urzędników miejskich. W przypadkach nie cierpiących zwłoki mógł sam wykonywać czynności leżące w gestii magistratu, jednak na najbliższym posiedzeniu musiał złożyć magistratowi sprawozdanie celem zatwierdzenia lub wydania innej uchwały. Do kompetencji nadburmistrza należała także kontrola deputacji (biur) magistratu i nadzór nad finansami miasta. Przysługiwało mu prawo do nakładania na urzędników gminy kar pieniężnych do wysokości trzech talarów, a na niższych urzędników kary aresztu do trzech dni (na podstawie ustawy z dnia 21 lipca 1852 r.;  58)84. Magistrat Poznania nie posiadał odrębnego regulaminu urzędowania, w kwestiach szczegółowych, zgodnie z instrukcją ministerialną z 20 czerwca 1853 r., posługiwał się instrukcją dla magistratów miejskich z 25 maja 1835 r., później też przepisami rozporządzenia ministerialnego z 12 sierpnia 1897 r. 85 Zgodnie z tymi przepisami magistrat obradował albo w ramach poszczególnych deputacji, albo plenarnie pod przewodnictwem nadburmistrza. Instrukcja z 1835 roku gwarantowała właśnie jemu bardzo silną pozycję. Świadczyć o tym może fakt, iż w gestii nadburmistrza pozostawiono prawo do wyznaczania terminów posiedzeń, zarówno stałych jak i nadzwyczajnych, oraz określanie porządku obrad. Ponieważ magistrat podejmował uchwały zwykłą większością głosów, w przypadku równości decydował głos nadburmistrza. Mógł on także zakwestionować każdą uchwałę, jeśli przekraczała ona kompetencje magistratu, sprzeczna była z prawem, względnie naruszała interes państwa bądź gmi ny 86. W celu stałego zarządu poszczególnymi dziedzinami działalności ustawa z 1853 roku przewidywała możliwość powoływania przez magistrat stałych deputacji. Dnia 28 września 1871 r. nadburmistrz Poznania wydał statut organizacyjny, który został wprowadzony w życie l stycznia 1872 r. 87 W myśl jego postanowień magistrat składał się z czterech biur - decernatów: I - biura ogólnego na czele z nadburmistrzem, mającym do pomocy dwie osoby (sprawy ogólne miasta, szkolne, personalne urzędników, statystyka, wybory do rady miejskiej i ciał ustawodawczych pruskich); II - biura opieki społecznej, składającego się obok radcy miejskiego z trzech osób (sprawy ubogich, chorych, przemysłowe i cechowe oraz związane z nimi kwestie procesowe); III - biura budowlanego, w którym pracował radca miejski i dwuosobowy niższy personel biurowy (sprawy budowlane, przeciwpożarowe, budowy kolei, generalia dla gazowni, wodociągów, kanalizacji); IV - biura finansowo-podatkowego, w którym pracowało trzech radców i trzy osoby do pomocy (sprawy podatkowe, targowe, mieszkalne, zarządzanie gruntami miejskimi, koncesje na wyszynk). Ponieważ zakres kompetencji magistratu wzrastał, z upływem czasu tworzono nowe wydziały. Z chwilą powstania urzędów stanu cywilnego w 1874 roku utworzono nowe biuro oznaczone cyfrą V (w roku 1883 przemianowane na VI). W 1882 roku utworzono biuro VII zajmujące się sprawami gazowni miejskiej, 
wyłączając zarządzanie tym przedsiębiorstwem z biura III. Później do tego oddziału dołączono sprawy elektrowni i wodociągów. Z dniem l stycznia 1884 r. powołano do życia biuro VIII (Gewerbeburo), które przejęło niektóre agendy załatwiane dotychczas w biurze opieki społecznej (sprawy cechowe i rzemieślnicze) oraz nowe, jak sprawy kas chorych, ubezpieczenia społeczne i sądownictwo przemysłowe. Biuro Na zajęło się sprawami kasowymi, kasami oszczędnościowymi, lombardem oraz podatkami od uboju. W związku z przejęciem z Prezydium Policji spraw nadzoru budowlanego na terenie miasta (Baupolizeiverwaltung) utworzono biuro III a, do którego kompetencji należały także sprawy dotyczące utrzymania ulic, mostów i kanalizacji. W1900 roku utworzono dalsze biura. Sprawy budowy rzeźni miejskiej oddano pod zwierzchność biura IX (później dołączono do tego biura zarząd ogrodami miejskimi), a dotychczasowe biuro III podzielono na trzy jednostki organizacyjne: III - budownictwo naziemne, Ilia - budownictwo podziemne, czyli wodno-drogowe, lUb - nadzór budowlany.
Organizacja władz miejskich Poznania oparta na przepisach ustawy z 1853 roku zakładała równorzędność rady miejskiej i magistratu. W konsekwencji magistrat mógł zakwestionować uchwały zgromadzenia radnych jako nielegalne lub szkodliwe dla interesów miasta. W takim wypadku oba organy wybierały równą liczbę członków do specjalnej komisji, która prowadziła rokowania w danej sprawie. Jeżeli komisja nie doszła do porozumienia, kwestie sporne rozstrzygał sąd administracyjny. Rada miejska jako organ uchwałodawczo-kontrolny wyłaniana była przez wszystkich obywateli miasta w drodze wyborów powszechnych i bezpośrednich. Magistrat o kompetencjach wykonawczo-zarządzających wybierany był przez członków zgromadzenia radnych (wybory pośrednie) i musiał uzyskać zatwierdzenie ze strony króla bądź rejencji.

Ryc. 6. Łącznik między starym a nowym ratuszem. Reprod. z W. Bettenstaedt, Das Rathaus in Posen und sein Herstellung in derJahren 1910-1913, Posen 1913. 
Wojciech Szafrański
Przedstawiona powyzej organizacja władz miejskich Poznania przetrwała z niewielkimi zmianami 88 do 1933 roku, kiedy to zostały wydane jednolite przepisy normujące organizację samorządu terytorialnego dla ziem byłych zaborów rosyjskiego, austriackiego oraz pruskiego.
PRZYPISY:
1 J. Ptaśnik, Miasta i mieszczaństwo w dawnej Polsce, Warszawa 1949, s. 355 i n. oraz Historia państwa i prawa Polski, pod red. J. Bardacha, T. II, Warszawa 1966, s. 540; J. Wąsicki, Konfederacja targowicka i ostatni sejm Rzeczypospolitej Z 1793 roku. (Studium historycznoprawne), Poznań 1952, s. 133 i n.; Dzieje Poznania do roku 1793 r., pod red. J. Topolskiego, T. I, cz. 2, Warszawa-Poznań 1988, ss. 812 i 815; J. Wąsicki, Ziemie polskie pod zaborem pruskim. Prusy Poludniowe 1793-1806 (Studium historycznoprawne), Wrocław 1957, s. 99; M. Bogucka, H.
Samsonowicz, Dzieje miast i mieszczaństwa w Polsce przedrozbiorowej, Wrocław 1986, ss. 585.
2 A. Wojtkowski, Poznań od 1793 do 1853, (w:) Księga pamiątkowa miasta Poznania, Poznań 1929, s. 69, patrz także M. Laubert, Diepreussische Po lenpo litik von 1772-1914, Kraków 1944, S.18.
3 J. Wąsicki, Pod zaborem pruskim i w Księstwie Warszawskim 1793-1815, (w:) Ziemia leszczyńska, pod red. J. Deresiewicza, Poznań 1966, s. 139; Opisy miast polskich Z lat 1793-94, cz. 1, Poznań 1962, s. IV-V. 4 Dzieje Poznania w latach 1793-1945, pod red. J. Topolskiego i L. Trzeciakowskiego, T. II, cz. 1, s. 66.
5 L. Trzeciakowski, Poznań pod zaborem pruskim 1793-1918, (w:) Wielka księga miasta Poznania, Poznań 1994, s. 81. 6 M. Jaffe, Die Stadt Posen unter preussischer Herrschaft, Leipzig 1909, s. 38.
7 J. Wąsicki, Ziemie polskie pod zaborem pruskim. Prusy Poludniowe..., s. 100, a także M. Jaffe, Die Stadt..., s. 38. 8 J. Wąsicki, Ziemie polskie pod zaborem pruskim. Wielkie Księstwo Poznańskie 1815-1848 (Studium historycznoprawne), Warszawa-Poznań 1980, s. 115.
9 Dzieje Poznania w latach 1793-1945..., s. 67.
10 J. Wąsicki, Ziemie polskie pod zaborem pruskim. Prusy Poludniowe..., s. 124.
11 A. Wojtkowski, Poznań..., s. 69 oraz Dzieje Poznania w latach 1793-1945..., s. 67.
12 Z. Boras, L. Trzeciakowski, W dawnym Poznaniu. Fakty i wydarzenia Z dziejów miasta do roku 1918, Poznań 1969, s. 213; patrz także Wąsickij., Ziemie polskie pod zaborem pruskim. Prusy Poludniowe..., s. 208.
13 Ibidem, s. 198 i n.
14 M. Jaffe, Die Stadt Posen..., s. 49.
15 A. Wojtkowski, Poznań..., s. 70; Dzieje Poznania w latach 1793-1945..., s. 68-69; Z. Boras, L. Trzeciakowski, W dawnym..., s. 214; Wąsicki J., Ziemie polskie pod zaborem pruskim. Prusy Poludniowe. .., s. 101.
16 J. Wąsicki, Ziemie polskie pod zaborem pruskim. Prusy Poludniowe..., s. 100.
17 Polityczna dzialalność rzemiosla wielkopolskiego w okresie zaborów (1793-1918), pod red.
Z. Grota, Poznań 1963, s. 198-199; Wojtkowski A., Poznań..., s. 72; Dzieje Poznania w latach 1793-1945..., s. 80.
18 L. Trzeciakowski, Poznań w dobie napoleońskiej. Pierwszy rok wolności, "KMP" 3/97, s. 85.
19 Dzienniki Praw Księstwa Warszawskiego, Warszawa 1810, s. 24-26.
20 Ibidem, s. 187-194.
21 W. Sobociński, Historia ustroju i prawa Księstwa Warszawskiego, Toruń 1964, s. 138-140.
22 Prezydenta municypalnego nazywano także dyrygentem magistratu lub dyrektorem miasta. 23 Dzienniki Praw Księstwa Warszawskiego, Warszawa 1810, s. 188.
24 Ibidem, s. 188-189.
25 Ibidem, s. 189.

26 A. Wojtkowski, Poznań..., s. 74.
27 Dzienniki Praw Księstwa Warszawskiego, Warszawa 1810, s. 190-191.
28 Ibidem, s. 193.
29 Ibidem, s. 194.
30 Dzienniki Praw Księstwa Warszawskiego, Warszawa 1811, s. 206-210.
31 Ibidem, s. 208.
32 Odnośnie reform ustrojowych w Prusach przed 1808 r., patrz: J. Wąsicki, Wpływ zaboru ziem polskich na reformy ustrojowe w prusach do roku 1806, "Studia Śląskie" 1971, T. xx, s. 507 i n. 33 Samorząd. Skrypt według wykładów prof. dr Kusznicy, Poznań 1935, s. 46 A i7.
34 J. Wąsicki, Ziemie polskie pod zaborem pruskim. Wielkie Księstwo Poznańskie..., s. 18.
35 Samorząd. Skrypt według wykładów..., s. 46.
36 Odnośnie XIX-wiecznych teorii samorządu patrz: Kasznica S., Teoria samorządu.
Ustrój samorządowy Anglii i Francji, Poznań 1924, s. 12-25.
37 Samorząd. Skrypt według wykładów..., s. 47.
38 F. Paprocki, Wielkie Księstwo Poznańskie w okresie rządów Flottwella (1830-1841), Poznań 1970, s. 176. 39 J. Wąsicki, Ziemie polskie pod zaborem pruskim. Wielkie Księstwo Poznańskie..., s. 150.
40 Dzieje Poznania w latach 1793-1945..., s. 65 oraz B. Grześ, J. Kozłowski, A. Kramski, Niemcy w poznańskiem wobec polityki germanizacyjnej 1815-1920, pod red. L. Trzeciakowskiego, Poznań 1976, s. 35. 41 J. Wąsicki, Ziemie polskie pod zaborem pruskim. Wielkie Księstwo Poznańskie..., s. 159 oraz L. Żychliński, Historya Sejmów Wielkiego Księstwa Poznańskiego do roku 1847, Poznań 1867, s. 158, a także J. Buzek, Historya polityki narodowościowej rządu pruskiego wobec Polaków od Traktatów Wiedeńskich do ustaw wyjątkowych Z r. 1908, Lwów 1909, s. 73 oraz M. Laubert, Die Verwaltung der Provinz Posen 1815-1847, Wrocław 1923, s. 170.
42 Gesetzsammlung fur die k6niglischen Preussischen Staaten, Berlin 1832, s. 7.
43 M. Laubert, Die Einj3rungderrevidierten Stiidteordnungin der ProvinzPosen, (w:) Forschungen zur Branderburgischen und Preusischen Geschichte, Bd. 42, Monachium - Berlin 1929, s. 59. 44 J. Wąsicki, Ziemie polskie pod zaborem pruskim. Wielkie Księstwo Poznańskie..., s. 157.
45 Gesetzsammlung fur die k6niglischen Preussischen Staaten, Berlin 1831, s. 20.
46 Ibidem.
47 Ibidem, s. 21-22.
48 Ibidem, s. 22.
49 Ibidem.
50 Ibidem, s. 22-23.
51 Ibidem, s. 23.
52 Ibidem.
53 Ibidem, s. 25.
54 Ibidem.
55 Ibidem, s. 26.
56 Ibidem, s. 25-26.
57 Ibidem, s. 27.
68 J. Wąsicki, Ziemie polskie pod zaborem pruskim. Wielkie Księstwo Poznańskie..., s. 162.
59 L. Trzeciakowski, Polacy i Niemcy w samorządzie miejskim..., s. 33.
60 Ordynacja była wydana dla: Wielkiego Księstwa Poznańskiego, prowincji wschodnio- i zachodnio-pruskiej, brandenburskiej, pomorskiej, śląskiej i saskiej. 61 W niniejszym opracowaniu nie została podjęta problematyka reform samorządowych z marca 1850 r. (obowiązujących na terenie WKP od 1851 r.). Odnośnie tego zagadnienia patrz m.in. L. Trzeciakowski, Pod pruskim zaborem..., s. 37 oraz B. Grześ, J. Kozłowski, A. Kramski, Niemcy w poznańskiem..., s. 166.
62 Dzieje Poznania w latach 1793-1945..., s. 129.
63 Gesetzsammlung fur die k6niglischen Preussischen Staaten, Berlin 1853, s. 267; K. Kościński, Podręcznik w sprawach wyborczych Z uwzględnieniem odnośnych przepisów wyda
Wojciech Szafrański
nych dla Prus i RzeszY niemieckiej, jako też Z przytoczeniem formularzy do wniosków i zażaleń, Poznań 1910, s. 125-126, a także S. Antczak, Organizacja samorządu miejskiego Poznania w latach 1919-1933, "KMP" 3/95, s. 303 oraz L. Trzeciakowski, Walka o polskość miast..., s. 195.
64 Gesetzsammlung fur die k6niglischen Preussischen Staaten, Berlin 1853, s. 269 oraz O. Oertel, Die Stiidteordnung vom 30 Mai 1853 und die Verwaltungs- Reform- Gesetzefur die Preussische Monarchie, T. I, Liegnitz 1883, s. 85-86.
65 Ibidem.
66 Zbiór statutów miejskich, Poznań 1926, s. 10; Z. Kaczmarek, Wojciech Trąmpczyński 1860-1953 Pierwszy honorowy obywatel miasta Poznania. W 40. rocznicę śmierci, "KMP" 1-2/93, s. 165. AGesetzsammlung fur die k6niglischen Preussischen Staaten, Berlin 1853, s. 274.
68 S. Antczak, Organizacja..., s. 305.
69 Gesetzsammlung fur die k6niglischen Preussischen Staaten, Berlin 1853, s. 276.
70 Ibidem, s. 277.
71 Regulamin Rady miejskiej w Poznaniu Z 12 grudnia!900 r., (w:) Zbiór statutów miejskich, Poznań 1926, s. 10-17. 72 Ibidem, s. 12.
73 Ibidem, s. 13.
74 Ibidem, s. 15.
75 Ibidem, s. 16.
76 Ibidem, s. 16-17.
77 Zbiór statutów miejskich..., s. 9.
78 K. Kościński, Podręcznik w sprawach wyborczYch..., s. 130.
79 Ibidem, s. 131.
80 Ibidem, s. 132. .
81 Gesetzsammlung fur die k6niglischen Preussischen Staaten, Berlin 1853, s. 274.
82 Ibidem, s. 273.
83 Ibidem, s. 280-281.
84 Ibidem, s. 282.
85 S. Antczak, Organizacja..., s. 315.
86 Ibidem.
87 Z. Kaczmarek, Wojciech Trąmpczyński 1860-1953..., s. 164.
88 Niewielkie zmiany w organizacji samorządu miejskiego zostały wprowadzone na podstawie rozporządzenia ministra b. dzielnicy pruskiej z dnia 12 sierpnia 1921 r.; por. S. Nawrocki, Percepcja pruskiego samorządu terytorialnego w latach 1919-1939, "Kronika Wielkopolski" 1990, nr 3, s. 26.