POWSTANIE WIELKOPOLSKIE NA POCZTÓWKACH, PLAKATACH, DYPLOMACH I ULOTKACH (DO 1921 R.) JAROSŁAW MULCZYŃSKI Z espół najwcześniejszych obiektów z dziedziny grafiki i sztuki użytkowej związanych z historią powstania wielkopolskiego w zbiorach Muzeum Narodowego w Poznaniu obejmuje kilkadziesiąt pocztówek, dyplomów, plakatów i ulotek. Zachowane prace z pierwszych lat II Rzeczypospolitej pozwalają odtworzyć ich styl, konwencję i symbolikę. Do chronologicznie pierwszych obiektów związanych z powstaniem należą różnego rodzaje zarządzenia, obwieszczenia, odezwy i rozkazy władz wojskowych i cywilnych. Wszystkie te druki - pisane w języku polskim albo niemieckim, a także w wersjach dwujęzycznych - były owocem niejednokrotnie pospiesznej pracy zecerskiej i posiadały przede wszystkim charakter urzędowo-informacyjny. Ich bezimienni autorzy dobierali jedynie różne kroje i wielkości czcionek, które miały oddać i zaakcentować najczęściej dramatyczny i ekspresyjny tekst odezwy czy rozkazu. Burzliwe wydarzenia końca roku 1918 i roku 1919 ilustrują pocztówki. Pierwsze dwie dotyczą wydarzeń rozgrywanych w przededniu powstania i ukazują pochód delegatów na Starym Rynku i obrady polskiego Sejmu Dzielnicowego w dniu 3 grudnia 1918 r. w sali "Apollo" przy ul. Piekary (obecne kino Apollo). Obie zostały wydrukowane w 1918 roku w Zakładzie Artystycznym Isidora Themala w Poznaniu na podstawie fotografii. W tej samej technice wydano w następnym roku pocztówkę z wizerunkiem zasłużonego dla losów Polski prezydenta Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej Woodrowa Wilsona. Kolejna grupa kart pocztowych dotyczy zbierania składek na gospodę dla żołnierzy polskich w początkach 1919 roku. W kilku z nich posłużono się prawdopodobnie wcześniejszymi pocztówkami o treści patriotyczno-religijnej, na których dodrukowano napis: "PAMIĄTKA Składki na PIERWSZĄ GOSPODĘ dla Żołnierzy Polskich w POZNANIU. STYCZEŃ 1919". Być może chodziło o szybkie wydrukowanie potrzebnych pilnie "cegiełek" albo kierowano się zwykłym rachunkiem ekonomicznym. Najednej z takich wtórnie wykorzystanych pocztówek na awer Ryc. l. Pocztówka barwna "PAMIĄTKA Składki na PIERWSZĄ GOSPODĘ dla Żołnierzy Polskich w POZNANIU. STYCZEŃ 1919". Druk. Zakład Artystyczny Isidor Themal w Poznaniu, sygn. Antoni Rose, Poznań. Ryc. 2. Pocztówka barwna "Niech żyje Wielkopolska!" sie widnieje sygnatura frrmy Antoniego Rosego z Poznania, natomiast na odwrociujest znak Zakładu Isidora Themala z Poznania (ryc. 1). Pocztówka wydana została w serii przed 1917 rokiem (z charakterystyczną, biało-czerwona wstęgą na obrzeżach), z napisem "Boże, zbaw Polskę!", jako karta patriotyczno- religijna. Można przypuszczać, że po śmierci Isidora Themala (zmarł w październiku 1918 roku) spadkobiercy zarządzający fmną Antoniego Rosego (zm. 1861)1 odkupili od Adeli i Dory Themal pozostałą partię kart i przeznaczyli je do innych celów. , Swiadczy o tym - poza podwójną sygnaturą - także niezbyt trafne umieszczenie napisu, które zachwiało zrównoważoną i przejrzystą kompozycją złożoną z chorągwi z białym Orłem w koronie i gałązki wawrzynu przywiązanej biało-czerwona wstęgą do drzewca. Identyczne nadruki (te same kroje liter i rozstawienia między wierszami) widnieją na innych pocztówkach patriotyczno-religijnych. Jedna z nich, przedstawiająca w najwyższej strefie niebiańskiej wizerunek Matki Boskiej z Dzieciątkiem, poniżej - białego Orła na tle wschodzącego słońca prezentującego na poduszce koronę i w dolnej partii flagę polską z datami powstań Jarosław Mulczyński Ryc. 3. Pocztówka barwna "Niech żyje Wielkopolska!" Druk. Zakład Artystyczny Isidor Themal w Poznaniu. narodowych: 1831 i 1863, została użyta w jeszcze innym celu - ku pokrzepieniu walczących żołnierzy (ryc. 2). Zapewne ta kartka, pozbawiona napisu u dołu "Niech żyje Wielkopolska!", powstała wcześniej, funkcjonowała przed 1919 rokiem i miała charakter patriotyczno-religijny z wezwaniem do Matki Boskiej , , Częstochowskiej: "KROLOWO KORONY POLSKIEJ MODLSIĘ [sic!] ZA NAMI". Wskazuje na to kompozycja i wtórne napisy, które zdają się być wręcz wciśnięte między przedstawione emblematy. Zwłaszcza napisy "Niech żyje Wielkopolska!" (wzorem analogicznych "Niech żyje Polska!") komponowane były zazwyczaj w ozdobnej oprawie, np. na biało-czerwonej wstędze. Również wtórnie wykorzystane zostały przez frrmę A. Rosego inne pocztówki patriotyczne: pośrodku trój polowa tarcza herbowa z Orłem, Pogonią i Michałem Archaniołem (symbolem ziem ruskich), flankowana po bokach przez proporce z wizerunkami Tadeusza Kościuszki i ks. Józefa Poniatowskiego podtrzymywane przez orły (ryc. 3). Symbole i motywy z kart patriotyczno-religijnych wydawanych w czasach niewoli zostały więc en bloc przełożone na pocztówki zbliżone swoim charakterem do tematyki wojskowo-powstańczej. W podobnej konwencji zaprojektowano pocztówkę "Pamiątka Obchodu Narodowego 1919", wydaną z okazji pochodu na Maltę i sypania Kopca Wolności (Zmartwychwstania) w dniu 3 maja 1919 r. dla upamiętnienia odzyskania przez Polskę niepodległości (ryc. 4). Pocztówka zachowała model kompozycyjny złożony z elementów rozmieszczonych wzdłuż osi pionowej. Na samej górze znajduje się korona, poniżej, w cen tralnym miejscu trójpolowy kartusz herbowy z Orłem, Pogonią i Michałem Archaniołem oraz wizerunkiem Matki Boskiej Częstochowskiej umieszczonym pośrodku z tradycyjnym błaganiem "KRÓLOWO KORONY POLSKIEJ MÓDL SIĘ ZA NAMI" i poniżej biało-czerwona wstęga 2 . Najprawdopodobniej w 1919 roku została wydana (nakł. A. Jóźwiak z Poznania) seria pocztówek o ujednoliconej szacie stylistycznej i kolorystycznej (dominuje czerwień i kolor jasnozielony), która obrazuje wydarzenia tego roku. Dwie pocztówki z tej serii przedstawiają generała Józefa Dowbora- Muśnickiego na koniu, który w dniu 16 stycznia 1919 r. objął stanowisko naczelnego dowódcy powstania. N a pierwszej (ryc. 5) generał spogląda z góry na lud, który woła do nI e g o: "Wróg się jeszcze zawsze zbroi I w granicach naszych stoi. Broń nas panie generale I prowadź ku wielkiej chwale". Ryc. 4. Pocztówka balWna "Pamiątka Obchodu Narodowego 1919". Druk. Zakład Artystyczny Isidor Themal (?) w Poznaniu. Ryc. 5. Pocztówka balWna przedstawiająca gen. Józefa Dowbora- Muśnickiego na koniu, 1919 r. Nakł. A Jóźwiak, Poznań, Jarosław Mulczyński N a drugiej karcie Dowbor- Muśnicki trzyma czerwoną chorągiew z białym Orłem w koronie i stoi na czele oddziału żołnierskiego na tle oddalonej wieży Ratusza poznańskiego. Kolejna pocztówka z tej serii prezentuje w dalekiej perspektywie usypany Kopiec Wolności z wschodzącym słońcem w tle i napisem "WOLNOŚĆ" (ryc. 6). Na pierwszym planie kowal wykuwa miecz, a stojąca za nim kobieta ze skrzydłami w białej sukni - symbol odradzającej się Polski - unosi prawą rękę do góry, zaś lewą powstrzymuje jego pracę. Za nimi płynie wijąca się rzeka przelanej krwi, a u ich boku rośnie krzak wawrzynu. Ponad całą sceną unosi się Orzeł Biały w koronie. Ostatnia zachowana z tej serii kartka "Cześć lotnikom! " przedstawia strącony na ziemię samolot niemiecki, którego miażdżą szpony Orła z biało-czerwonymi emblematami polskiego lotnictwa na rozpostartych skrzydłach. Symbolika i motywy patriotyczno-religijne kart pocztowych wykorzystywane były przez projektantów plakatów, dyplomów czy ulotek związanych z powstaniem, począwszy od 1919 roku. Do najważniejszych motywów należy oczywiście polski Orzeł. Znak Orła , Białego był przez stulecia symbolem Rzeczypospolitej i króla oraz znakiem narodu polskiego. Po utracie niepodległości, zakazany przez zaborców, odradzał się w każdym powstaniu narodowym - stał się wtedy symbolem walki o narodowe wyzwolenie i znakiem Polski, o którą należało walczyć 3 . Na interesujących nas pocztówkach powstały różne kompozycje i ujęcia tego symbolu. Orzeł Biały był też łączony z Pogonią na tarczy 4-polowej oraz z Pogonią i Michałem Archaniołem na tarczy 3-polowej. Orzeł trzymał częstokroć w łapach rozerwany łańcuch i kajdany, oznaczające wyrwanie się z niewoli i odzyskanie wolności. Bliskie walce żołnierskiej były panoplia - motyw dekoracyjny składający się ze skrzyżowanych elementów uzbrojenia, zbroi oraz sztandarów, proporców, wstęg biało Ryc 6. Pocztówka balWna "WOLNOŚĆ" 1919 r. NakLAJóźwiak, Poznań. -czerwonych itp. Silne nasycenie wątkami religijnymi przejawiało się przede wszystkim licznymi wizerunkami Matki Boskiej Częstochowskiej jako Królowej Polski, którą umieszczano w sferze niebiańskiej na samej górze albo pośrodku tarczy 3-polowej. Niekiedy występowały też postacie anielskie, np. anioł stróż. Ważny motyw stanowiła korona, która przypominała o królewskości naszego państwa i symbolizowała przyszłe zwycięstwo. Na szczycie korony mogło znajdować się jabłko - symbol władzy królewskiej oraz krzyżyk - znak chrześcijaństwa. Częstym motywem była również wschodząca tarcza słoneczna ze świecącymi promieniami, oznaczająca zmartwychwstanie i niepodległość narodu. Elementami nie tylko symbolicznymi, ale również dekoracyjnymi są gałązki i wieńce dębu i wawrzynu - symbole nieśmiertelności. Wawrzyn, roślina wiecznie zielona, jest także symbolem zwycięstwa i triumfu, zaś dąb, z powodu twardości i trwałości drewna, już od czasów starożytnych jest symbolem siły, męskości i wytrwałości - i jako taki uznany jest od naj dawniejszych czasów za materiał niezniszczalny. Ważnym obiektem, nie tylko ze względu na wczesny okres powstania, ale i rangę wydarzenia oraz wymiar artystyczny, jest plakat wydrukowany z okazji przyjazdu do Poznania generała Józefa Dowbora- Muśnickiego w celu objęcia dowództwa nad powstaniem (ryc. 7). Kompozycja plakatu zawiera symbole i motywy, które odtąd częściej będą pojawiały się na obiektach o tematyce powstańczej. Pośrodku znajduje się herb Poznania, w który zatknięte zostały flagi państwowe: Stanów Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii (po lewej) oraz Polski i Francji (po prawej); na końcu drzewca z polską flagą przysiadł gołąbek. Od góry tarczę herbową dzierży w swoich szponach Orzeł z rozpostartymi w górę skrzydłami. Powyżej niego, na tle kuli wschodzącego słońca, wysunięta dłoń pre AHWJ'JWBBh* Ryc. 7. Plakat na powitanie gen. Józefa Dowbora- Muśnickiego w Poznaniu w styczniu 1919 roku, litografia barwna, 1919 r. Druk. Zakłady Graficzne Mieczysława Putiatyckiego w Poznaniu, fot. Przemysław Janasik. Jarosław Mulczyńskizentuje czapkę frygijską (czapka wolności - emblemat Rewolucji Francuskiej). Po bokach szponów Orła wyrastają gałązki wawrzynu. Kompozycję od góry zamyka znamienne słowo "WOLNOŚĆ" w tonacji nawiązującej do wschodzących promieni słonecznych. Z kolei u dołu kompozycji słowa skierowane do generała J. Dowbora-Muśnickiego: "GENERALE! Tobie serce i Klucz Poznania. BROŃ ICH!" W związku z tworzeniem się w 1919 roku Armii Wielkopolskiej zachował się wielobarwny dyplom ukończenia "I -go kursu Wielkopolskiej Szkoły Podoficerów Piechoty w Poznaniu", nadany w dniu 10 maja 1919 roku sierż. Ignacemu Urbaniakowi (ryc. 8). Ponad tekstem, w górnej partii kompozycja zawiera pośrodku sylwetkę Orła w koronie z rozłożonymi skrzydłami, za nim rozpościera się biało-czerwona wstęga flagowa z napisem "WIELKOPOLSKA SZKOŁA PODOFICERÓW PIECHOTY", a w głębi po prawej stronie znajduje się Ratusz poznański. Poniżej wstęgi, za Orłem zostały symetrycznie rozmieszczone panoplia (karabiny z bagnetami, karabin maszynowy, lufy armatnie), natomiast przy końcu wstęgi widnieje herb Poznania, a przy drzewcu - po stronie przeciwnej - dekoracyjny monogram wiązany Wielkopolskiej Szkoły Podoficerów "WSP". Inną formę przybrał kolejny dyplom ukończenia Wielkopolskiej Szkoły Podchorążych Piechoty, wykonany przez nieznanego twórcę (sygn. "J. Z. ") i przyznany w dniu 5 lipca 1920 r. Marcinowi Matuszewskiemu. W jego górnej części widnieje Orzeł, pod którym umieszczono czapkę żołnierską i szpadę. Całą kompozycję otacza wić złożona z liści i owoców dębu, przechodząca w lewym narożniku w wieniec stylizowanych kwiatów z nieczytelnym monogramem pośrodkuukońcjył (, -fi kurs* .Wiclkopoiskicj Szkoły Podoficerów piechoty a adnotacją Ka prnwo n