ADORACJA NAJŚWIĘTSZEGO SERCA PANA JEZUSA Mało znany obraz z kościoła Matki Boskiej Bolesnej
MAGDALENA WARKOCZEWSKA
W lewej, północnej nawie kościoła Matki Boskiej Bolesnej na Łazarzu wisi monumentalny obraz przedstawiający Adorację Najświętszego Serca Pana Jezusa. W prawym, dolnym narożniku płótna widoczna jest sygnatura: P. Gardzielewski pinx. Płótno to, choć otoczone kultem mieszkańców parafIi, jest właściwie mało znane. W literaturze naukowej o sztuce Poznania było zaledwie ogólnie wzmiankowane i nigdy nie doczekało się reprodukcji. A wydaje się, że zarówno ze względu na dzieje sztuki poznańskiej, jak i dzieje samej parafIi łazarskiej warto przyjrzeć się bliżej i dziełu, ijego twórcy. Paulin Gardzielewskijestjednym z tych artystów poznańskich, o których informacje są bardzo skąpe. Urodził się 22 czerwca 1866 r. w Skurzejewie pod Kwidzyniem, zmarł w Lwówku pod Pniewami 16 czerwca 1909 r. I Pierwsze nauki rysunku i malarstwa pobierał w Poznaniu u Mariana Jaroczyńskiego w Wieczorowej Szkole Rysunku i Modelowania. Jego życiorysy publikowane w leksykonach artystów 2 powtarzają ogólnikowe stwierdzenia, że ukończył studia w Akademii Sztuk Pięknych w Monachium, a potem podobno osiadł w Dusseldorfie, gdzie rozpoczął samodzielną działalność. Autorki źródłowej publikacji o artystach polskich w Monachium nie znalazły jednakjego nazwiska wśród uczniów Akademii i podają tylko, że zapewne przed rokiem 1893 studiował w tej uczelni 3 .
Podróżował po Niemczech i innych krajach, podejmując się różnych prac - uprawiał malarstwo sztalugowe, wykonywał polichromie, zajmował się także witrażownictwem. Jak się wydaje, dłuższy czas spędził w Berlinie, bowiem w roku 1903, gdy brał udział w wystawie w Poznaniu, w recenzji określano go jako malarza z Berlina. Do Poznania przybył właśnie z tego miasta 1 sierpnia 1904 r. i na krótko zamieszkał przy ul. Długiej 8, będąc gościem wydawcy Karola Kozłowskiego. Jeszcze w tym samym roku, 22 września, przeniósł się na ul. Rycerską 38 (obecnie Ratajczaka) do domu B. Sniegockiego, a rok później mieszkałjuż na Łazarzu, w kamienicy Henryka Taczanowskiego przy ul. Augusty 1, na narożniku ul. Głogowskiej. Na Łazarzu spędził dwa lata, od 1 października 1905 do 1 paź
rLT:.TQT.TITfAryrr7 A "';rff-. " "'i-
"-".. .'.".
. . . . . ,
Ryc. 1. Paulin Gardzielewski, Adoracja Najświętszego Serca Pana Jezusa, obraz z kościoła Matki Boskiej Bolesnej na Łazarzu 
Magdalena Warkoczewskadziernika 1907 roku. Następnie zamieszkał przy ul. Św. Marcin 22. Ożenił się późno. Ze związku małżeńskiego z Franciszką z domu Dutkiewicz, pochodzącą z powiatu wyrzyskiego, urodził się 19 kwietnia 1907 r. jego jedyny syn Hubert. Paulin Gardzielewski zmarł mając lat 57, zapewne nagle, być może wykonując jakieś zlecenia malarskie w Lwówku. Dorobek artystyczny Gardzielewskiego jest znany tylko szczątkowo. Muzeum N arodowe w Poznaniu posiada siedem jego płócien, wśród nich wczesny, bardzo jeszcze nieudolny, datowany na rok 1883 obraz "Golgota", kompozycję historyczną "Aniołowie u Piasta" i dwa krajobrazy. Zbiór uzupełniają trzy portrety. Najwcześniejszy, datowany na lata 1897-1900, jest autoportret, z ok. 1905 roku pochodzi portret żony, przystojnej kobiety o ognistych oczach, i wreszcie ostatni, portret ojca, nosi datę 14 III 1909 4 . Obraz z kościoła Matki Boskiej Bolesnej namalowany jest wprawną ręką, a jego wysoki poziom artystyczny potwierdza niepewne informacje o studiach Gardzielewskiego. Malarz bardzo dobrze wywiązał się z trudnego zadania, jakim było wykonanie monumentalnego płótna o skomplikowanej kompozycji i rozbudowanym programie ikonograficznym. Jest to szczególnie ważne dzieło, pozostaje bowiem w bezpośrednim związku z historią budowy kościoła i walką o erygowanie odrębnej parafii dla dzielnicy Św. Łazarz. Ale, jak zobaczymy, nie tylko. Wątek ikonograficzny obrazu opiera się na adoracji Najświętszego Serca Pana Jezusa. Chrystus, zgodnie ze znanym wzorcem, przedstawiony jest wśród chmur, ze stopami wspartymi na kuli ziemskiej, z rozłożonymi rękami i gorejącym sercem na piersi. Natomiast w dolnej partii obrazu rozgrywa się scena związana z historią kościoła Matki Boskiej Bolesnej. Po prawej stronie znajduje się kościół z charakterystyczną ażurową wieżą i północną nawą. W pobliżu widzimy sylwetkę księdza, w modlitewnym geście wznoszącego oczy w kierunku Chrystusa. Obok niego widoczna jest głowa starej kobiety w czarnym, obszytym koronką czepku i postać dziewczyny z jasnymi włosami w białej sukni. Na pierwszym planie w prawym dolnym rogu znajduje się mały chłopiec. Jest to jedyna postać, która nie patrzy na Chrystusa, ale kieruje wzrokjakby na zewnątrz płótna. Dalej stary mężczyzna w szarozielonym surducie, w koszuli z kołnierzykiem podwiązanym wstążką, podtrzymuje upadającą młodą kobietę w białej sukni okrytej tkaniną w kolorze miodowym. Kobieta, wpatrzona w Chrystusa, w geście błagalnym wznosi ku niemu ręce. U stóp Zbawiciela klęczy stary, łysiejący mężczyzna w zielonym surducie. Obok niego na ziemi leży inwalidzka laska. Na lewo klęczy starsza kobieta w stroju bamberki, w różowej spódnicy i zielonym kabatku, w czepku na głowie osłoniętej barwną chustą, typową dla ubioru bamberek mężatek. N a ręku trzyma małe dziecko. Ponad nią stoi młoda bamberka w kornecie, w kolorowym kaftaniku i bluzce ozdobionej sznurem korali zakończonych krzyżykiem. Postać tej młodej dziewczyny z książeczką do nabożeństwa w ręce jest pełna powagi, skupienia i czegoś, co można chyba określić jako wyraz godności osobistej. Poniżej dziewczyny, tuż u stóp Chrystusa, klęczy mężczyzna ubrany w ciemny surdut, lewą dłonią zasłaniający oczy w geście zadumy. Według tradycji przekazywanej z pokolenia na pokolenie wśród mieszkańców Łazarza w ten sposób artysta przedstawił Henryka Sienkiewicza. Istotnie podobieństwo jest uderzające. 
Obraz nie jest przez artystę datowany. W aktach dotyczących budowy i wyposażenia świątyni zgromadzonych w Archiwum Archidiecezjalnym nie ma o nim wzmianki. Tak więc określenie dokładnego czasu powstania płótna jest sprawą otwartą, jakkolwiek możliwą do ustalenia. Możliwa jest także przynajmniej hipotetyczna identyfikacja występujących na nim postaci. Artysta namalował obraz zapewne wtedy, gdy mieszkał przy ul. Głogowskiej, uczęszczał na nabożeństwa do niedawno otwartej świątyni i uczestniczył w życiu społeczności łazarskiej. A był to okres, w którym toczyły się ostre spory o erygowanie i uposażenie nowej parafii 5 . Paulin Gardzielewski, malując obraz, wziął w nich udział, opowiadając się po stronie mieszkańców Łazarza. Świadczą o tym postacie umieszczone u stóp Chrystusa, które kojarzą się przede wszystkim z bamberskimi rodzinami Schneiderów czy Kaiserów, które, obok Stanisława Stolpe i rodziny U rbanowskich, brały czynny udział w pracach komitetu budowy świątyni, a potem uczestniczyły w sporze. Jest więc niemal pewne, że grupa mężczyzn i kobiet na obrazie to portrety (może malowane z natury?) najważniejszych dobroczyńców przyszłej parafii Matki Boskiej Bolesnej. Pojawienie się na obrazie o raczej lokalnym znaczeniu wizerunku Henryka Sienkiewicza, słynnego pisarza, laureata literackiej N agrody Nobla w roku 1905, pozwala na umiejscowienie płótna nie tylko w historii Łazarza, ale i w bardziej ogólnej perspektywie. Henryk Sienkiewicz 19 listopada 1906 r. skierował "List otwarty do J. C. Mości Wilhelma II Króla Pruskiego"6. Odbił się on szerokim echem nie tylko na ziemiach polskich. Pisarz w ostrych słowach potępił działania Komisji Kolonizacyjnej, wywłaszczanie Polaków z ziemi i prześladowania polskich dzieci. Artysta, umieszczając wizerunek Sienkiewicza wśród łazarskich parafian, złożył hołd wielkiemu pisarzowi, który zabrał głos w sprawach tak żywotnych dla Polaków, poddanych cesarza Niemiec, zagrożonych w tym czasie w sposób szczególnie tragiczny utratą swej narodowej tożsamości. Gardzielewski także w swoich innych pracach, zwłaszcza popularnych drukach i ilustracjach do tzw. Czarnej Księgf, wykazywał zrozumienie dla wagi tych problemów. W scenie rozgrywającej się u stóp Chrystusa odnajdujemy więc jakby trzy wątki. Pierwszy z nich, najbardziej oczywisty, to modlitewna adoracja Najświętszego Serca Pana Jezusa. Miejscowy, łazarski wątek znalazł wyraz dzięki umieszczeniu na płótnie wizerunków dobrodziejów kościoła i zarazem ludzi walczących w obronie prawa mieszkańców Łazarza do decydowania o losach parafii. Należy jednak ten obraz widzieć także w kontekście narodowym, jako głos artysty w sprawie prześladowań Polaków w państwie niemieckim.
PRZYPISY:
1 APP, Akta ewidencji ludności, 14.420.
2 Polski słownik biograficzny, Wielkopolski słownik biograficzny, Słownik artystów polskich, passim; 1. Mulczyński, Słownik grafIków Poznania i Wielkopolski XX wieku, Poznań 1996, s. 101-102. 3 H. Stępień, M. Liczbińska, Artyści polscy w środowisku monachijskim w latach 1828-1914, Materiały źródłowe, Warszawa 1994, s. 37.

Magdalena Warkoczewska
4 Dwa obrazy Gardzielewskiego, Wniebowzięcie M. Boskiej i Św. Anna nauczająca Marię z roku 1889, znajdują się w kościele w Kąkolewie k. Leszna, jeden w Muzeum w Lesznie. Istnieją także informacje o płótnach tego malarza przechowywanych w zbiorach prywatnych. 5 Dokumenty na ten temat przechowywane w Archiwum Archidiecezjalnym w Poznaniu opracował Przemysław Matusik i opisał w tym numerze "Kroniki Miasta Poznania" P. Matusik, Mater Dolorosa. U początków parafii Matki Boskiej Bolesnej na Św. Łazarzu 1895-1913, s. 56-81. 6 H. Sienkiewicz pisał m.in.: "Wasza Cesarska Mość! Miara w prześladowaniu ciał i dusz jest przebrana! Bezduszne bowiem i nieludzkie jest takie prawo, które nie bacząc na to, że nawet zwierz każdy musi mieć swe legowisko, zabrania Polakowi wznieść sobie na własnym kawałku ziemi dach nad głową. Straszne, głęboko niemoralne i nie dające się niczym usprawiedliwić są takie ustawy, na które odpowiedzią jest płacz tysiąców bezdomnych dzieci". Cyt. za: Henryk Sienkiewicz, List otwarty do J. C. Mości Wilhelma II (Króla Pruskiego), Wyd. Towarzystwo im. Henryka Sienkiewicza i Wydawnictwo Panda, Lublin 1992.
7 Czarna Księga czyli wykaz szkód wyrządzonych polskości przez Komisję Kolonizacyjną, Lwów 1906.