LOSY INTELIGENCJI POZNAŃSKIEJ PODCZAS OKUPACJI
STANISŁAW NAWROCKI
A gresja hitlerowska przeciwko Polsce miała na celu zdobycie przestrzeni życiowej (Lebensraum) dla narodu niemieckiego. Dla osiągnięcia tego celu planowano fizyczne wyniszczenie przywódczych grup ludności polskiej oraz wysiedlenie pozostałej ludności do Generalnego Gubernatorstwa, a w przyszłości za Ural. Podczas konferencji z udziałem Adolfa Hitlera w dniu 12 września 1939 r. do grup przywódczych zaliczono polską inteligencję, działaczy lewicowych, arystokrację i duchowieństwo. Z kolei w dniu 19 września 1939 r. podczas narady w sztabie naczelnego dowództwa wojsk lądowych z udziałem szefa sztabu gen. pika Franza Haidera, kwatermistrza gen. Wagnera oraz szefa Głównego Urzędu Bezpieczeństwa Rzeszy Reinharda Heydricha mówiono o "oczyszczeniu terenu" z Żydów, inteligencji, duchowieństwa i szlachtyl. W dniu 30 października 1939 r. podczas odprawy kierowników wydziałów w Ministerstwie Propagandy ustalono, że opór polskiego społeczeństwa ma być łamany przez brutalne użycie siły. Jeszcze 18 października 1939 r. na naradzie u Hitlera postanowiono, że nie można dopuścić, aby inteligencja stała się nową warstwą kierowniczą polskiego społeczeństwa. Przyjęto także, iż ludność polska ma być tanią, niewolniczą siłą roboczą, a jej poziom życia jak najni ższy 2. Przygotowywano niespotykany dotąd ucisk społeczeństwa w podbitym kraju. Do wrogów III Rzeszy od początku okupacji zaliczano polskich działaczy politycznych, członków organizacji społecznych o charakterze antyniemieckim (Polski Związek Zachodni, Związek Powstańców Wielkopolskich itp.), wybitnych działaczy społeczno-kulturalnych, a za szczególnie niebezpiecznych uważano nauczycieli. Arthur Greiser, jako szef zarządu cywilnego, w dniu 21 września 1939 r. polecił landratom i burmistrzom oraz prezydentowi policji w Poznaniu sporządzenie ściśle tajnych wykazów polskich przywódców i polskiej inteligencji, do której zaliczył nauczycieli, duchownych, wielkich właścicieli ziemskich, kupców i przemysłowców 3 . Podczas brania we wrześniu 1939 r. w Poznaniu zakładników do wrogów Niemiec zaliczono profesorów uniwersytetu, dziennikarzy i studentów. Z powyższych wywodów wynika, że przedstawiciele władz hitlerowskich do inteligencji polskiej zaliczali coraz to nowe grupy ludności. Ogólnie określono je "warstwą duchową" (geistige Oberschicht), będącą dla okupanta rzeczywistym i potencjalnym przeciwnikiem III Rzeszy. Tym samym pojęcie inteligencji pojmowane było szeroko. Najwcześniej i w najostrzejszej formie władze okupacyjne wystąpiły przeciwko poznańskiemu środowisku naukowemu. Zaraz po wkroczeniu do Poznania Wehrmachtu, w dniu 11 września 1939 r., zażądano wydania zakładników na podstawie wykazów proskrypcyjnych, przygotowanych w Berlinie już wiosną 1939 r. według opinii miejscowych Niemców, zwłaszcza dra Kurta Lucka. Zakładników było początkowo 25, a wkrótce liczbę ich zwiększono do 37 4 . Znaleźli się wśród nich wybitni profesorowie Uniwersytetu Poznańskiego: psycholog Stefan Błachowski, prawnik Józef Bossowski, historyk sztuk ks. Szczęsny Dettloff, prawnik Stanisław Wincenty Antoni Kasznica, bakteriolog Leon Julian Józef Padlewski, ekonomista Edward Robert Edmund Taylor, prawnik Bohdan Stefan Winiarski oraz historyk i prawnik Zygmunt Wojciechowski. Zakładnikami byli też dwaj asystenci uniwersyteccy: Kazimierz Kolańczyk i Franciszek Lipiński, jak też grupa studentów. Zakładnikom w każdej chwili groziła śmierć, gdyby doszło do wystąpień mieszkańców Poznania przeciwko wojsku lub miejscowym Niemcom. W stosunku do zakładników odpowiedzialny za nich komendant niemiecki mjr Sendmann objawiał wrogi stosunek, urządzając wielogodzinne apele, a w nocy wraz ze strażnikami wpadał na kontrole do sal. W pomieszczeniach panowała ciasnota. Strażnicy niemieccy obrażali też zakładników słownie, drwili z ich uczuć narodowych. Zakładnicy przetrzymywani byli początkowo w Ratuszu, później w Collegium Marianum przy ul. Różanej i w Gimnazjum im. Słowackiego. Stopniowo byli zwalniani. Ostatni wyszli na wolność 8 grudnia 1939 r., a więc po trzech miesiącach, i zaraz też wysiedlono ich do Generalnego Gubernatorstwa 5 . Zaczęły się też we wrześniu 1939 roku aresztowania uniwersyteckich pracowników naukowych na podstawie rozkazów policji bezpieczeństwa (Sicherheitspolizei) i gestapo (Geheime Staatspolizei). W dniu 23 września 1939 r. aresztowano profesora fizjologa Bronisława Niklewskiego oraz profesora hydrobiologa - ichtiologa Edwarda Piotra Szechtela, którzy z asesorem Stanisławem Pawlakiem udali się do gestapo w sprawie majątku uniwersyteckiego. Zostali po kilku dniach zwolnieni i opuścili Poznań 6 . Pod zarzutem wrogiej działalności na przełomie września i października 1937 roku policja bezpieczeństwa aresztowała profesorów: językoznawcę i slawistę Edwarda Klicha, fizyka Stanisława Kalandyka, lekarza i rolnika Zygmunta Moczarskiego, prawnika Romualda Paczkowskiego, geografa Stanisława Pawłowskiego, prawnika Alfreda Ohanowicza, bakteriologa Leona Juliana Józefa Podlewskiego, historyka Kazimierza Tymienieckiego i astronoma Józefa Witkowskiego. Aresztowano również z tego samego powodu dra Tadeusza Kuczmę, dra Ludwika Posadzego, mgra Stanisława Winiewicza oraz woźnego Walentego Wiciaka. Niektórzy z uwięzionych przetrzymywani byli w więzieniach przy ul. Młyńskiej lub przy pi. Wolności, inni w siedzibie gestapo w Domu Żołnierza przy ul. Niezłomnych 1, a przede wszystkim w osławionej katowni w Forcie VII. Aresztowania te przeprowadzo
Stanisław Nawrocki
no na podstawie donosów trzech miejscowych Niemców, dobrze zorientowanych w sprawach uniwersyteckich. Z więźniami obchodzono się wyjątkowo brutalnie: wszystkich zmuszano do męczących ćwiczeń fizycznych, przesłuchiwano
.Auf
U'rof.
· Prof.

Pro f.
ar. Prob.
Dr.

Pro f.

Dr.

> - f; r.

Pro f.

L i s t ed e r
Geiselnd i e s i c h i n d e r Z e i t vo" l l. S e p t e ID b e r b i s zu  28. O k t o b e r 1939i « d e-I t t e r /\ lor u - g s l a c e r a u f d e - R a t h a u s e i n P o s e n b e f a n d e » .
." a m e
Vor"a<ie
Stand
I"ter"iort
19. 9.39 22 .10.39 lS.10.39 11.9.39 11.9.39 11.9.39 19. 9.39 G.lo.39 11.9.39 11.9.39 11.9.39 11.9.39 11.9.39 11.9.39 11.9.39 26.10.39 23.10.39 19. 9.39 11.9.39 11.9.39 19. 9.39 11, 9.39 19. 9.39 12.10.39 13.10.39 11.9.39 19 9.29 11. 9.39 11. 9.39 19. S.39 11 9.39 . 9.39 1 '.10.39 11.9.39 11.9.39 11.9.39 jL j? 1* 19. 9.39 11. 9.39 19. 9.39 12.10.39 "J£.1*9.39 "4. <f 3 * IS.10.39 10.10.33-' S.10.39 11.10.39 19. 9.39 19.10.39 19. 9.39 2.6.29.39entlasse"
34.10.39.
23.10.39 . I. li. * < tl.J.Jf. · TiTst. JI Ł. I>' tf
3.11.39
1& 9.39"
8.11.39 19. 9.39 f. jiMjt«*) ']. f if t, IjiM Lt.. f Jfet. * f*
13.11.39/\
22. 9.39 n.t.y» {*** 13.11.39 /\.1tS.39 13.4.1.3-J l? "-K i-./P- 11 13.11.39 ZT. f. /fi 21.10.39
.ffl :ł.39 23.10.39 27.10.39
Ryc. 1. Lista zakładników przetrzymywanych w Ratuszu poznańskim we wrześniu 1939 roku.
Ze zbiorów Archiwum Państwowego w Poznaniu.

Uli**«* <M.««.A A. "fai Rudolf Rechtsanwalt Ci-nasiallchrer Stefa-» Univ. Professor ludrik r-rs.Backei-str. Jt z e f U-ir.Professor ieo" 3rs.Uankdirektor v Feliks Bucherrevisor Józef Schlosser 3tr.
K Kazi- iorz Ohn" ik. d. la-d' . v. Ka-.
Antoni probst i" Stefa" Handelsdircktor Ada .» Zahnarzt Ste f a" lnfi. lnhab. tech. Bar.
iv' incent». Oaf fehau3beal t zer S4-und Daohp.l'abrikbesitz.
Jan C-r.Kau/\a"" Szczęsny Univ,}'rOfe3S0r Adam Friseur Stanisław Droseriebeaitzer Kazi-iorz SchneIder-str.
Julia-' Hochtsanvvalt Hupport Schncidor-atr.
H«"ryJt Caffohauobositzer Ja" BUrobea-ter / -loezyoŁaw Rechtsanwalt s . (obert Bankbeamter V/alonty irauf-an*.
«tikoiaj Kaufmann '.. 'almt/\ Restaurateur Karol 'iraveur-Ooldsch'iiod V/ojcicch Kaufmann V 'Jonasz Kaufmann Ku" «rt -uarian Kaufmann , !'r ,:-,<j,'" "!.i in/\/'.Uodzinioi'z .(ccht3anwalt Lr./\odzii'.ski h' "ikode"l j'leiseher-str.
iuszcznwski f. Windysław Akku»-. Fabr. Besitz. ITaciejewski Józef Zahnarzt «akowski ,j Władysław Kaufmao" e.arohv;ioki s Zdzisław Str. Bahn-Direktor »ttjor Ko-ryk Rechtsanwalt *'lotck '.Vładysław BUrobeamter ilotylUSoJrl i- »arOl- St/\dtangestollter Ckpii'. sJ i Orzaikiovficz ?adeusz Apotheker Kchr1»s UraoJr.n Kaufmann -. ovjo-iojski Sd-u-d Rechtsanwal t «.ovropiolaki /arol Hausbesitzer li u r k o w s ki Zyp - . U I H R e c h t s a n wal t P'.dlcv.'ski "e»ryk Restaur. Besitzer i'akeiiinfci jjeo" u-iv. Professor i w» l n : . I . I ładysłnw S o h - e i d ej r a s t r . Po. II: ;lan Sch-uler IW
Baranowski J It1. osfcicwies Ufc'.qhowskl jsreozewsil 1 30SS0'.'.'3>.i Brzoski Bicctzi1\ski Burek U eliohoivski O'hilo-"er Chojceki uhwaikoivski Czerpaki r Uzekaia i/ Jzernlewiez >.
Deierli"S / Dcttloff Ijyczkorcski * Dzicrzowicz / Sborov.'iez * Etter / Kadryl K. -. -isoh Hoppe Jajiclski Jr.rosz Kaoz-arck</ Kałok lCa" dziorn. XuJ awa Kujawaw nocy, niektórych torturowano. Trzymano ich stłoczonych w zarobaczonych celach, głodzono i zakazywano wszelkich kontaktów z rodzi ną 7. Niektórzy z uwięzionych profesorów po kilku dniach lub tygodniach byli zwalniani. Za kilkoma wstawili się miejscowi Niemcy. W Forcie VII doszło jednak do zbrodni. Profesora Edwarda Klicha zamordowano tam w listopadzie. W tymże miesiącu zginął również dr Ludwik Posadzy, bibliotekarz w Bibliotece Uniwersyteckiej w Poznaniu. Nieznane są bliżej okoliczności śmierci mgra Kazimierza Winiewicza, lektora języka greckiego. W listopadzie 1939 roku zginął dr Kazimierz Chmielewski, inżynier, ekonomista, starszy asystent Zakładu Ekonomii Rolniczej na Wydziale Rolniczo- Leśnym. W tym okresie zginął także mgr biologu Marcin Baahr za przynależność do konspiracji studenckiej "Masowia" i pracę społecznokulturalną na terenie Pomorza, Mazur i Warmii. Tragiczny był dzień 6 stycznia 1940 f., kiedy w Forcie VII rozstrzelano profesorów Romualda Paczkowskiego i Stanisława Pawłowskiego oraz dra Kuczmę i dra Nikodema Pajzderskiego, dyrektora Muzeum Wielkopolskiego. Profesor Pawłowski znienawidzony był przez Niemców za postulowanie powrotu do Polski ziem zachodnich. Dr Kuczma był powstańcem wielkopolskim, a na Uniwersytecie starszym asystentem Seminarium Kryminologicznego. W nocy z 28 na 29 stycznia 1940 f. na dziedzińcu Fortu VII rozstrzelano profesora Stanisławam Kalandyka pod zarzutem posiadania aparatu radioweg0 8 . Władze okupacyjne szczególnie poszukiwały profesora Józefa Kostrzewskiego, sławnego archeologa, któremu Niemcy nie mogli darować jego polemiki z archeologami niemieckimi, w której udowadniał zasięg Słowiańszczyzny na terenie Niemiec i minimalizował wpływy germańskie na ziemiach polskich. Profesor Kostrzewski uniknął aresztowania i niechybnej śmierci, ponieważ ukrył się wraz z rodziną w Małopolsce, gdzie pod przybranym nazwiskiem (Edmund Bogdajewicz) pracował jako robotnik fizyczny, uczył tajnie dzieci i pracował naukowo, wspierany materialnie przez uczniów i przyjaciół 9 . Prześladowaniom i fizycznej eksterminacji poddani także byli przedstawiciele świata literackiego i dziennikarskiego. W Forcie VII znalazł się Edward Bernacki, dziennikarz, działacz społeczny i naczelny redaktor" Wielkopolanina". Zamordowano go w końcu 1939 roku. W dniu 10 listopada 1939 f. zamordowano w Forcie VII księdza Czesława Michałowicza, redaktora tygodnika "Robotnik" i długoletniego sekretarza generalnego Związku Katolickich Towarzystw Robotników Polskich, a w grudniu tegoż roku Witolda N oskowskiego, dziennikarza, krytyka teatralnego i muzycznego, z wykształcenia prawnika, długoletniego pracownika w redakcji "Kuriera Poznańskiego", współzałożyciela kabaretu "Zielony Balonik"lo.
Ze środowiska plastyków we wspomnianej już egzekucji w dniu 6 stycznia 1940 f. W Forcie VII rozstrzelano powstańca wielkopolskiego i malarza Leona Prauzińskiego. Dowodem jego winy były wykonane przez niego ilustracje do książki J. Kisielewskiego Ziemia gromadzi prochy, W 1940 roku w Forcie VII zginął także Władysław Roguski, artysta malarz, profesor Państwowej Szkoły Sztuk Zdobniczych, twórca kompozycji religijnych stylizowanych na wzór malarstwa ludo11 wego . 
Stanisław Nawrocki
W egzekucji w dniu 6 stycznia 1940 r. rozstrzelano również architekta Stefana Cybichowskiego, wykładowcę na Uniwersytecie Poznańskim, projektanta wielu budowli użytkowych (np. na Targach Poznańskich) i kościołów. Przez Fort VII przeszedł też w 1939 roku architekt Adam Ballenstaedt, projektant wielu budowli w kraju i za granicą, odznaczony dyplomem honorowym Międzynarodowej Wystawy Budowy Miast w Dusseldorfie w 1912 roku 12 . Spośród wydawców i księgarzy Leonard Borkowski, właściciel księgarni wysyłkowej, więziony był w Forcie VII i tam rozstrzelany w dniu 22 października 1939 r. Po wkroczeniu wojsk hitlerowskich do Poznania we wrześniu 1939 roku rozstrzelano księgarza i wydawcę Mikołaja Wojciechowskiego, współwłaściciela księgarni "Gustowski i W ojciechowski"13. Liczni przedstawiciele inteligencji poznańskiej we wrześniu 1939 roku dostali się do niewoli w Związku Radzieckim i rozstrzelani zostali w Katyniu. Byli to m.in. dr medycyny Jan Bajoński, docent ginekologii i położnictwa Wydziału Lekarskiego na Uniwersytecie, jako major rezerwy powołany do wojska w sierpniu 1939 r. wyjechał do szpitala wojskowego nr 2 w Białowieży, gdzie dostał się do niewoli; dr chemii Kazimierz Duczko, był adiutantem w Zakładzie Badań Środków Spożywczych na Wydziale Farmacji, powołany jako oficer rezerwy do wojska w Kraśniku, znalazł się w obozie jenieckim w Starobielsku; inżynier Zygmunt Hetper, asystent Wydziału Prawno-Ekonomicznego i wykładowca Wyższej Szkoły Budowy Maszyn i Elektrotechniki w Poznaniu powołany do wojska w 1939 roku; dr Janusz Libicki, ekonomista, docent na Wydziale Prawno- Ekonomicznym, brał udział w kampanii wrześniowej; inżynier - rolnik Edward Raiski, profesor w Zakładzie Szczegółowej Uprawy Roślin Wydziału Rolniczo- Leśnego, podczas kampanii wrześniowej dostał się do niewoli, przebywał w Starobielsku; Walerian Sikorski, wykładowca w Studium Wychowania Fizycznego, współorganizator wychowania fizycznego w Polsce w latach 1920-39; dr farmakologii Władysław Sudnicki, adiunkt w Zakładzie Farmacji Wydziału Lekarskiego; dr chemii fizycznej Romuald Spychalski, docent na Wydziale Matematyczno- Przyrodniczym, walczył w kampanii wrześniowej, przebywał w obozie w Kozielsku; mgr praw Jan Terlecki, starszy asystent w Katedrze Prawa Międzynarodowego i równocześnie dziennikarz poznańskiego" Głosu", przebywał w Starobielsku; dr chemii Tadeusz Tucholski, docent na Wydziale Lekarskim; dr Jan Wiertelek, chemik, adiunkt w Zakładzie Chemii Ogólnej Wydziału Rolniczo- Leśnego, od 1936 r. profesor nadzw. towaroznawstwa w Akademii Handlowej; mgr farmacji Antoni Żachowski, starszy asystent w Zakładzie Chemii Farmaceutycznej oraz dr medycyny Tadeusz Żuralski, ginekolog, docent Wydziału Lekarskiego i dyrektor Szpitala Ginekologicznego Kasy Chorych w Po. 14 znanIU .
Ze środowiska literacko-dziennikarskiego w Katyniu zginął dziennikarz Stanisław Czapiewski, współzałożyciel "Głosu Akademickiego" (1931) i pracownik w redakcjach "Kuriera Poznańskiego" i "Orędownika", skierowany na front wschodni w charakterze korespondenta wojennego. Zginął tam również Jerzy Gutsche, dziennikarz i publicysta oraz wykładowca w Akademii Handlowej i w Katolickiej Szkole Społecznej, zastępca redaktora naczelnego "Gazety Po
wszechnej", "Tęczy" i "Dziennika Poznańskiego". Ten sam los spotkał dziennikarza i literata Tadeusza Hersena, pracownika w "Kurierze Poznańskim", "Ilustracji Polskiej", "Orędowniku", felietonisty w Polskim Radiu 15. W Katyniu zginęli również muzyk Bronisław Młodziejewski, kierownik muzyczny Teatru Polskiego, od 1937 roku dyrygent w Teatrze Wielkim, brał udział w kampanii wrześniowej, oraz wiolonczelista i śpiewak Eugeniusz Maj z zespołu Opery Poznańskiej 16 . Fizyczna eksterminacja poznańskiej inteligencji dokonywała się także w hitlerowskich obozach koncentracyjnych. Mgr farmacji Witold Burzyński, asystent w Zakładzie Farmacji Wydziału Lekarskiego na Uniwersytecie Poznańskim, był aresztowany i osadzony w Mauthausen-Gusen, gdzie zginął 13 lipca 1940 r. zakopany żywcem w ziemi, gdy przy pracy upadł wskutek pobicia. W obozie w Oświęcimiu zginął w 1940 lub 1941 roku mgr Jacek Delekta, asystent w Zakładzie Prehistorii Wydziału Humanistycznego, więziony po wysiedleniu z Poznania w Jaśle i Tarnowie, a także, w 1944 roku, mgr praw Władysław Eysymond, asystent w Seminarium Prawa Karnego na Wydziale Prawno- Ekonomicznym Uniwersytetu, aresztowany w Warszawie i przekazany do obozu koncentracyjnego. Dr praw Tadeusz Ereciński, asystent w katedrze prawa cywilnego, także adwokat i działacz społeczny oraz działacz konspiracyjny, na początku 1944 roku aresztowany w Łodzi, przekazany był do obozu koncentracyjnego w Mauthausen-Gusen i zmarł w sierpniu na zapalenie płuc w obozie pracy w Melku. Filolog ks. Bronisław Gładysz, docent języka łacińskiego na Wydziale Humanistycznym, więziony był przy ul. Młyńskiej w Poznaniu, potem w Forcie VII, we Wronkach, Zwickau i Rawiczu, przewieziony do Mauthausen-Gusen zginął tam w dniu 19 czerwca 1943 r. Ks. Jan Kiciński, profesor wymowy w Arcybiskupim Seminarium Duchownym w Poznaniu i redaktor "N owej Biblioteki Kaznodziejskiej", zginął w Dachau w dniu 6 maja 1942 r. Z tegoż seminarium ks. rektor Witold Klimkiewicz, aresztowany 9 listopada 1939 r. w Poznaniu, był w obozach w Dachau, Gusen i ponownie w Dachau, gdzie zginął w dniu 12 października 1942 r. Dr Stanisław Kniat, docent na Wydziale Prawno-Ekonomicznym Uniwersytetu, habilitował się w 1944 r. na Tajnym Uniwersytecie Ziem Zachodnich w Warszawie, aresztowany w czasie powstania warszawskiego został wywieziony do obozu koncentracyjnego we Flossenbiirgu w Bawarii i tam zginął we wrześniu 1944 r. Ksiądz dr Edward Kozłowski, dyrektor Katolickiej Szkoły Społecznej w Poznaniu, był przetrzymywany w obozie przejściowym w Kazimierzu Biskupim, wywieziony stamtąd do Dachau i potem do Gusen, zginął w dniu 18 listopada 1940 r. Ekonomista Adam Łukasiewicz, asystent w Akademii Handlowej, był osadzony w Oświęcimiu, zginął w dniu 27 maja 1943 r. Ksiądz dr Karol Mazurkiewicz, historyk i pedagog, profesor pedagogiki w Akademii Handlowej i Seminarium Duchownym w Poznaniu, przewodniczący Komisji Teologicznej do Dziejów Oświaty i Szkolnictwa Polskiej Akademii Nauk, 6 października 1941 r. uwięziony w Forcie VII, potem przewieziony do Dachau, gdzie zginął w komorze gazowej w dniu 14 października 1942 roku. Dr Helena Polaczkówna, historyk, docent nauk pomocniczych historii na Wydziale Humanistycznym, od 1939 r. kustosz w Archiwum Państwowym we Lwowie, działała w konspiracji, aresztowana 
Stanisław Nawrockiw sierpniu 1942 r. i osadzona na Majdanku została rozstrzelana jesienią 1943 r. Ksiądz prałat i dr Józef Prądzyński, historyk, kapelan młodzieży akademickiej, od dnia 3 maja 1941 r. więziony był w Forcie VII, w październiku przekazany do Dachau, gdzie zginął w komorze gazowej w dniu 20 maja 1942 r. Dr Adam Tomaszewski, językoznawca, badacz gwar wielkopolskich i języków łużyckich, uczestnik powstania wielkopolskiego, uwięziony w 1944 r. w Kórniku za tajne nauczanie i udział w ruchu oporu, skazany 17 sierpnia 1944 r. na śmierć, został wywieziony do Niemiec, gdzie od stycznia 1945 r. pracował przy budowie lotniska koło Magdeburga, a zmarł 30 kwietnia 1945 r. w obozie w Kirschau. Mgr Leopold Wieczorek, germanista, asystent Seminarium Germanistycznego na Wydziale Humanistycznym, w maju 1940 r. był osadzony w Forcie VII, później w Mauthausen-Gusen i tam zmarł w dniu 26 grudnia 1943 r. Ksiądz dr Kornel Wierzbicki, profesor Seminarium Duchownego w Poznaniu, w październiku 1941 r. uwięziony w Forcie VII, zginął w Dachau w dniu 12 sierpnia 1942 r. 17 Spośród dziennikarzy i wykładowców ks. Tadeusz Gałczyński, redaktor czasopisma "Świt" w Poznaniu i generalny sekretarz Akcji Katolickiej w Polsce, został aresztowany w dniu 9 listopada 1939 r., przekazany do Dachau zginął tam 17 lutego 1941 r. Dziennikarz Antoni Konieczny, pracownik redakcji "Kuriera Poznańskiego", ukrywał się w Mąkowarsku koło Bydgoszczy, aresztowany przez gestapo zginął w Sachsenhausen w kwietniu 1942 r. Gerard Lichten, dziennikarz poznański, zginął w Melku - filii obozu koncentracyjnego w Mauthausen (data nie jest znana). Znany w Wielkopolsce ks. Antoni Ludwiczak, dziennikarz i publicysta, prezes komitetu plebiscytowego na Warmię i Powiśle oraz prezes Stowarzyszenia Uczestników Walki o Szkołę Polską, redaktor i wydawca kilku czasopism, założyciel pierwszego w kraju Uniwersytetu Ludowego w Dalkach koło Gniezna, powstaniec wielkopolski, aresztowany przez gestapo w listopadzie 1939 r., osadzony w Dachau zginął tam 17 czerwca 1942 r. Publicysta Konstanty Troczyński, krytyk literacki, filolog, docent na Uniwersytecie, pracownik Polskiego Radia w Poznaniu, wysiedlony w 1939 roku, wykładał w Krakowie w tajnej podchorążówce, wraz z grupą 40 osób aresztowany w "Kawiarni Plastyków", wywieziony do Oświęcimia i tam rozstrzelany w dniu 27 maja 1942 r. 18 Ze środowiska plastyków rzeźbiarz Wawrzyniec Kaim, wystawiał swe dzieła (w kamieniu, drewnie i marmurze) także w Poznaniu, został aresztowany w Krakowie i zginął w 1940 r. w Oświęcimiu. Rzeźbiarz, rytownik i złotnik Karol Kandziora, laureat nagrody Stowarzyszenia Artystycznego w Poznaniu za ilustrowanie poezji R. Wilkanowicza Z krwawych lat, działał w konspiracji, aresztowany w marcu 1944 r. został zamordowany miesiąc później w obozie koncentracyjnym w Gross-Rosen. Plastyk i scenograf Aleksander Kobryński był scenografem kolejno w Teatrze N owym i Teatrze Polskim, a podczas wojny w teatrze Komedia w Warszawie, został zamordowany w 1944 roku w obozie w Litomierzycach. Ludwik Puget, rzeźbiarz, malarz, historyk sztuki i satyryk, w 1927 roku autor projektu pomnika Wolności w Poznaniu, delegat Ministerstwa Kultury i Sztuki w Paryżu, założył w Poznaniu kabaret artystyczny "Różowa Kukułka", do którego pisał wiersze satyryczne i piosenki, w czasie wojny pracował w Krakowie w "Kawiarni Plastyków", gdzie w kwietniu 1942 roku został aresztowany wraz 
z całą grupą plastyków, wywieziony do Oświęcimia i rozstrzelany w dniu 28 maja 1942 r. W Oświęcimiu był także osadzony sławny rzeźbiarz Marcin Rożek, powstaniec wielkopolski, współorganizator Państwowej Szkoły Sztuk Zdobniczych w Poznaniu, twórca wielu posągów (np. Bolesława Chrobrego w Gnieźnie, Pomnika Serca Jezusowego w Poznaniu, wielu sławnych Wielkopolan). Na początku okupacji ukrywał się, aresztowano go jesienią 1941 r. w Tarnowie Podgórnym, osadzono w Forcie VII, potem wywieziono do Oświęcimia, gdzie zmarł 10 kwietnia 1944 r. Malarz i grafik Stanisław Henryk Zgaiński osadzony w obozie w Gross- Rosen, zginął tam 4 października 1944 r. 19 Architekt Kazimierz Ruciński, kierownik Wydziału Budownictwa N aziemnego w Poznaniu, współzałożyciel Towarzystwa Miłośników Miasta Poznania, został aresztowany we wrześniu 1944 roku w Lublinie i osadzony w obozie koncentracyjnym w Sachsenhausen, stąd przeniesiono go do obozu w Bergen Belsen, gdzie zginął w dniu 15 lutego 1945 r. 20 Wydawca Bogusław Kapela, powstaniec wielkopolski, właściciel drukarni w Poznaniu, wiceprezes korporacji Zakładów Graficznych i Wydawniczych na województwo poznańskie, działał w ruchu oporu, pracował w tajnej drukarni, został aresztowany przez gestapo i osadzony w więzieniu w Rawiczu, skąd wywieziono go do Mauthausen i tam zginął 30 grudnia 1942 r. Wydawca i literat Mieczysław Michałkiewicz, właściciel Drukarni Handlowej w Poznaniu, wydawał m.in. "Zycie Literackie" i "Włościanina", współorganizował Towarzystwo Czytelni Ludowych, uczestniczył w czasie okupacji w tajnym nauczaniu, aresztowany w 1942 r. był osadzony w Oświęcimiu, potem w Buchenwaldzie, gdzie zmarł w dniu 13 maja 1945 r. (zaraz po zakończeniu wojny)21. W więzieniach i obozach koncentracyjnych zginęło 23 nauczycieli poznańskich. W Forcie VII "przy próbie ucieczki" zastrzelony został nauczyciel Stanisław Chmielewski, a w dniu 6 stycznia 1940 r. rozstrzelano nauczyciela gimnazjalnego Józefa Koczocika. W dniu 12 czerwca 1943 r. "osłabł po anginie" i zmarł nauczyciel muzyki Mieczysław Kaszak. Profesor gimnazjalny Kazimierz Winiewicz został zamordowany w końcu 1939 r. "za to, że był zbyt surowym egzaminatorem na maturze dla uczniów - Niemców". Z Miejskiej Szkoły Handlowej w Poznaniu zginął dyrektor Jan Ligocki oraz nauczyciel Leonard Borkowskf2. W więzieniu przy ul. Młyńskiej stracono dwóch nauczycieli: w dniu 19 listopada 1942 r. Stefana Świniarskiego, a w dniu 8 grudnia 1942 r. Mieczysława Wrzesińskiego. Wśród więźniów w obozie w Żabikowie znajdował się nauczyciel (w czasie okupacji pomocnik budowlany) Leon Piasecki, rozstrzelany w dniu 2 czerwca 1944 r. Nauczyciel Sylwester Woliński w dniu 25 sierpnia tegoż roku zamęczony został przez gestapo podczas śledztwa w Domu Żołnierza. W obozach koncentracyjnych w Oświęcimiu, Dachau i Mauthausen-Gusen zginęło 92 nauczycieli poznańskich. Profesor gimnazjalny Natalia Tałasiewicz z Poznania znalazła się w obozie koncentracyjnym w Ravensbruck i tam zginęła na początku 1945 r. w komorze gazowej . Nauczyciel szkoły zawodowej w Poznaniu Roman Patan trzymany był w obozie koncentracyjnym, ale po wyzwoleniu zmarł z wycieńczenia na statku w drodze do Szwecjf3. 
Stanisław Nawrocki
Ryc. 2. Wysiedlona ludność przed obozem na Głównej, 1940 r.

Podczas bombardowania Poznania w dniu 1 września 1939 r. zginął od bomby emerytowany nauczyciel gimnazjalny Jan Rosenberg, zamieszkały przy ul. Sczanieckiej 16. W czasie walk o Poznań w 1945 r. zginął w schronie nauczyciel Jan Woźniak, mieszkający przy Starym Rynku 8S 24 . W innych, bliżej nieznanych okolicznościach zginęło jeszcze 24 poznańskich nauczycieli. Wielkim prześladowaniom i eksterminacji poddane też było polskie duchowieństwo. W dniu 9 listopada 1939 r. masowo aresztowano w Poznaniu kanoników kapituły katedralnej, działaczy stowarzyszeń katolickich i duszpasterzy parafialnych. Zebrano ich w siedzibie gestapo, załadowano na samochody ciężarowe i wywieziono do domu Zgromadzenia św. Rodziny w Kazimierzu Biskupim koło Konina. Po drodze zabrano prałata Pawła Steinmetza i dra Wacława Gieburowskiego z obozu wysiedleńców na Głównej. Do końca 1939 r. liczba przetrzymywanych w Kazimierzu księży wzrosła do 42. W maju 1940 r. część wywieziono do obozu koncentracyjnego w Dachau, a część do Mauthausen-Gusen. Podczas kolejnego aresztowania w dniu 15 sierpnia 1940 r. zabrano kilku księży do obozów w Dachau i Buchenwaldzie 25 . Księży aresztowanych na obszarze diecezji gnieźnieńskiej, łódzkiej i poznańskiej więziono w Forcie VII. Do października 1941 r. trzymano ich tam 64, a po wielkich aresztowaniach na początku tego miesiąca - 123. Warunki egzystencji w Forcie VII były szczególnie ciężkie, a księży szczególnie w wymyślny sposób maltretowano i szykanowano. Dozór obozowy zmuszał ich do odprawiania nabożeństw i śpiewania pieśni religijnych, którym towarzyszyły śmiechy i drwiny oprawców. Katując jednego z księży na śmierć, zmuszono innych duchownych 
do śpiewania pieśni żałobnych. W Forcie VII zginęli m.in. ksiądz Czesław Michałowicz, sekretarz generalny Związku Katolickich Robotników Polskich, w dniu 10 listopada 1939 r.; ksiądz Maurycy Sienkiewicz w dniu 16 grudnia 1939 r.; kanonik tumski Jan Kazimierz Szrejbrowski w dniu 8 stycznia 1940 r. i proboszcz Alfons Jankowski, zamieszkały przy ul. Głogowskiej 97, w dniu 17 listopada 1943 r.
W dniu 1 lutego 1940 r. zginął Hermann Gustav Manitius, pastor ewangelicki polskiego zboru 26 . Biskup pomocniczy diecezji poznańskiej Walenty Dymek przez cały okres okupacji przebywał w areszcie domowym na Ostrowie Tumskim, a od stycznia 1943 r. w probostwie przy kościele pw. Matki Boskiej Bolesnej na Łazarzu w Poznaniu przy ul. Głogowskiej, pod stałą kontrolą funkcjonariusza gestapo. Tylko jeden raz, w dniu 15 kwietnia 1944 r., pozwolono mu na kilka godzin opuścić miejsce izolacji, aby mógł uczestniczyć w liturgii pogrzebowej 36 Polaków, którzy zginęli podczas bombardowania Poznania przez lotnictwo amerykańskie w dniu 9 kwietnia tegoż roku. Wspomniany kościół był dostępny dla Polaków, takjak kościół na Wzgórzu św. Wojciecha. Wszystkie pozostałe kościoły były zamknięte i księży przy nich nie było, gdyż w pierwszych dniach października 1941 roku zostali aresztowani i wywiezieni do obozów koncentracyjnych 27 .
Wielu przedstawicieli inteligencji poznańskiej poległo lub zmarło z powodu ran odniesionych podczas kampanii wrześniowej. Szczególnie duże straty poniosło w tych wydarzeniach środowisko naukowe. W dniu 5 września podczas przeprawy przez Wartę zginął inżynier rolnik Franciszek Chełkowski, wykładowca na Wydziale Rolniczo- Leśnym Uniwersytetu i dyrektor majątku uniwersyteckiego na Golęcinie koło Poznania. Asystent tegoż Wydziału mgr Kazimierz Godlewski jako porucznik rezerwy powołany do wojska zginął podczas walki prawdopodobnie pod Radzyminem. Doktor nauk przyrodniczych Feliks Krawiec, adiunkt Zakładu Botaniki Ogólnej, poległ w dniu 9 września w bitwie pod Łęczycą. W kampanii wrześniowej zginął dr Tadeusz Krokowski, adiunkt Zakładu Chemii Ogólnej Wydziału Rolniczo- Leśnego. Dr chemii Seweryn Krzyżański, docent Zakładu Chemii Nieorganicznej na Wydziale Matematyczno- Przyrodniczym, brał udział w obronie Warszawy i tam, raniony odłamkiem, zmarł w dniu 25 września 1939 r. Mgr Edward Łuczak, asystent Wydziału Rolniczo-Leśnego w Zakładzie Hodowli Lasu, zginął podczas działań wojennych pod Kutnem we wrześniu 1939 r. Dr praw Kazimierz Matuszewski, asystent katedry prawa państwowego i Seminarium Prawa Publicznego Wydziału Humanistycznego, poległ w kampanii wrześniowej pod Łowiczem. Mgr Zbigniew Sikorski, instruktor Studium Wychowania Fizycznego, poległ we wrześniu 1939 roku w bitwie pod Kutnem. Historyk dr Janusz Staszewski, archiwista w Archiwum Państwowym w Poznaniu, autor prac na temat epoki napoleońskiej, zmarł w dniu 23 września 1939 r. w Wilnie z powodu ran odniesionych w walce 28 . Ze środowiska literackiego i dziennikarskiego poeta i dziennikarz Konstanty Dobrzyński, dziennikarz w "Orędowniku" poznańskim, poległ we wrześniu 1939 r. pod Częstochową. Literat i poeta Jerzy Roman Gerżabek, autor powieści, prelegent radiowy, satyryk, współpracownik kabaretów literackich "Różowa Kukułka" i Klub Szyderców "Pod Kaktusem", ranny w bitwie nad Bzurą zmarł 
Stanisław Nawrocki
w szpitalu po operacji w dniu 9 września 1939 r. Poeta, publicysta i redaktor Florian Lernas, redaktor czasopisma "Nasza Gazetka" dla młodzieży szkolnej, autor powieści, ballad i opowiadań, poległ 9 lub 10 września 1939 r. w bitwie nad Bzurą. Literat i dziennikarz Kazimierz Piekarczyk, autor książek dla dzieci i młodzieży, redaktor "Dziennika Poznańskiego", poległ w czasie kampanii wrześniowej w walkach pod Koninem. Poeta i satyryk Kazimierz Pluciński, z zawodu adwokat, autor fraszek, współpracownik kabaretu "Pod Kaktusem" i poznańskiego radia, zginął podczas działań wojennych w 1939 r. Dziennikarz Franciszek Przytarski, pracownik w redakcji "Orędownika" w Poznaniu, zginął w bitwie nad Bzurą. Dziennikarz i redaktor Roman Wasilewski z redakcji "Żołnierza Wielkopolskiego" i "Żołnierza Polskiego" poległ w obronie Warszawy. W kampanii wrześniowej zginął także Józef Wojciechowski, dziennikarz i publicysta, z zawodu prawnik, działacz społeczny na terenie Poznania i Śląska, pracownik w redakcji "Polski Zachodniej"29. Malarz i rytownik Wacław Boratyński, portrecista, współpracował z działem wydawniczym Księgarni św. Wojciecha w Poznaniu, tworzył dzieła i znaczki o tematyce historycznej, ranny podczas kampanii wrześniowej zmarł 25 września 1939 r. w szpitalu we Lwowie. Rzeźbiarz Mikołaj Kułak, profesor w Państwowej Szkole Sztuk Zdobniczych w Poznaniu, poległ w bitwie pod Kut30 nem. Architekt Aleksander Pluciński, pracownik Miejskiej Pracowni Urbanistycznej w Poznaniu, poległ w kampanii wrześniowej. Spośród poznańskich bibliotekarzy okręgowy instruktor biblioteczny Konstanty Ejsmond zginął w działaniach wojennych we wrześniu 1939 roku. W obronie ojczyzny w 1939 roku zginęło kilku nauczycieli poznańskich. W bitwie pod Kutnem polegli Henryk Żywic ki oraz Bolesław Scheibe, pod Ozorkowem Ireneusz Żywicki, a pod Warszawą Bolesław MarchwickeI. Przedstawiciele poznańskiej inteligencji brali też udział i ginęli w powstaniu warszawskim w 1944 roku oraz w walkach o poznańską Cytadelę. Anglista Zygfryd Marian Arend, lektor w Arcybiskupim Seminarium Duchownym w Poznaniu, został aresztowany w Warszawie podczas powstania i zamordowany. Lekarza farmaceutę Stanisława Chwojkę, starszego asystenta Wydziału Lekarskiego i Kliniki Chorób Dziecięcych, wysiedlonego do Generalnego Gubernatorstwa, rozstrzelano w zbiorowej egzekucji w dniu 5 sierpnia 1944 r. w Warszawie podczas wykonywania swych obowiązków lekarskich w Szpitalu Wolskim. Mgr historii Zdzisław Durczewski, asystent Zakładu Prehistorii Wydziału Humanistycznego, został rozstrzelany w sierpniu 1944 r. w Warszawie. Dr Stanisław Wład, pedagog i historyk, wykładowca organizacji szkolnictwa na Wydziale Humanistycznym Uniwersytetu Poznańskiego oraz na Tajnym Uniwersytecie Ziem Zachodnich, zginął 2 września 1944 r. podczas akcji powstańczej. Doktora medycyny Janusza Zeylanda, profesora tytularnego chorób dziecięcych na Wydziale Lekarskim i adiunkta Kliniki Chorób Wewnętrznych Uniwersytetu Poznańskiego oraz wykładowcę na Tajnym Uniwersytecie Ziem Zachodnich, rozstrzelano na terenie Szpitala Wolskiego podczas powstania warszawskiego w dniu 5 sierpnia 1944 r. 32 Redaktor Wacław Bronisław Górnicki z "Dziennika 
Poznańskiego", członek Tajnego Zrzeszenia Dziennikarzy Ziem Zachodnich, zginął we wrześniu 1944 r. podczas powstania warszawskiego. Malarz i portrecista Aleksander Augustynowicz, nestor malarzy poznańskich, który wystawiał w Poznaniu, Warszawie, Lwowie, Wiedniu, Monachium, Petersburgu i Berlinie, zginął w wieku 79 lat, zamordowany podczas powstania warszawskiego w dniu 23 sierpnia 1944 r. w punkcie sanitarnym przy Al. Niepodległości. Rzeźbiarka i malarka Krystyna Dąbrowska, wystawiała w Poznaniu i Rzymie, zginęła podczas powstania warszawskiego w dniu 1 września 1944 r. jako sanitariuszka. Architekt Tadeusz Kucner, wysiedlony z Poznania mieszkał w Warszawie, gdzie zginął podczas powstania. Wówczas zginął też architekt Jan Sawilski, również wysiedlony do Warszawy, gdzie dla zarządu miasta inwentaryzował zabytki. Muzyk Jolanta Górkiewicz-Kodrębska, profesor w klasie fortepianu w Poznańskim Konserwatorium Muzycznym w Poznaniu, zginęła w powstaniu warszawskim w sierpniu 1944 r. Kompozytor, skrzypek i krytyk muzyczny Roman Podlewski, autor utworów oratoryjnych i pieśni, grał w orkiestrze symfonicznej i był recenzentem muzycznym w "Dzienniku Poznańskim", działał w Warszawie w konspiracji, ranny w powstaniu na Muranowie, zmarł w dniu 16 sierpnia 1944 r. Maria Kaupe, śpiewaczka Opery Warszawskiej i Poznańskiej, występowała w filmie "Rapsodia Bałtyku", zginęła 28 września 1944 r. w Warszawie od zabłąkanej kuli. Aktor i reżyser Jerzy Szyndler, występował w Poznaniu w Teatrze Nowym i Teatrze Polskim, podczas okupacji opublikował konspiracyjnie w Warszawie broszurę Teatr w państwie społecznym, zginął podczas akcji na Starym Mieście. Bibliotekarz Józef Krampera, pracownik uniwesyteckiej Biblioteki Głównej, historyk, redaktor "Biuletynu Bibliotekarskiego", wysiedlony z Poznania w 1940 f., osadzony w Oświęcimiu, po zwolnieniu pracował w Bibliotece Uniwersyteckiej w Warszawie, podczas powstania został ranny i zmarł 5 września 1944 r. 33 Podczas walk o Cytadelę w dniu 4 lutego 1945 r. poległ dziennikarz Zygmunt Gałkowski, współpracownik "Kuriera Poznańskiego", a podczas okupacji działacz ruchu oporu. Dziennikarz i działacz ludowy Tadeusz Sołtysiak, pracownik w redakcji" Wielkopolanina", zginął 23 lutego 1945 r. podczas zdobywania Cytad 1 .34 e 1 . Lista ofiar hitlerowskich represji w stosunku do poznańskiej inteligencji jest znacznie dłuższa. Wielu jej przedstawicieli było rozstrzeliwanych i mordowanych w różnych częściach kraju i w różnych sytuacjach. Szczególnie dotyczyło to osób działających w konspiracji i tajnym nauczaniu. Od 1940 roku działała w Poznaniu grupa dra Franciszka Witaszka, lekarza mikrobiologa, prowadząca z Niemcami wojnę bakteriologiczną, której głównym celem było zabijanie szczególnie szkodliwych funkcjonariuszy. Tu produkowano także bomby wybuchowe do niszczenia transportów kolejowych. Grupa ta została wykryta przez gestapo w 1942 roku. Jej członków aresztowano i osadzono w Forcie VII. W dniu 8 stycznia 1943 r. powieszono doktora Witaszka i doktora ekonomii Józefa Guntrama Rolbieckiego oraz laborantki Sonię Górzna i Helenę Siekierską. Związany z grupą lekarz Zenon Meissnerowski zginął prawdopodobnie w dniu 19 kwietnia 1943 r., a dra medycyny Franciszka Pokorę powieszono w dniu 9 lipca 1942 r. podczas egzekucji we wsi Tuchorza koło Wolsztyna 35 . 
Stanisław Nawrocki
Za działalność w tajnym nauczaniu socjolog Władysław Okiński, wykładowca na Wydziale Humanistycznym Uniwersytetu Poznańskiego oraz na konspiracyjnym Uniwersytecie Ziem Zachodnich, aresztowany w dniu 5 stycznia 1944 r. wraz z całym kompletem studentów, został rozstrzelany dwa tygodnie później36. Mgr zoologii Jerzy Adamowicz, starszy asystent Katedry Zoologii, zginął w listopadzie 1939 r. przy próbie ucieczki z Generalnego Gubernatorstwa do Związku Radzieckiego. Inżynier, technolog rolny i biochemik Tadeusz Chrząszcz, profesor i kierownik Zakładu Technologii Rolnej, w czasie wojny wykładowca na Tajnym Uniwersytecie Ziem Zachodnich, aresztowany przez gestapo w Warszawie zażył truciznę i zmarł 12 listopada 1943 r. Magister filologii niemieckiej Benon Dobrowolski, asystent w Seminarium Filologii Germańskiej, został rozstrzelany w maju 1940 r. w Bydgoszczy. Profesor romanistyki Józef Dzierżykraj Morawski zginął wraz z asystentką mgr Wandą Brzeską podczas bombardowania Warszawy w dniu 25 września 1939 r. Dr medycyny Franciszek Raszeja, profesor ortopedii na Wydziale Lekarskim, udzielał w dniu 21 sierpnia 1942 r. w getcie warszawskim pomocy lekarskiej znanemu antykwariuszowi Abe Gutnajerowi i przed jego domem został zamordowany. Ksiądz Antoni Roszkowski, profesor ekonomii politycznej na Wydziale Prawa i Akademii Handlowej oraz w Wolnej Wszechnicy Polskiej, zginął 9 września 1939 r. podczas bombardowania Zgierza koło Łodzi. Dr medycyny Jan Terlecki, emerytowany profesor farmakologii na Uniwersytecie Poznańskim, zginął we wrześniu 1939 r. podczas bombardowania pociągu na trasie z Poznania do Zakopanego. Ksiądz Czesław Wojciechowski, dyrektor Biura Kancelarii Prymasa Polski w Poznaniu i profesor fizyki w Seminarium Duchownym w Poznaniu, został rozstrzelany 11 listopada 1939 r. w lasach koło Bydgoszczy. Dr chemii Ludwik Wójciński, starszy asystent chemii organicznej na Wydziale Matematyczno- Przyrodniczym, aresztowany za udział w partyzantce, zginął zamęczony podczas przesłuchania w dniu 15 czerwca 1944 r. w więzieniu w Płocku 37 . Poeta i publicysta Witold Hulewicz, współpracownik poznańskiej prasy, współzałożyciel pisma konspiracyjnego "Polska Żyje", przetrzymywany w więzieniach w Modlinie i na Pawiaku zginął 12 czerwca 1941 r. w Palmirach koło Warszawy. Publicysta, dziennikarz i działacz społeczno-polityczny Edward Piszcz, korespondent "Kuriera Polskiego", podczas okupacji dyrektor Biura Delegatury na Ziemie Zachodnie i kierownik Wydziału ds. Politycznych, aresztowany przez gestapo w nocy z 9 na 10 września 1941 r., skazany na karę śmierci, został zamordowany w dniu 7 lipca 1942 r. w Berlinie. Dziennikarz i działacz społeczny Adam Poszwiński, komisarz Naczelnej Rady Ludowej podczas powstania wielkopolskiego, współzałożyciel Uniwersytetu Poznańskiego, w czasie okupacji działacz w Delegaturze Rządu w Poznaniu, aresztowany 9 września 1941 r., do czerwca 1942 r. przetrzymywany w Forcie VII, skazany na śmierć, stracony został najprawdopodobniej wraz z innymi członkami Delegatury (w tym delegatem Adolfem Bnińskim) w lipcu 1942 r. w Berlinie. Dziennikarz Ryszard Szczęsny, pracownik "Orędownika", współpracownik organu "Walka" Zarządu Głównego Stronnictwa Narodowego, zginął podczas wykrycia tajnej drukarni wraz z całym zespołem redakcyjnym w dniu 5 grudnia 1943 r. w Warszawie. Dzienni
karz Stanisław Tabaczyński, pracownik "Kuriera Poznańskiego", działał w konspiracyjnej organizacji "Ojczyzna", był wicedyrektorem Biura Zachodniego Delegatury Rządu w Warszawie, aresztowany w kwietniu 1943 r. zginął prawdopodobnie w masowej egzekucji w dniu 23 maja w Warszawie. Leon Trella, również dziennikarz, pracował w wydawnictwie "Drukarnia Polska" w Poznaniu, był łącznikiem konspiracyjnym Stronnictwa N arodowego, aresztowany w Warszawie, został przewieziony do więzienia w Łodzi i rozstrzelany 20 marca 1942 r. podczas masowej egzekucji w Zgierzu. Publicysta Marian Wojnoski, działacz Polskiego Związku Zachodniego, aresztowany w obławie ulicznej został rozstrzelany w dniu 1 grudnia 1943 r. w zbiorowej egzekucji w Warszawie 38 . Architekt Jerzy Dreszer w czasie okupacji mieszkał w Kaliszu, został rozstrzelany w dniu 19 stycznia 1945 r. podczas masowej egzekucji w lesie skarszewskim. Architekt Jerzy Pieńczykowski pracował w Miejskiej Pracowni Urbanistycznej w Poznaniu, a podczas okupacji we własnym gospodarstwie rolnym w woj. białostockim, został rozstrzelany w Białymstoku. W tejże pracowni był też zatrudniony architekt Wiktor Soczkiewicz, który zginął w styczniu 1945 r. w Bydgoszczy podczas wycofywania się wojsk hitlerowskich 39 . Muzyk Marian Sauer, profesor w klasie fortepianu w Państwowym Konserwatorium Muzycznym w Poznaniu, został aresztowany w Poznaniu i rozstrzelany. W 1942 roku zginął Jan Śpiewakowski, muzyk w orkiestrze Opery Poznańskiej. Aktor Jan Lange, asystował w teatrach poznańskich. Rozstrzelano go w Częstochowie w 1940 roku. Aktorkę, recytatorkę i pieśniarkę Sabinę Sawicką (po mężu Smolińską) - występowała w Teatrze N owym i w Teatrze Polskim w Poznaniu - zabił pocisk w Budapeszcie w 1945 roku 40 . Bibliotekarz Jan Skarżyński, pracownik Biblioteki Uniwersyteckiej w Poznaniu, podczas okupacji pracował w Bibliotece Fundacji W. Baworowskiego we Lwowie, zmarł podczas podróży w 1942 roku do polskiej armii organizowanej w Kazachstanie. Pracownik magistratu poznańskiego Zygmunt Zaleski, współzałożyciel Towarzystwa Miłośników Miasta Poznania, inicjator wydawania "Kroniki Miasta Poznania" i serii "Biblioteka Kroniki Miasta Poznania", po wybuchu wojny wyjechał z Poznania, znalazł się na terenie Związku Radzieckiego i zmarł w nieznanych okolicznościach jesienią 1940 r. w Mołodze koło Rybińska w kraju nadwołżańskim 41 . Spośród pracowników naukowych straciło życie w różnych okolicznościach 101 osób, ze środowiska literatów, dziennikarzy i publicystów zginęło 38 osób, ze środowiska artystycznego (plastycy, architekci, muzycy, śpiewacy, reżyserzy i aktorzy) - 36, ze środowiska bibliotekarzy, wydawców i księgarzy - 8, a ze środowiska nauczycielskiego - 115 osób. Zycie straciło 28 poznańskich księży. Ogółem poznańskie środowisko inteligenckie straciło 293 osoby.
Dla inteligencji poznańskiej bardzo uciążliwe było wysiedlanie do Generalnego Gubernatorstwa, połączone z konfiskatą majątku. Wolno było zabrać ze sobą bagaż o wadze do 25-30 kg (często nawet mniej) oraz początkowo 200 zł (później sumę tę ograniczono). Wysiedleńcy tracili swój domowy warsztat pracy, zwłaszcza biblioteki, zbiory i kartoteki, przez co działalność naukowa - w ogól
Stanisław Nawrocki
ności zakazana - praktycznie nie była możliwa. Niektórzy szczęśliwie znajdowali zatrudnienie w archiwach i bibliotekach na terenie miejsca wysiedlenia, jeśli to było większe miasto. Jeśli pracownik naukowy trafił do Warszawy czy Krakowa, miał możliwość kontaktu z tamtejszym środowiskiem naukowym i znalezienia korzystniejszego zatrudnienia. Wywieziony do małego miasta lub na wieś, zmuszony był do ciężkiej pracy fIzycznej, chyba że z powodu znajomości języka niemieckiego znajdował pracę w biurze, n p. w urzędzie gminnym czy w spółdzielni. Musiał też starać się o utrzymania rodziny. Niektórzy pracowali jako nauczyciele w szkołach zawodowych. Trudne warunki życia na wysiedleniu nie zniechęcały jednak do podejmowania pracy naukowej. Napisano wtedy kilkanaście monografii i szereg rozpraw i artykułów, które opublikowano po wojnie 42 . Ponieważ od połowy 1940 roku wysiedlanie do Generalnego Gubernatorstwa ustąpiło z powodu przeludnienia i oporu tamtejszych władz, w Poznaniu zaczęto ludność polską, a zwłaszcza inteligencję, przemieszczać z centralnych i lepszych dzielnic miasta na jego obrzeże. Przy okazji rodziny ścieśniano: zwykle w jednym mieszkaniu lokowano dwie, trzy rodziny. Warunki życia zdecydowanie się pogarszały. Poza tym ścieśnianie rodzin łączyło się z pozbawianiem większości lub nawet całego mienia ruchomego oraz nieruchomości. Mieszkania odebrane Polakom zaraz przekazywane były Niemcom, zwłaszcza sprowadzanym z Rzeszy, krajów bałtyckich czy z innych regionów. W ten sposób inteligencję poznańską, tak jak w ogóle ludność polską, władze okupacyjne szybko zepchnęły do roli proletariatu. Ciężko walczono o przeżycie, o czym świadczy m.in. zbieranie na ulicach węgla, który spadł z wozu wozaka lub odpadów drewnianych na wysypiskach, aby w zimie choć trochę ogrzać mieszkanie 43 . Pracowano z nakazu urzędu pracy. Dziennikarz i krytyk teatralny pracował jako malarz pokojowy. Wielu zmuszonych było się przekwalifIkować. Niektórzy przedstawiciele inteligencji, m.in. kilku księży, ukrywało się na wsi jako robotnicy rolni. W pierwszych miesiącach okupacji była też możliwość ukrycia się jako robotnik na terenie III Rzeszy, w końcu listopada 1939 roku wprowadzono jednak granicę policyjną między Rzeszą a Wielkopolską, przez co uniemożliwiono swobodne przekraczanie granicy. Wielu przedstawicieli inteligencji, w tym licznych studentów, wywieziono do prac przymusowych do Rzeszy. Pracowali w trudnych warunkach w fabrykach zbrojeniowych, na kolei i w rolnictwie, narażeni na utratę życia podczas alianckich bombardowań. Pracujący w fabrykach oraz na kolei byli z reguły skoszarowani w obozach pracy, pod stałym nadzorem i z normowanym wyżywieniem. Przedstawiciele inteligencji, mimo trudów codziennego, okupacyjnego życia, stałej inwigilacji policyjnej i ze strony niemieckich sąsiadów, włączyli się czynnie do ruchu oporu wobec okupanta. Uczestniczyli w różnych organizacjach politycznych i wojskowych polskiego podziemia, które zaczęło się organizować już jesienią 1939 r. Przykładem jest tu organizacja "Ojczyzna", którą wtedy powołano w Poznaniu. Twórcamijej byli ks. Józef Prądzyński, ekonomista Witold Grott i prawnik oraz dziennikarz Kirył Sosnowski, a członkami m.in. prawnik Jan Jacek Nikisch, dziennikarz Edward Piszcz i prawnik oraz historyk Edward Serwański. Mimo strat osobowych (zginęli m.in. ks. Prądzyński, Grott i Piszcz) 
"Ojczyzna" przetrwała cały okres okupacji, ajej kierownikami byli Grott (1939-42) i Nikisch (1942-45). "Ojczyzna" powołała w Warszawie przy Biurze Zachodnim Biuro Oświatowo-Szkolne, którym kierował poznański ksiądz Maksymilian Rode. Biuro organizowało tajne szkolnictwo dla młodzieży wysiedlonej z ziem wcielonych do Rzeszy. Inny członek" Ojczyzny", dziennikarz Edmund Męclewski w Generalnym Gubernatorstwie zorganizował Zrzeszenie Dziennikarzy Ziem Zachodnich, które dokształcało dziennikarzy na tajnych kursach w Warszawie i Krakowie 44. Wielkim osiągnięciem poznańskiego środowiska naukowego było zorganizowanie w Generalnym Gubernatorstwie w końcu listopada 1940 r. Uniwersytetu Ziem Zachodnich. Z inicjatywą wyszli poznańscy profesorowie Ludwik Jaxa-Bykowski, Zygmunt Wojciechowski, wspomniany już ks. Maksymilian Rode, doc. Władysław Kowalenko oraz warszawski doc. Witold Sawicki. Rektorem tego Uniwersytetu był w latach 1940/41 - 1942/43 prof. Jaxa-Bykowski, a w latach 1943/44 - 1944/45 prof. Roman Pollak. Podstawą działalności było przekonanie, że nie wolno dopuścić do strat intelektualnych, jakie poniosłoby społeczeństwo polskie wskutek ustania kształcenia młodzieży przez okres okupacji. Przewidywano, że po wojnie pojawiłyby się trudności kadrowe. Przez tajne szkolnictwo wyższe próbowano zapobiec przynajmniej częściowo skutkom działania okupanta. Uniwersytet posiadał swoje placówki także poza Warszawą - w Częstochowie, Grodzisku Mazowieckim, Kielcach, Milanówku, Ostrowie Świętokrzyskim i Radomsku. W ramach Uniwersytetu działało osiem wydziałów. Uniwersytet działał z wielkim wysiłkiem z powodu stałej obawy o zdekonspirowanie grożące ze strony gestapo. Dla bezpieczeństwa stosowano różne metody kamuflażu zajęć i szybkiego ostrzegania. Środki te były skuteczne, gdyż poza wspomnianym wypadkiem na Żoliborzu nie było żadnych aresztowań z powodu pracy na Uniwersytecie czy też studiowania na tej uczelni. W warunkach konspiracyjnej nauki studia ukończyło 97 osób, a kilkaset zaliczyło jeden lub dwa lata studiów, liczni studenci zdali egzaminy z różnych dyscyplin. Ułatwiło im to ukończenie nauki po wojnie. Przeprowadzono też pięć przewodów habilitacyjnych i pięć doktorskich 45. W tajnym szkolnictwie w Generalnym Gubernatorstwie działali też inni profesorowie poznańscy - Jan Sajdak był kierownikiem tajnego nauczania w okręgu tuchowskim, a Tadeusz Silnicki założył i kierował tajnym gimnazjum i liceum w Jarosławiu. Trzeba też wspomnieć o tajnym nauczaniu prowadzonym przez pracowników Uniwersytetu Poznańskiego w kilku obozachjenieckich w Niemczech 46 . Profesorowie poznańscy pracowali konspiracyjnie także nad ważnymi dla Polski zagadnieniami na przyszłość. Jesienią 1944 r. profesor prawa Zygmunt Wojciechowski założył w Milanówku Instytut Zachodni, bardzo ważny dla badań nad stosunkami polsko-niemieckimi i nad ziemiami zachodnimi. Rozwój szkolnictwa na tym terenie był również tematem prac profesorów: Stanisława Bodniaka, Stefana Wierczyńskiego i Jana Zdzitowieckieg0 47 .
Wielkie zasługi w tajnym nauczaniu mieli nauczyciele poznańscy, którzy szczęśliwie uniknęli śmierci i wysiedleń. Przez dłuższy okres okupacji na terenie miasta Poznania znajdowało się około 180 nauczycieli (w 1939 r. było ich tu 746). 
Stanisław Nawrocki
W Poznaniu znalazło się też około 100 nauczycieli, którzy uchodzili przed represjami okupanta w terenie. Można podać, że w 1945 roku do pracy zgłosiło się ich prawie 270. Nauczyciele poznańscy rozpoczęli tajne nauczanie późną jesienią 1939 r. i na początku 1940 r. Były to działania indywidualne. Z czasem wchodzili między sobą w kontakty i pojawiały się większe grupy zajmujące się tajną nauką na poziomie szkoły powszechnej. Powstał większy ośrodek tej działalności, kierowany przez instruktorki harcerskie i zarazem zawodowe nauczycielki Bożenę Osmólską i Irenę Tarnowską. Należało do tego zespołu około 40 osób, oprócz nauczycieli 18 harcerek studentek. Do pracy wciągano też młodzież ze starszych klas szkól średnich. Nauczyciel Adam Pluciński kierował grupą harcerzy uczących dzieci szkolne. Od stycznia 1943 roku działalność oświatową zorganizował Stefan Wierzbanowski wraz z żoną Marią. Oboje rozpoczęli nauczanie w 1940 roku, ale w 1943 roku objęli nim 15 kompletów uczniowskich i mieli kontakty z około 50 nauczycielami. Poza tymi dwoma ośrodkami rozwijało się w Poznaniu nie zorganizowane tajne nauczanie. Akcję samokształceniową podjęła młodzież szkół średnich, odnajdując swoich dawnych nauczycieli. Trzeba uwzględnić fakt, że nie wszyscy nauczyciele mieli możliwość nauczania przez cały okres okupacji. Niektórzy musieli ją przerwać, inni podejmowali ją nawet kilkakrotnie. Na Łazarzu i Górczynie działała "szkoła" Jadwigi Wituckiej, która z wielkim poświęceniem nauczała przez cały okres okupacji. Przez jej skromne mieszkanie przechodziło dziennie wiele dzieci i młodzieży. Helena Górna wraz ze swoją siostrą Marią uczyły dzieci w mieszkaniach prywatnych w całym Poznaniu. Wierzbanowscy uczyli około 80 dzieci w trudnych warunkach, niejednokrotnie narażając się na dekonspirację. Mieszkanie Ireny Tarnowskiej przy ul. Szamarzewskiego wraz z biblioteką i wypożyczalnią było prawdziwym ogniskiem . . 48 tajnego nauczanIa . Młodzież gimnazjalna podlegała przymusowej pracy, często w przedsiębiorstwach pracujących dla wojska. Stąd też niewiele czasu pozostawało jej na samokształcenie czy na udział w tajnym nauczaniu. Trudności wynikały też z tego powodu, że na tym szczeblu nauczania konieczny był udział nauczycieli kilku specjalności. Niemniej próbowano działać także w tej dziedzinie, ale z mniejszymi efektami. Łatwiej było też prowadzić zajęcia z nauk humanistycznych niż z matematyczno-przyrodniczych z powodu braku podręczników i pomocy naukowych 49. W rodzinach inteligenckich swoje dzieci, także w wieku gimnazjalnym, kształcili niekiedy rodzice. Środowisko inteligenckie pozostałe w Poznaniu organizowało również konspiracyjne życie teatralno-muzyczne. Stanisław Fajfer zorganizował teatr kukiełkowy na podwórzu domu, w którym mieszkał i w jednopokojowym mieszkaniu suterenowym. Inscenizowano bajki polskich autorów. Dekoracje wykonywał sam Fajfer, był z zawodu artystą plastykiem. Analogicznych teatrzyków było w mieście kilka. Działały także teatry amatorskie, m.in. w mieszkaniu Jadwigi Tokarskiej przy ul. Kwiatowej, gdzie wystawiła jasełka (1943/44 r.). Z kolei w Klubie "Flimonów" działali Jarosław Maciej ewski (pisał teksty), Jerzy Kurczewski (komponował muzykę) i Stefan Stuligrosz. Sztuki kukiełkowe prezentowano na Chwaliszewie. Zespół "Andrema" w 1942 roku wystawił Wieczór gwiazd Danuty 
Ryc. 3. Wieczornica ludowa w dniu 6 lutego 1942 r. przy ul. Poznańskiej 36 (na strychu).
Fot. Adam Glapa, ze zbiorów Archiwum Państwowego w Poznaniu.

Feldówny, a oglądało go 15 osób. Wystawiono też fragment III części Dziadów Mickiewicza. W maleńkim mieszkaniu Feldówny wystawiono Śluby panieńskie 50 . W konspiracji Marian Romała (pseudonim M. Pomian) wydał w nakładzie 400 egz. Panią Twardowską Mickiewicza, do której opracował piękne ilustracje.
Tekst odbito w Drukarni św. Wojciecha w Poznaniu 51 .
Z kolei etnograf Adam Glapa na Jeżycach organizował dla dzieci widowiska, przedstawienia i występy, a ze swoim kolegą J. Bzdęgą przygotowali ZaręczYny u Jakubowskich, na których konspiracyjnie sprowadzony zespół ludowy z Biskupizny wystąpił w strojach ludowych. Część tej imprezy Glapa sfIlmował, podobnie jak cykle tematyczne, takie jak "Sport", "Ogród zoologiczny", "Historia Polski", "Bajki" i inne 52. Nauczycielka Zofia Jączkówna w prywatnym mieszkaniu przy ul. Kościelnej 18 w latach 1942-44 prowadziła Teatr Marionetek. Przedstawienia organizował kilkuosobowy zespół (kukły, kostiumy, teksty). Wraz z przedstawieniami odbywały się deklamacje i śpiewy dzieci. Brali w nich udział także uczniowie szkół średnich i studenci 53 . Ośrodkiem życia harcerskiego była "Dziupla" - przerobione ze strychu mieszkanie przy ul. Orzeszkowej, należące do działaczki oświatowej i harcerskiej Anieli Pigoniówny. W formie "chińskich cieni" inscenizowano tu podania historyczne i legendy. Przed świętami jej uczniowie przygotowywali zabawki dla polskich dzieci wywiezionych z rodzicami do Niemiec 54 . Konspiracyjną działalność prowadziło w Poznaniu również środowisko artystyczne. Taka możliwość istniała m.in. w Teatrze Wielkim. Chociaż był to wtedy 
Stanisław Nawrocki
Reichsgautheater, zatrudniano w nim Polaków do obsługi technicznej, a byli to polscy aktorzy, scenografowie, dyrygenci i muzycy, nawet adwokaci. Organizowali oni różne imprezy wieczorne, po spektaklach oficjalnych. Trzeba wymienić przynajmniej Mariana Mirskiego i Witolda Szpringera. Konspiracyjne teatry organizowano w domach prywatnych, m.in. u Zielińskich przy Grobli 18. Przez cały okres okupacji działał też teatrzyk Haliny Lubicz. W dziedzinie plastyki działali m.in. prof. Józef Czarnecki, prof. Wacław Taranczewski i rzeźbiarz Józef Murlewski. Udzielano lekcji rysunku i malarstwa, organizowano wycieczki w plener, w ustronne miejsca. Organizowano zaimprowizowane wystawy plastyczne m.in. Mariana Romały. Działalność pedagogiczną z zakresu muzyki prowadziły Gertruda Konatkowska i Maria Trąmpczyńska oraz Maria Szrajberówna, jak też fIZycznie wtedy pracujący Wiktor Buchwald. Maria Szczerbińska prowadziła Szkoły Gry Fortepianowej z popisami uczniów. W mieszkaniu Żytkiewiczów częstymi gośćmi byli Jerzy Kurczewski i Stefan Stuligrosz. Ten ostatni - uczeń ks. Wacława Gieburowskiego - prowadził chór w kościele dla Polaków na Łazarzu przy ul. Głogowskiej. Wspomina on mieszkanie Mrozikiewiczów przy pi. Bernardyńskim, jako ośrodek polskiego życia muzycznego, gdzie koncertowano i uczono się muzykt 5 . W konspiracji wojskowej i kulturalnej działało również duchowieństwo.
W Poznaniu szczególnie czynny był ks. kapitan Henryk Szklarek- Trzcielski, członek tajnego Wojska Ochotniczego Ziem Zachodnich, szef duszpasterstwa wojskowego. Mimo ścisłego nadzoru także biskup Dymek przyjmował u siebie ludzi z konspiracji, którzy informowali go o sytuacji w Wielkopolsce 56. Inteligencja poznańska zdawała w okresie II wojny światowej i związanej z nią okupacji hitlerowskiej swój najtrudniejszy egzamin. Nie szczędziła krwi w obronie ojczyzny na polu walki, poniosła bolesne i niepowetowane straty w wyniku eksterminacyjnej polityki okupanta. Stawiła okupantowi opór w konspiracji politycznej i wojskowej, także w powstaniu warszawskim. Miała znaczące zasługi w tajnym kształceniu dzieci i młodzieży oraz w podtrzymywaniu życia kulturalnego. Dobrze przysłużyła się narodowi.
PRZYPISY:
1 Cz. Łuczak, Pod niemieckimjarzmem (Kraj Warty 1939-1945), Poznań 1996, s. 14-15.
2 S1. Nawrocki, Hitlerowska okupacja Wielkopolski w okresie zarządu wojskowego - wrzesień-październik 1939 r., Poznań 1966, s. 112-114.
3 Archiwum Państwowe w Poznaniu, Szef Zarządu Cywilnego 76, f. 4-5.
4 Z. Szymankiewicz, Poznań we wrześniu 1939 r., Poznań 1985, s. 242-243.
5 50 lat Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza 1919-1969, redaktor naczelny Cz. Łuczak, Poznań 1971, s. 189-190. 6 Tamże, s. 190.
7 Tamże, s. 191.
8 Tamże, s. 192-194.
9 Wielkopolski słownik biograficzny, Warszawa- Poznań 1983, s. 356.
10 M. Rutowska, Straty osobowe i materialne kultury w Wielkopolsce w latach II wojny światowej, Warszawa-Poznań 1984, s. 96-101. 
11 Tamże, s. 10 1-10 3.
12 Tamże, s. 103-104.
13 Tamże, s. 108-109.
14 Tamże, s. 87 i nast.
15 T amż e, s. 96 -10 1.
16 Tamże, s. 105.
17 Tamże, s. 87-96.
18 Tamże, s. 108.
19 Tamże, s. 10 1-10 3.
20 Wielkopolski słownik biograficzny, s. 630.
21 M. Rutowska, Straty osobowe, s. 108.
22 E. Serwański i Marian Walczak, Eksterminacja nauczycielstwa wielkopolskiego (1939-1945), "Przegląd Zachodni", nr 56 z 1972 r., s. 45-72.
23 Tamże, s. 63-67.
24 Archiwum Państwowe w Poznaniu, Wykaz więźniów rozstrzelanych lub zamęczonych w Poznaniu oraz mieszkańców Poznania, którzy stracili życie podczas bombardowań i walk w mieście (1939-1945), opracował M. Olszewski. 25 K. Śmigiel, Kościół katolicki w tzw. Kraju Warty 1939-1945, Lublin 1979, s. 109; M. Kasprzycki, Duchowieństwo Archidieczji Poznańskiej w latach okupacji hitlerowskiej 1939-1945, Poznań 1985 (maszynopis w Archiwum Archidiecezjalnym w Poznaniu).
26 Archiwum Państwowe w Poznaniu, Wykaz więźniów.
27 K. Śmigiel, Kościół katolicki, s. 85.
28 M. Rutowska, Straty osobowe, s. 87-96.
29 Tamże, s. 96-101.
30 Tamże, s. 101-103.
31 E. Serwański i Marian Walczak, Eksterminacja, s. 46.
32 M. Rutowska, Straty osobowe, s. 87-96.
33 Tamże, s. 87 i 96-107.
34 Tamże, s. 97 i 100.
35 Cz. Łuczak, Pod niemieckimjarzmem, s. 241; M. Rutowska, Straty osobowe, s. 91-92.
36 M. Banasiewicz, Polityka naukowa i oświatowa hitlerowskich Niemiec na ziemiach polskich "wcielonych" do Trzeciej Rzeszy w okresie okupacji 1939-1945, Poznań 1980, s. 161. 37 M. Rutowska, Straty osobowe, s. 87-96.
38 Tamże, s. 96-101.
39 Tamże, s. 103-104.
40 Tamże, s. 105-107.
41 Tamże, s. 107.
42 50 łat Uniwersytetu, s. 196.
43 Wspomnienia prof. Michała Witkowskiego z Poznania (rękopis w rękach rodziny).
44 Cz. Łuczak, Pod niemieckim jarzmem, s. 204.
45 Tamże, s. 200-214.
46 Tamże, s. 215.
47 Tamże.
48 M. Walczak, Wielkopolska konspiracja oświatowa, Warszawa 1972, s. 153-157.
49 Tamże, s. 157-159.
50 Tamże, s. 209.
51 Tamże.
52 Tamże, s. 210.
53 Tamże, s. 211.
54 Tamże, s. 212-213.
55 Tamże, s. 217-231.
56 K. Śmigiel, Kościół katolicki, s. 120-121.