POWSTANIE I DZIAŁALNOŚĆ BANKU LUDOWEGO NA JEŻYCACH I BANKU POŻYCZKOWEGO NA ŁAZARZU W POZNANIU POD ZABOREM PRUSKIM* (1894-1918) ALEKSANDERJAZDON P owstały w 1894 roku Bank Ludowy w Poznaniu nawiązywał swą działalnością do założeń programowych oraz koncepcji organizacyjnych Kasy Oszczędności i Wzajemnej Pomocy z 1849 roku oraz utworzonego w 1861 roku Towarzystwa Pożyczkowego dla Przemysłowców miasta Poznania. Jednak od samego początku był od nich tworem dojrzalszym, gdyż ukształtował się pod wpływem ideowego dorobku Związku Spółek Zarobkowych i Gospodarczych oraz ponad 30-letnich doświadczeń polskich spółdzielni kredytowych pod zaborem pruskim. Powstał po 1886 roku, kiedy w odpowiedzi na bardzo zaciekłą walkę germanizacyjną społeczeństwo polskie przystąpiło do zakładania licznych spółdzielni kredytowych i innych, a od 1900 roku także spółdzielni rolniczo-handlowych, tzw. "Rolników" . Bujny rozkwit polskiej spółdzielczości kredytowej w tym okresie był również reakcją na organizowanie się sąsiadującej obok ludności niemieckiej w coraz gęstszej sieci spółdzielni różnego typu. Wreszcie wpływ na to miało oparcie się na Związku Spółek Zarobkowych i Gospodarczych, a także na Banku Związku Spółek Zarobkowych. Bank Ludowy powstał we wsi Jeżyce, która do miasta Poznania przyłączona została dopiero w 1900 roku. Założony został w dniu 14 listopada 1894 f., a dwanaście dni później zapisano go do rejestru spółek. Jego nazwa brzmiała: "Bank Ludowy Eingetragene Genossenschaft mit beschrankter Haftpflicht". Ryc. 1. Budynek Banku Ludowego na Jeżycach przy ul. Dąbrowskiego, wygląd obecny Uzupełnienie polskiej nazwy banku dopiskiem w języku niemieckim, określającym charakter odpowiedzialności członków, było obowiązkiem nałożonym przez zaborcę, podobnie jak sporządzanie w języku niemieckim protokołów z walnych zgromadzeń oraz prowadzenie w tym języku wszelkiej korespondencji z Sądem Rejestrowym. W skład pierwszego Zarządu wchodzili: Andrzej Bartoszewski - dyrektor, Kazimierz Wendland - kontroler, Jan Wojkiewicz - podskarbi. Ten skład osobowy przetrwał niedługo, gdyż już w 1897 roku w miejsce dyrektora A. Bartoszewskiego wybrano Jana Kosickiego, który funkcję tę pełnił do 1923 roku, a kontrolerem Sylwestra Jeżewskiego. Podskarbim w latach 1897-1923 był Stanisław Chmielewski, który następnie został dyrektorem banku. Członkami pierwszej Rady Nadzorczej wybrani zostali: dr Franciszek Kożuszkiewicz - prezes, Jan Bajon - zastępca prezesa, Stanisław Chmielewski - sekretarz oraz Józef Brzóska, M. Dziurkiewicz, Bronisław Noskiewicz i Bonawentura Nawrocki. Trudno ustalić, ilu więcej było założycieli, gdyż brak jest dokumentów dotyczących założenia Banku. Wiadomo tylko, że na koniec 1895 roku zrzeszał on 19 osób. Prezesem Rady Nadzorczej dr Franciszek Kożuszkiewicz pozostawał do 1905 roku, potem kolejno funkcję tę pełnili: Donat Stabrowski (1905-08), dr Ignacy Mackiewicz (1909-14), a następnie Władysław Jewasiński (1915-18). Siedzibą Banku Ludowego było I piętro kamienicy przy ulicy Wielki Trakt Berliński nr 63 (Grosse Berliner Strasse) - obecnej ulicy Dąbrowskiego. Na koniec 1895 roku Bank był już zrzeszony w Związku Spółek Zarobkowych i Gospodarczych. Wysokość udziału wynosiła 500 marek, a odpowiedzialność członka ograniczona była do tysiąca marek. Organem spółdzielni był "Goniec Wielkopolski". Aleksander Jazdon Od depozytów płacono wówczas - 4,5%, a od pożyczek pobierano 6% w stosunku rocznym. Rozwój w pierwszych czterech latach działalności był powolny. Na koniec 1897 roku spółdzielnia zrzeszała zaledwie 44 członków, posiadała 135 marek funduszu rezerwowego, 1836 marek fundusz udziałowego, 10 740 marek wkładów oszczędnościowych, a stan udzielonych pożyczek wynosił 16 759 marek. Ten stosunkowo wolny rozwój w pierwszych latach istnienia tłumaczyć należy m.in. konkurencją innych miejscowych banków, skupiających nie tylko rzemieślników, kupców i inne warstwy mieszczan, lecz także bardzo liczną grupę rolników. W kancelarii Sądu Królewskiego w Poznaniu Bank Ludowy figurował przy kolejnym zapisie w rejestrze firm handlowych pod nr R.S. 13, jako "Bank Ludowy, Eingetragene Genossenschaft mit beschrankter Haftpflicht Jersitz". W granice Poznania włączony został 1 kwietnia 1900 r. Reklamował wtedy działalność na blankietach korespondencyjnych z napisem: "Bank Ludowy (Eingetragene Genossenschaft mit beschrankter Haftpflicht) Poznań-Jeżyce, ul. Wielka Berlińska nr 63, I piętro. Biuro otwarte od godziny 9-1 przed południem i od 3-5 po południu (w środy i soboty tylko przed południem). Adres: Bank Ludowy, Posen W.6. Żyrokonto w Banku Rzeszy. Bank Ludowy udziela pożyczek na weksle leżące (Solo) za poręczenIem lub na zastawy hipoteczne. Dyskontuje Prima weksle. Kasa oszczędności przyjmuje depozyta płacąc: 3 1j2% za każdorazowym wypowiedzeniem 4% za ćwierćrocznym 4 1j2% za rocznym. Bank Ludowy należy do Związku Spółek Zarobkowych i Gospodarczych i podlega rewizji Patronatu". W uwadze zaznaczono: "Przy przesyłkach pieniężnych należy dołączyć 5 fenygów dla listonosza". Od 1898 roku nastąpił szybki rozwój działalności Banku, zahamowany dopiero w 1914 roku wybuchem I wojny światowej. Liczba członków do końca 1914 roku wzrosła do 1177 osób, fundusz udziałowy osiągnął sumę 226 tys. marek, fundusz rezerwowy - 43 tys. marek, a wkłady oszczędnościowe prawie 900 tys. marek. Stan udzielonych kredytów przekroczył milion marek. W latach 1915-18 nadal rosła suma wkładów oszczędnościowych, wyraźnie spadł natomiast stan udzielonych kredytów. O około sto osób zmniejszyła się liczba członków, przestał przyrastać fundusz udziałowy. Co roku - tak jak od początku działalności Banku (z wyjątkiem 1904 roku) - zwiększał się fundusz rezerwowy. W latach 1913-19 w pracy Banku wystąpiły nieprawidłowości. Był to wynik przyjmowania nowych pracowników, nie przygotowanych do pracy bankoweji nie wywiązujących się ze swoich obowiązków. Przyczyną tego była równIez długotrwała choroba kontrolera wewnętrznego Józefa Ganke i odejście księgowej. Aby usunąć usterki występujące w dokumentacji i ewidencji księgowej, zwrócono się o pomoc do Tadeusza Gertycha - dyrektora Banku Pożyczkowego na Łazarzu. Pomoc taką uzyskano, usterki usunięto i sporządzono prawidłowy bilans. Bank Pożyczkowy spłacił tym samym moralny dług, jaki zaciągnął w 1907 roku wobec Banku Ludowego. Wtedy bowiem Bank Ludowy udzielił nowo powstającej placówce wszechstronnego instruktażu i bezpośred. . . . . . nIeJ pomocy w Jej organIzowanIu. Osiągnięcia Banku Ludowego w okresie zaboru pruskiego ukazuje załącznik nr 2. Wynika z niego, że Bank pomyślnie realizował zasadę samofinansowania, rezygnując stopniowo z pomocy innych banków. Było to możliwe dzięki gromadzonym wkładom oszczędnościowym i funduszom własnym, starczającym na zaspokojenie miejscowych potrzeb kredytowych. W ostatnich latach tego okresu wystąpiła nadwyżka środków pieniężnych, którą lokowano w Banku Związku Spółek Zarobkowych i Gospodarczych. Na koniec 1918 roku wysokość lokaty przekroczyła 500 tys. marek. Bank posiadał wówczas 1468 rachunków oszczędnościowych. Na 2j3 tych rachunków gromadzono oszczędności do tysiąca marek. Najwyższy wkład wynosił 38 tys. marek, a wkład przeciętny 1033 marki. Bank zrzeszał 1096 członków, w tym 284 rolników (244 gospodarzy i chałupników, 25 właścicieli majątków ziemskich i 15 innych Aleksander Jazdon Ryc. 3. Tablica poświęcona ks. Piotrowi Wawrzyniakowi umieszczona na ścianie kościoła przy ul. Kościelnej osób), 429 przemysłowców i rzemieślników (w tym 173 z własną nieruchomością) oraz 383 osoby innych zawodów. Na koniec 1918 roku tylko 30% członków korzystało z pożyczek. Był to objaw ostatnich lat działalności Banku w tym okresie, w dużym stopniu spowodowany wydarzeniami wojennymi. Dopuszczalna wysokość zadłużenia jednego pożyczkobiorcy wynosiła 75 tys. marek. Od wkładów oszczędnościowych płacono wówczas 2,5-3,5%, a od pożyczek pobierano 6,5%. Pozwalało to na osiąganie zysków w granicach od kilku do kilkunastu tysięcy marek rocznie, uchwalanie kilkuprocentowej dywidendy oraz na dokonywanie corocznych odpisów na fundusz rezerwowy. Za 1918 rok zysk wynosił 17 803 marki, z czego 11 290 marek przeznaczono na dywidendę, a 6513 marek na fundusz rezerwowy. W skład Zarządu wchodzili wówczas: Jan Kosicki - dyrektor, Józef Ganke - kontroler i Stanisław Chmielewski - podskarbi, a do Rady Nadzorczej: Władysław Jewasiński - prezes, Witold Hedinger - wiceprezes, Apolinary Klóskowski - sekretarz oraz Franciszek Rotnicki, Wawrzyniec Jeske, Bronisław N oskiewicz i Marcin Kasprowicz. Posiedzenia Zarządu odbywały się 2-3 razy w tygodniu, często wspólnie z Radą N adzorczą. Była jeszcze trzyosobowa komisja rewizyjna, której członkowie (poza prezesem tej komisji) zmieniali się co cztery miesiące - wybierana spośród członków Rady Nadzorczej. Zajmowała się ona rewizjąkasy i ksiąg bankowych, większość posiedzeń przeznaczając jednak na ocenę pewności weksli i hipotek zabezpieczających zwrotność udzielonych pożyczek. Co roku Zarząd Banku przygotowywał pisemne sprawozdania. Zawierały one najważniejsze informacje o pracy Zarządu i Rady N adzorczej oraz o wynikach działalności Banku w danym roku. Sprawozdania te, zamieszczane w zawiadomieniach o walnych zgromadzeniach, stanowiły cenny materiał informacyjny dla członków. Szybki rozwój Banku Ludowego po 1900 roku, zaznaczający się m.in. dużym przyrostem liczby członków, nie tylko z terenu Jeżyc, ale również Sołacza, Łazarza i Wildy - wsi przyłączonych do miasta również w 1900 roku, powodował dążenie do utworzenia następnej polskiej spółdzielni kredytowej. Duży napływ nowych członków zwiększał bowiem grono klientów Banku i pogarszał ich obsługę. Utyskiwali na nią nie tylko mieszkańcy Jeżyc i Sołacza, ale i Łazarza, wśród których myśl o utworzeniu własnego banku kiełkowała już od kilku lat. Powstanie nowego banku na Łazarzu popierał ówczesny dyrektor Banku Ludowego Stanisław Chmielewski. Inicjatorami powstania nowego banku były przede wszystkim stowarzyszenia i bractwa działające przy kościele pod wezwaniem Matki Boskiej Bolesnej na Łazarzu, którym przewodniczył ks. Teofil Kłos, wspierany przez liczne grono patriotycznie nastawionych mieszkańców Łazarza: Stanisława Karpińskiego, Stanisława Płotkowiaka, Tadeusza Gertycha, Jana Kaysera, Józefa Sobkowiaka, Maksymiliana Dolatowskiego, Bolesława Hoffmana, Stanisława Stolpego, Feliksa Rowińskiego i wielu innych, wśród których byli rzemieślnicy, kupcy, właściciele kamienic, rolnicy łazarscy i górczyńscy, a także inteligenci i robotnicy miejscowych zakładów pracy. Wspólnym ich dążeniem była nie tylko poprawa obsługi bankowej tutejszej ludności, lecz także uniezależnienie się od licznych banków niemieckich działających na terenie miasta, a przede wszystkim obrona polskiej własności, bardzo w tym okresie zagrożonej. Były to przecież lata nasilonej działalności Towarzystwa dla Popierania Niemczyzny w Prowincjach Wschodnich, znanego pod nazwą "hakaty", a także osławionej Komisji Kolonizacyjnej. Był to wreszcie okres ukazania się szeregu antypolskich ustaw: ustawy "osadniczej", ustawy o wywłaszczeniu własności polskiej i o podniesieniu funduszu Komisji Kolonizacyjnej oraz ustawy "kagańcowej", zabraniającej przemawiania na zebraniach w języku polskim. Były to lata strajków szkolnych, będących reakcją na zakaz nauczania religii w języku polskim. Na powstanie nowego banku wpływ miały zapewne również tradycje stowarzyszeniowe rolników górczyńskich, związane przede wszystkim z działalnością Kasy Pożyczkowej, powstałej czterdzieści lat wcześniej w ramach Towarzystwa Rolniczego Małych Posiadłości, później - Kółka Rolniczego w GórczynIe. Wielu członków tego Kółka Rolniczego było członkami Banku Pożyczkowego i wchodziło w skład jego władz: Jan Kayser i Józef Palacz - rolnicy Aleksander Jazdon z Fabianowa, Stanisław N owak - restaurator z Górczyna, Wojciech Sellman, Franciszek Czyż, Maciej Sołtysiak i Ignacy Gryska - rolnicy z Górczyna, trzej ostatni pełniący kolejno funkcje prezesa Kółka Rolniczego w Górczynie po 1920 roku. Zebranie założycielskie odbyło się w dniu 14 marca 1907 r. pod przewodnictwem wicepatrona Związku Spółek Zarobkowych i Gospodarczych - dra Teofila Rzepnikowskiego. Statut i uchwały przyjęte na tym zebraniu potwierdzone zostały na walnym zgromadzeniu w dniu 12 kwietnia tego roku. Przyjęto wtedy 22 nowych członków. U chwalony statut przedłożono do zarejestrowania w Kancelarii Królewskiego Urzędu Sądowego w Poznaniu w dniu 19 kwietnia 1907 r. Rejestracja nowego banku pod nazwą: "Bank Pożyczkowy Eingetragene Genossenschaft mit unbeschrankter Haftpflicht w Poznaniu"nastąpiła w rejestrze spółek pod nr R 75 (zał. nr 6). Nazwę "Bank Pożyczkowy" przyjęto dlatego, że w Poznaniu istniała już spółdzielnia kredytowa pod nazwą Banku Ludowego. Bank Pożyczkowy przyjął nieograniczoną odpowiedzialność członków. W skład pierwszego Zarządu weszli: Stanisława Płotkowiak, Tadeusz Gertych i Stanisław Karpiński. Do podpisywania dokumentów w imieniu Banku upoważnieni zostali Stanisław Karpiński i Stanisław Adamski. Ryc. 4. Siedziba Banku Pożyczkowego przy ul. Głogowskiej, stan sprzed 1945 r. Ryc. 5. Siedziba Banku Pożyczkowego przy ul. Głogowskiej. Stan obecny Członkami pierwszej, dziewięcioosobowej Rady Nadzorczej zostali: ks. Teofil Kłos, Józef Wiałecki, Władysław Lotyczewski, Józef Sobkowiak, Maksymilian Dolatkowski, Bolesław Hoffman, Feliks Rowiński, Stanisław Stolpe i Jan Kayser. Już wkrótce, gdyż 12 kwietnia tego roku, w miejsce Jana Kaysera, który przeszedł do Zarządu, wybrano Jana Suwalskiego. Skład osobowy Zarządu zmienił się już w roku powstania Banku. Dyrektorem został Jan Kayser, kasjerem (podskarbim) Stanisław Adamski, a kontrolerem Tadeusz Gertych. Taki skład Zarządu przetrwał do 1919 roku. Prezesem Rady Nadzorczej w pierwszych dwóch latach działalności był ks. proboszcz Teofil Kłos, a od 1909 roku aż do 1927 roku ks. proboszcz Kazimierz Maliński. Przez wiele lat w Radzie Nadzorczej pozostawali też Feliks Rowiński, Maksymilian Dolatkowski, Franciszek Czyż i Stanisław Hartmann. Lokal Banku, obejmujący jedno pomieszczenie, znajdował się w kamienicy Stanisława Stolpego przy ulicy Łazarskiej nr 1. Ulica ta zajmowała odcinek dzisiejszej ulicy Głogowskief - od Rynku Łazarskiego w kierunku południowo-wschodnim. Połączenie obu ulic nastąpiło w 1919 roku Bank Pożyczkowy już od początku swego istnienia stał się członkiem Związku Spółek Zarobkowych i Gospodarczych w Poznaniu. Rozwój działalności Banku Pożyczkowego pod zaborem pruskim był stały, jakkolwiek nie tak dynamiczny, jak rozwój Banku Ludowego. Został on przyhamowany po wybuchu I wojny światowej (w latach 1914-16). Aleksander Jazdon Ważniejsze dane dotyczące polskich spółdzielni kredytowych Nazwa Rok Liczba Liczba Liczba Maksymalna Zysk spółdzielni założenia członków kont depo- kont depo- wysokość zytowych zytowych pożyczki z wkładem ponad 10 tys. marek w markach Bank Ludowy 26.11. 1096 1468 29 75 000 17 803 (Jeżyce) 1894 r. Bank 3.07. 1396 - - - - Wielkopolski 1897 r. (Jeżyce) Bank 19.04. 338 1419 18 150 000 15 616 Pożyczkowy 1907 r. (Św. Łazarz) Bank 12.05. 6 009 37 388 1832 5 000 000 854 284 Przemysłowców 1861 r. Kasa 13.11. 115 173 l 50 000 1996 Pożyczkowa 1909 r. (Wilda) Bank 23.10. 1151 1953 23 30 000 24101 Wzajemnej 1887 r. Pomocy Skarbona 19.04. 112 493 5 50 000 2097 1907 r. Źródło; Sprawozdanie Związku Spółek Zarobkowych i Gospodarczych za 1918 r. Na koniec 1907 roku Bank zrzeszał 103 członków, w 1914 roku czterystu, a na koniec 1918 roku 339, w tym 121 rolników, 154 rzemieślników i przemysłowców oraz 64 osoby innych zawodów. Zrzeszał więc trzykrotnie mniej członków aniżeli Bank Ludowy. Skromniejsza też była działalność gospodarcza. Na koniec 1918 roku wkłady oszczędnościowe wynosiły milion 19 tys. marek, stan udzielonych pożyczek 710 tys. marek, a fundusze własne nieco ponad 87 tys. marek, w tym fundusz udziałowy 49 tys. marek. Przeciętna wpłat na udział jednego członka wynosiła 144 marki przy obowiązującej wysokości udziału tysiąc marek. Mógł on być wpłacany przez 100 lat, gdyż wpłata roczna wynosiła 10 marek. I to była główna przyczyna niewielkiego funduszu udziałowego. Bank korzystał z pomocy kredytowej Banku Związku Spółek Zarobkowych w formie redyskonta weksli. Stan zobowiązań z tego tytułu w pierwszych latach działalności wynosił na koniec okresów rocznych kilkanaście do kilkudziesięciu tysięcy marek, później malał. Tuż przed wojną sytuacja ta się zmieniła, gdyż Bank posiadał stałą nadwyżkę środków pieniężnych, którą lokował w Banku Związku. Wywołana ona była zmniejszonym zapotrzebowaniem na kredyty i stale rosnącą sumą wkładów oszczędnościowych. Co roku osiągano zyski w granicach kilku - kilkunastu tysięcy marek, co pozwalało na uchwalaniena terenie m. Poznania wg stanu na dzień 31.12.1918 r. Banki Weksle Udziały Fundusze Depozyty Stos. Obroty (aktywa) rezerwowe kapitałów ogółem własnych do obcych jak l:... w markach 554 300 l 020 066 213 982 68 342 1516 318 5,52 7 666 915 - - - - - - 214 386 710108 51600 41833 l 018 982 10,91 6 237 044 40 662 659 39 226 616 9 529 036 2 248 476 82 450 922 7,35 l 008 014 805 24 798 131 043 16146 9112 139 762 5,57 813 844 - l 012 063 173 818 128 454 l 494 456 5,01 6 486 948 268 712 196 390 17 995 11661 472 957 15,95 l 505 793kilkuprocentowej dywidendy od udziałów i na coroczne zasilanie pozostałych funduszy własnych: rezerwowego i specjalnego. Utworzono też niewielki fundusz emerytalny, z którego później zrezygnowano. Korzystna sytuacja finansowa spowodowała podniesienie najwyższego zadłużenia jednego członka z 10 tys. marek stopniowo do 100 tys. marek w 1918 roku. W związku z dużym napływem wkładów oszczędnościowych wysokość ich oprocentowania obniżono z 3,4-4,5 do 1,5-3,5% rocznie. Oprocentowanie pożyczek zmniejszono natomiast z 6-8 do 6-7% w 1918 roku. Stosunek kapitału własnego do obcego na koniec 1918 roku wynosił jak 1:10,91 (w Banku Ludowym był korzystniejszy i wynosił 1:5,52) i był zbliżony do przeciętnej wszystkich związkowych spółdzielni kredytowych (1:9,34). Na koniec 1918 roku w organach samorządowych Banku Pożyczkowego zasiadali w Zarządzie: Jan Kayser - dyrektor, Tadeusz Gertych - kontroler, Stanisław Adamski - podskarbi. W Radzie Nadzorczej: ks. proboszcz Kazimierz Maliński - prezes, Mieczysław Przykucki - wiceprezes, Jan Szymański - sekretarz oraz Stanisław Grzegorzewicz, J. Przykucki, Franciszek Czyż, Stanisław Nowak, Stanisław Hartmann i Władysław Wysocki. Wielu z nich działało w innych polskich organizacjach. Szczególnie czynny był ks. proboszcz Kazimierz Maliński - rządca Aleksander Jazdonkościoła, a następnie pierwszy proboszcz parafii Matki Boskiej Bolesnej, prezes Rady Nadzorczej Banku Pożyczkowego w latach 1909-27, członek i działacz Kółka Rolniczego w Górczynie. Brał udział w pracach licznych stowarzyszeń kościelnych i charytatywnych, organizator tajnego nauczania, przyjaciel i wychowawca młodzieży, szykanowany przez władze pruskie. On to - w dniu 27 grudnia 1918 f., witał przed Bazarem, wraz z dziećmi swojej parafii, przybyłego do Poznania Jana Paderewskiego. Szeroką działalność społeczną rozwinął w Polsce niepodległej . PRZYPISY: 1 Ulica ta często zmieniała nazwę - od 1900 r. była to Glogauer Strasse, w latach 19191929 ul. Głogowska, od 1929 do 1939 Marszałka Focha, w czasie wojny tak, jak w 1900 r., od 1945 do 1956 Marszałka Rokossowskiego, od 1956 powrót do starej nazwy. ANEKS Członkowie Zarządów i Rad Nadzorczych polskich spółdzielni kredytowych i "Rolnika" w Poznaniu w 1918 roku 1. BANK PRZEMYSŁOWCÓW Spółka została zarejestrowana w roku 1861. Zarząd: Bernard Chrzanowski, dr Kazimierz Bajoński, dr Stanisław Pernaczyński. Rada N adzorcza: prezes Telesfor Otmianowski (Poznań), wiceprezes Włodzimierz Adamski, sekretarz Bolesław Ziętkiewicz, F. Filipowicz, A. Glabisz, T. Kłos, St. Kotliński, Ł. Miklaszewski, F. Krause, St. Rzepecki, J. Suchowiak, J. Zabłocki. 2. BANK WZAJEMNEJ POMOCY Spółdzielnia z nie ograniczoną odpowiedzialnością. Spółka została zarejestrowana 23.10.1887 r. Zarząd: Franciszek Januszewski - dyrektor, Hieronim Błażejewski - kasjer, Władysław Nowakowski - podskarbi. Rada N adzorcza: prezes Stanisław Brzozowski (Poznań), wiceprezes Stanisław N owicki, sekretarz Maksymilian Kanduiski, M. Szymański, dr C. Rydlewski, St. Koszewski. 3. BANK LUDOWY (Jeżyce) Spółdzielnia z ograniczoną odpowiedzialnością. Spółka zarejestrowana 26.11.1894 r. Zarząd: Jan Kosicki - dyrektor, Józef Ganke - kasjer, Stanisław Chmielewski - podskarbi. Rada Nadzorcza: prezes Władysław Jewasiński (Poznań), wiceprezes Witold Hedinger, sekretarz Apolinary Klóskowski, Fr. Rotnicki, W. Jeske, B. N 0skiewicz, M. Kasprowicz. 4. BANK WIELKOPOLSKI (Jeżyce) - dawny Bank Parcelacyjny Spółdzielnia z ograniczoną odpowiedzialnością. Spółka została zarejestrowana 3.07.1897 r. Zarząd: Ignacy Sikorski, Stanisław Wagner, Kazimierz Ziembiński. Rada Nadzorcza: prezes ks. Antoni Zaremba (Jeżewo), wiceprezes ks. Edward Jęsiek, J. Ryster, A. Łajp, W. Dolacki, M. Kostencki, H. Piotrowski. 5. BANK POŻYCZKOWY (Św. Łazarz) z nieograniczoną odpowiedzialnością. Spółka została zarejestrowana 19.14.1907 r. Zarząd: Jan Kayser - dyrektor, Tadeusz Gertych - kasjer, Stanisław Adamski - podskarbi. Rada Nadzorcza: prezes ks. prob. Kazimierz Maliński (Poznań), wiceprezes Mieczysław Przykucki, sekretarz Jan Szymański, St. Grzegorzewicz, J. Przykucki, Fr. Czyż, St. N owak, St. Hartmann, W. Wysocki. 6. KASA POŻYCZKOWA (Wilda) z nie ograniczoną odpowiedzialnością. Spółka zarejestrowana 7.02.1908 r. Zarząd: Michał Rutkowski, Jan Mroczkiewicz. Rada Nadzorcza: prezes dr Emilian Smoliński (Poznań), wiceprezes dr Wacław Swinarski, sekretarz Stefan Dobrowolski, L. Kromulski, St. Koszewski, Cz. Sarna, T. Wituski, W. Hołoga, W. Zieleński. 7. SKARBONA (Środka) z nieograniczoną odpowiedzialnością. Spółka zarejestrowana 19.04.1907 r. Zarząd: ks. Edward Jęsiek - dyrektor, ks. Marcin Zenker - kasjer, Wanda Dux - podskarbi. Rada Nadzorcza: prezes ks. prob. Hassa (Kicin), sekretarz ks. Radoński, W. Anioła, P. Boiński, J. Klatkiewicz, T. Kłos, J. Bączkowski, J. Lisiecki. 8. "ROLNIK" z ograniczoną odpowiedzialnością. Spółka zarejestrowana 7.02.1908 r. Zarząd: Czesław Borowicz, ks. Edward Jęsiek, Stefan Anflik. Rada Nadzorcza: prezes Leon Pluciński (Swadzim), wiceprezes dr K. Bajoński, W. Anioła, dr W. Celichowski, M. Hossa, A. Jordan, M. Karpiński, T. Kłos, St. Palacz, Z. Pluciński, ks. prob. Gładysz, ks. Edward Jęsiek. * Przedruk, za zgodą rodziny, z: A. Jazdon, Spółdzielczy Bank Ludowy w Poznaniu 1894-1994, Poznań 1994, s. 21-28, 146-149.