MIESZKAŃCY ŚRODKI W ROKU 1913 (Na podstawie Księgi Adresowej na rok 1914*)
Wstęp 1 opracowanie MAGDALENA WARKOCZEWSKA
Księgi adresowe wydawane w Poznaniu od lat trzydziestych XIX w. (w Archiwum Państwowym w Poznaniu najstarsza pochodzi z r. 1835) są ważnym i cenionym przez historyków źródłem do badań nad dziejami miasta. Ukazywały się w miarę regularnie, choć początkowo nie corocznie. Kilkakrotnie zmieniano zasady opracowania, z biegiem lat rozbudowując poszczególne działy i rozszerzając informacje. Na początku XX wieku książki adresowe otrzymały już jednolitą szatę graficzną i stałe działy. Pierwsze strony zawierały krótkie dane statystyczne, dalej zamieszczano wykaz ulic, podawano liczbę zamieszkujących je osób oraz zestawienie obwodów miejskich wraz z nazwiskami ich naczelników. Załączano też do księgi krótki, ale bardzo treściwy przewodnik po mieście i okolicy. Większe firmy działające w Poznaniu zamieszczały na kolorowych wkładkach swoje reklamy. Najważniejszą częścią księgi były różnego rodzaju spisy. Najpierw więc umieszczano spis budynków publicznych, kościołów, hoteli, a także ulic i placów z odniesieniami do planów miasta, które niestety w większości nie dochowały się do naszych czasów. W dziale oznaczonym rzymską jedynką znajdował się alfabetyczny spis mieszkańców z podaniem zawodu i miejsca zamieszkania. Po nim następował alfabetyczny spis ulic z wyszczególnieniem każdej posesji, wyodrębnieniem ich właścicieli i zestawieniem mieszkańców. Spis urzędów państwowych i samorządowych, kościołów, szkół i szpitali, stowarzyszeń, redakcji gazet i czasopism oraz zatrudnionych w nich pracowników zajmował obszerny następny dział. Wreszcie na ostatnim miejscu znajdował się wykaz firm ułożony alfabetycznie według zawodów. Tak liczne informacje pozwalają na prowadzenie studiów nad zamieszkującą Poznań ludnością, uprawianymi przez nią zawodami i usytuowaniem poszczególnych branż w przestrzeni miejskiej. Spisy mogą mieć także znaczenie dla badań nad zabudową, wykazują bowiem m.in. parcele wolne. Księgi rejestrują kolejne etapy w rozwoju przestrzennym Poznania, włączanie kolejnych dzielnic, wytyczanie i zabudowywanie nowych ulic. Na niektóre pytania na podstawie ksiąg adresowych nie da się wprawdzie odpowiedzieć (np. spisy mieszkańców wymieniają tylko głównych lokatorów), ale ich znaczenie dla badań nad rozwojem miasta i jego społecznością na początku XX wieku jest, mimo tych niewielkich mankamen - tów, nie do przecenienia.
* 1914. Adress-Buch der Residenzstadt Posen, Verlag der Hotbuchdruckerei W. Decker & Co in Posen. Spisy sporządzono według stanu na koniec 1913. Liczby ludności zamieszkującej Poznań podano według spisu sporządzonego 1 grudnia 1910 r. (por. s. V-XII).

Magdalena Warkoczewska
-lI _IIłJ,'lJIIImIIII_I!IL.IRIII--::1  _ .....____ - - Pulver Magaz-in
Ryc. 1. Środka. Fragment planu miasta z 1912 roku. Wł. Muzeum Historii Miasta Poznania.

Dla dziejów Środki, która była dzielnicą o niewielkim obszarze, łatwą do wyodrębnienia dzięki warunkom naturalnym (por. ryc. 1) - od południa i zachodu była oblana wodami Cybiny, od północy zamknięta torami kolejowymi, a od wschodu fortyfikacjami, spisy z ksiąg adresowych mąją szczególną wartość. Księga adresowa na rok 1914 przedstawia stan miasta z końca 1913 r., a więc w momencie bardzo ważnym, zamykającym pewną epokę, tuż przed wybuchem I wojny światowej. Środka należała wówczas do IX obwodu, na czele którego stał Władysław Matczyński, kupiec kolonialny zamieszkały na Chwaliszewie, posiadający sklep tamże i handel węglem przy ulicy Środka 8/9. Na terenie tego, niegdyś odrębnego, miasteczka było zaledwie kilka ulic, a niektóre z nich były nie zabudowane. Mimo to mieszkało tam, wg spisu z 1910 roku, 3019 osób. Mieszkańcy Środki stanowili, jak wykazują dane zamieszczone w księdze, społeczność specyficzną, odróżniającą się od ludności zamieszkującej inne dzielnice. Wielu z nich nosiło nazwiska o polskim brzmieniu, co w połączeniu z typowo polskimi imionami (np. Stanisław, Władysław) wskazuje na to, że byli to Polacy. Wyodrębnia się grupa nauczycieli i pomocniczej służby szkolnej w związku z funkcjonującym przy ul. Bydgoskiej Zakładem dla Głuchoniemych i z istniejącą przy ul. Bydgoskiej 4 szkołą. W spisie występuje 12 nauczycieli, kilkunastu innych zatrudnionych w obu szkołach mieszkało poza Śródką. Najliczniejszą grupę stanowią osoby podające zawód robotnik, przez co należy rozumieć robotników niewykwalifikowanych, bez określonego zawodu Gest ich 187). Drugą po robotnikach najliczniejszą grupę ludnościową stanowią wdowy (spis wymienia 104), niemal w każdym domu mieszkało ich kilka. Poświadcza to niski status materialny mieszkańców Środki i wskazuje zarazem na występujące wówczas w tym środowisku zjawisko nadumieralności mężczyzn. Liczna jest grupa zawodów rzemieślniczych - szewców, krawców, murarzy, młynarzy, szwaczek; znalazł się w spisie jeden kuśnierz, jedenastu rzeźników i kilkunastu różnych handlarzy zajmujących się drobnym handlem artykułami spożywczymi. Kilku mężczyzn zatrudnionych było w żegludze na Warcie (np. szyper i kapitan łodzi). Są też dość liczni wojskowi, kilku policjantów. Pojawiają się nawet rzadkie zawody - jest technik dentystyczny, złotnik, litograf, cukiernik i akuszerka. Samodzielnych przedsiębiorców, którzy zamieścili swoje nazwiska w wykazie f1f111, jest 41 - wśród nich ośmiu restauratorów, pięciu rzeźników, trzech destylatorów lub właścicieli wytwórni wódek i likierów, tylko jeden piekarz, dwóch kupców artykułów kolonialnych, dwóch mistrzów krawieckich, trzech mistrzów szewskich, dwóch mistrzów stolarskich. Istniał także przy ul. Warszawskiej nr 7 lokalny bank o nazwie "Skarbona". Samodzielne przedsiębiorstwa i f1f111Y sytuowały się głównie przy Rynku Śródeckim, ul. Warszawskiej i ul. Ostrówek, mniej licznie przy ul. Cybińskiej i ul. Bydgoskiej, na której znaczną przestrzeń zajmowały budynki szkolne. Ludność Środki swoje skromne potrzeby, określane w dużym stopniu możliwościami finansowymi, zaspokajała przede wszystkim na miejscu. Gdy jednak konieczne było zasięgnięcie porady lekarskiej, gdy chciało się uwiecznić swój wizerunek u fotografa lub kupić bardziej eleganckie ubranie, nieodzowne stawało się wyruszenie na lewy brzeg rzeki. Liczne f1f111Y funkcjonujące w centrum proponowały nieporównanie szerszą ofertę różnego rodzaju usług. Z a s a d y o p r a c o w a n i a: spisy mieszkańców ulic usytuowanych na Śródce sporządzono według działu II (alfabetyczny wykaz ulic, uliczek, placów miasta z wymienieniem każdego budynku i jego mieszkańców) Adress-Buch, op. cit., s. 1*-212*. Imiona w księdze podawano zwykle w skrócie, w miarę możliwości starano się więc je uzupełniać, korzystając z alfabetycznego spisu mieszkańców na s. 1-354. Przy nazwiskach polskich użyto imion w polskim brzmieniu, przy nazwiskach niemieckich pozostawiono niemiecką wersję językową. Tłumaczenie z języka niemieckiego danych o zawodzie w przypadkach profesji, które wyszły z użycia, sprawiało trudności terminologiczne. Przyjęto wówczas zapis sugerujący istnienie takich wątpliwości, umieszczając znak zapytania w nawiasie kwadratowym. 
Magdalena Warkocze wska
Ulica Bydgoska (Bromberger Strasse)l. Właściciel: Kapituła Katedralna; N owaczyk M., wdowa; Sieracka K., wdowa; Stańska R., wdowa. 2. Właściciel: Kulka J., kołodziej; Bernhardt H. nauczyciel; Ignaszczak j., piekarz; Jankowski M., nauczyciel głuchoniemych; Karwatzka E., wdowa; Kraszewski Mikołaj, stolarz; Kruger M., nauczyciel; Ligocki Jan, nauczyciel głuchoniemych; Marowski H., nauczyciel; Owczarczak j., piekarz; Reimann F., nauczyciel głuchoniemych; Retzlaff B., nauczyciel głuchoniemych; Thiem F., szyper; Woliński K, nauczyciel; Zellmer F., nadzorca celny. 2a. Właściciel: Maetze K., restaurator; Franz G., komornik sądowy; Frohlich R. nauczyciel głuchoniemych; Januszewska, wdowa; Jedenski, drukarz; Kassner R., technik dentystyczny; Klatkowski Stefan, restaurator; Kirscht, wdowa; Kruger W., urzędnik podatkowy; Liebchen, wdowa; Majchrzak, policjant; Paciorkiewicz, pomocnik księgarza; Ptaschowska, wdowa; Pietsch, Strommeister [?]; Preuss, dróżnik przejazdowy; Reiche, asystent w głównym urzędzie podatkowym; Strek P., ślusarz; Wehner, praczka; Weigandt, robotnik; Weiss, policjant; Weitz Herman, sekretarz w królewskim prezydium; Wolniewicz Roch, pomocnik handlowy; Żakowski M., agent. 3. Właściciel: Skarb Państwa; Sikowski L., dekarz; Tschor j., murarz.
4. Właściciel: Magistrat (budynek szkoły); Kewitz H., służba szkolna.
4a. Właściciel: Władze Prowincji Poznańskiej (budynek Zakładu Głuchoniemych); Denksch J., strażnik; Hummelt FI., pani domu; Janicka A., pielęgniarka; Radomski Joseph, Radca Szkolny i Dyrektor Zakładu Głuchoniemych; Spiralski Jan, służba szkolna; Steinhauf, strażnik; Szymański Gustaw, sekretarz w zakładzie (zapewne w Zakładzie Głuchoniemych). 5. Właściciel: Hoffmann St.; Anders, młodszy sierżant; Bittner H., policjant; Klose V., robotnik kolejowy; Kołodziejczak Jan, murarz; Kretschmer, wdowa; Noskowicz T., wdowa; Podgórski S., emerytowany urzędnik kolejowy; Połczyński J., murarz; Regner, sierżant; Szlabczyńska Jadwiga, praczka; Tomaszewska, wdowa; Wawrzyniak V., robotnik; Wiśniewska S., handlarka artykułów spożywczych. 6. Właściciel: Dr Dalbor Edmund, kanonik; Bartsch A., pisarz; Czarnecki S., robotnik; Gąsowski Teodor, złotnik; Kitka Tomasz, pisarz, literat [?]; Krzyżankiewicz Ignacy, szewc; Kwapiszewski Franciszek, robotnik; Mikołajczak S., robotnik; Myśliwiec P., robotnik; N owaczyk M., robotnik; N owak S., robotnik; Nowicki A., robotnik; Polewicz Th., robotnik; Prządka J., robotnik; Radke H., piekarz; Ratajczak, kowal; Schulz A., blacharz; Seidlitz Augustin, kucharz; Sentkowski Roman, inspektor gospodarczy; Siwczak S., stangret; Sobolewski Stanisław, służący; Tomkiewicz Władysław, zasiedziały; Urbański j., robotnik; Warzański F., robotnik; Wieczorkiewicz W., urzędnik gospodarczy; Wiewiórowski V., urzędnik gospodarczy; Wiciński A., urzędnik gospodarczy; Wyszomierski J., kowal. 
Ulica Cybińska (Cybinastrasse)
1. Właściciel: Bąbol, rencista; Krause A., wdowa.
2. Właścicielka: Lisiecka Emilia, wdowa; Hojnacka C, szwaczka; Jaskula S., robotnik; Walczakiewicz M., prywatny nauczyciel. 3. Właściciel: Tasimski Józef, robotnik; Chalewski J., robotnik; Skibiński A., robotnik; Wiznerowicz FI., rencista. 4. Właściciel: Przybylski Teofil, rentier mieszka przy ul. Św. Marcin 12; Dembiński j., piekarz; Ratajczak, szewc; Rozmarkiewicz, robotnik.
5. Właścicielka: Simon Julie, mieszka przy Rynku Sródeckim 12; Jankowski Valenty, kołodziej; Miśkiewicz A., wdowa; Palacz M., wdowa; Perkowska M., wdowa; Pielucha St., robotnik; Sroczyńska A., robotnica; Stegmann Rom., robotnik; Surdyk P., murarz. 6. Właścicielka: Misbach L., wdowa; Rajkowski F., robotnik.
7/8. Właściciel: Jewasiński Władysław, budowniczy, mieszka przy ul.
Wielkiej Berlińskiej; Sadłowski Jan, pracownik murarski; Adamczak L., robotnik; Ciszewski Stanisław, stolarz; Dannemann Josef, szewc; Dobrogowski Franz, kołodziej; Grochowicki Stan., szewc; Jabłecka M., wdowa; Kaczmarek Władysław, szewc; Kamiński 1., piekarz; Karasiewicz M., wdowa; Kosmowska W., robotnica; Królikowski Franciszek, introligator; Kroll Kazimierz, murarz; Krzyżaniak Kazimierz, właściciel piwiarni; Kulczak, cieśla; N owak St., robotnik; Olejniczak A., murarz; Olenderek A., formierz; Paterek j., stolarz; Pawlicki j., szewc; Preiss K., młynarz; R6hr P., dekarz; Sypniewski Władysław, garncarz; Szaferska St., robotnica; Szczepaniak V., robotnik; Szober A., robotnik; Szymański Władysław, kelner; Thiele Richard, mistrz krawiecki; Tylewski L., murarz; Wojciechowski Tomasz, robotnik; Wojciechowski Antoni, murarz; Wrzesiński Walenty, szewc. 9. Właściciel: Barteis Otto, mistrz krawiecki; Andrzejczak M., robotnik; Binkowska K., wdowa; Ciborski Leo, robotnik; Danielczak W., robotnik; D6ring Jacob; Kamiński A., młynarz; Konatowski Kazimierz, szewc; Pawlak Michał, mistrz pantoflarski; Pokrywka Th., robotnik; Schaar Joh., robotnik; Szczepaniak j., robotnik; Szujewski M., robotnik; WartaIska Anna, posługaczka. 10. Właściciel: Biskupski J., mieszka w Jarocinie; Bazyli Franz, robotnik; Borzyński Michał, szewc; Cygon, krawcowa; Dolata j., robotnik; Feder FI., murarz; Ignasiak F., robotnik; Karin Karl, robotnik; Marom Theodor. 11. Patrz: Rynek Sródecki 5.
12. Właściciel: Pawidzki Michał, malarz; Asrot Bolesław, robotnik z fabryki cygar; Bartkowski j., robotnik; Bedka J., krawiec; Cielewicz FI., wdowa; Drygas A., robotnik; Kunze G., maszynista; Kurowski j., robotnik; Mataszewski, murarz; Nowacki Wł., robotnik; Olszewski V., robotnik; Połcziński A., robotnik; Szulczewska K., robotnica.
13. Właściciel: Urbaniak Jan, organista; Andrzejewski, dekarz; Ciążyńska L., wdowa; Feige Marzell, robotnik; Jankiewicz R., wdowa; Koperska K., wdowa; Michałowska K., wdowa; Olszewski St., stolarz; Ratajczak M., robotnik; Rybarczyk Jan, dekarz; Zahker R., robotnik.

Magdalena Warkoczewska
Ulica Filipińska (Philippinerstrasse)l. Właściciel: Budzyński Józef, przedsiębiorca budowlany. 2/3. Stajnie.
4. Właściciel; Kapituła Katedralna; Dom sierot.
5. Właściciel; Kapituła Katedralna; Ochronka.
6. Właściciel: Brzekot Michał, krawiec; Burchardt F., stolarz; Gołaszewska j., wdowa; Grabowski B., urzędnik gospodarczy; Gramza Maria, wdowa; Hein R., robotnik; Jackowiak S., robotnik; Kraszona Michał, handlarz; Lonc L., szewc; Nowicki Val., robotnik; Palacz Anna, wdowa; Prochowska M., wdowa; Przygocka A., wdowa; Rzepa F., robotnik; Stefańska T., wdowa; Witkowski Władysław, Zwicker [?1.
Ulica Katarzynki (Katharinenstrasse)la. Patrz: ul. Warszawska 16 Właściciel: Pawlak Andrzej, właściciel młyna
Ostrówek
1-5. VV rozbiórce 6. Właściciel: Gryszczyński Stanisław, mistrz rzeźnicki; Harwaczyński Silv., handlarz bydła; Kapiński F., ślusarz; N eumann Franz, kierownik fabryki; Schneider, rzeźnik; Schulze Paul, pomocniczy policjant; Stefaniak M., robotnik, Strojny M., robotnik.
7. Właścicielka: Szperlińska Julianna, rentierka, mieszka przy ul. Augusty Victorii 27; Bujakiewicz J., handel spożywczy; Duderstadt G., młodszy sierżant; Fliger W., cukiernik; Heller J., robotnik; Jaroszyk, robotnik; Kocik S., robotnik; Matuszczak 1., piekarz; Modrzejewski Jan, asystent na kolei; v. Pągowski W., inspektor gospodarczy; Sobkowiak Stanisław, malarz; Sroczyński Stanisław, stolarz; Sulikowska P., wdowa. 8. Właściciel: Syller S., mistrz rzeźnicki.
9. Właściciel: Lewandowski L., księgowy; Kaźmierczak, wdowa; Stunek K., wdowa; Szambelan W., mistrz szewski; Szczygielska M., wdowa.
10/11. Właściciel: Dałkowski Ludwik, destylator i właściciel restauracji "Zum Kronprinzen"; Alexy Vinzent, mistrz rzeźnicki; Fiebig S., rzeźnik; Grochowski Walenty, destylator; Hoffmann P., młodszy sierżant; Jewasiński, pracownik murarski; Karasiński Tadeusz, restaurator; Kęciński Franciszek, garncarz; Konig Alfred, pracownik murarski; Lisiecka Rozalia, akuszerka; Skudlarska P., wdowa; Skweres V., furman; Szymański, J., robotnik; Wróblewicz Czesław, murarz; Wyrębski J., zecer.
12. Właścicielka: Schoen M.; Dopierała A., robotnik; Garzak A., szewc; Kaczmarek Franciszek, kowal; Kosicka V., wdowa; Kostański C, kupiec; 
Marcinkowski Henryk, stolarz; Michalak J., stolarz; Porankiewicz Marianna, handlarka; Skowroński j., robotnik; Werner A., robotnik. 13. Właściciel Płoszyński Ludwik, mistrz piekarski, mieszka przy Rynku Sródeckim 10; Andrzejak M., robotnik; Gembalski, rencista; Grześkowiak Michał, handel artykułami różnymi; Jankowska M., wdowa; Lambryczak, murarz; Zagórska M., wdowa.
14. Właściciel: Palaczyński M., piekarz; Biliński Stanisław, piekarz; Gowarzewski Stanisław, mistrz szewski; Gulczyńska H., wdowa; Kanarecki J., robotnik; Kaniewski M., robotnik; Kaszubiak K., wdowa; Kędzierska A., robotnica; Nowacka M., robotnica; Oswald E., kelner; Zwiszlewski T., robotnik. 15. Właściciel: Dublowski Adolf, mistrz ślusarski; Bieberstein B., robotnik; Hiibner August, obsługujący latarnie uliczne; Kupsch Helene, gospodyni; Mackiewicz, nauczyciel; Neef Wilhelm, rusznikarz; N owak S., krawiec; Sonnenberg Marian, technik; Tomaszewski Ignacy, mistrz siodlarski; Wojdecka A., wdowa.
16. Właściciel: Pfeiffer Max, handlarz węglem; Czwienzinska E., szwaczka; Koczorowska Małgorzata, wdowa; Lopiński A., robotnik; Mruczkowska Teofila, wdowa. 17/18. Właścicielka: jak pod nr 7 - Szperlińska Julianna; Drążkiewicz, krawiec; Durska M., wdowa; Dux Florian, restaurator; Kuszmiński Leon, pracownik młyna; Osiecka M., wdowa; Owczarzak j., handel artykułami spożywczymi; Schirrmann Otto, sierżant; Śliwiński Jan, pracownik poczty; Trafas M., kowal; Wierzbiński Józef, murarz. 19. Właściciel: Magistrat; Blaszyk A., malarz; J endrowiak Kasper, restaurator; Kiełpiński Michał, robotnik; Mikołajczak, stolarz; N owak j., robotnik; Piechocki St., tapicer; Syller Władysław, rzeźnik; Tomkiewicz C., robotnik; Wiśniewski Wł., robotnik. 20. Plac budowy.

Rynek Sródecki (Schrodkamarkt)
1. Właściciel: Maleszyński T.; Ćwikliński Antoni, restaurator; Leporowska M., wdowa; Lisiecki S., dekarz; Pilarczyk M., robotnik; Pokorowski Władysław, bednarz; Stachowiak K., zecer; Stawicki P., szewc; Wiśniewski, krawiec. 2. Właściciel: Roj da Piotr, handlarz, mieszka ul. Strzelecka 6; Adamski j., robotnik; Czekała S., przekupka; Figas S., robotnik; Fiksa V., robotnik; Jaworska A., robotnica; Laszczewska M., robotnica; Olęderek P., robotnik; Plucińska K., robotnica; Smiegowska K., robotnica; Szternalska K., robotnica; Weiss W., malarz.
3. Właścicielka: Raabe Johanna, wdowa; Drescher T., wdowa; Grzybek, restaurator; Kosmowska, wdowa; Krause W., inspektor gospodarczy; Magnusiewicz; Mensch H., wdowa; Mikołajczak Kazimierz, księgowy; Radke, nauczyciel; Stawiński Seweryn, fryzjer; Woytkowski K., szklarz; Ziemniewicz L., kupiec. 
Magdalena Warkoczewska
4. Właściciel: jak pod nr 2 - Rojda Piotr; Zarządca: Rojda Stefan, handlarz bydła; Andersch H., handlarz wawrzywami; Dunst L., wdowa; Heichel, rencista; Kasprzak 1., murarz; N oculak 1., robotnik; Owczarzak A., robotnik; Paluszkiewicz Józef, rencista; Stajewski Tymoteusz, krawiec; Szymanowski Th., kowal; Wieruszewska, robotnica. 5. Właściciel: Hajducki A.; Anders M, wdowa; Bociński P., kupiec; Glinkowski F., robotnik; Goltz E.; Goralewska J., wdowa; Grabarczyk S., robotnik; Guzińska j., wdowa; Hellmann A., krawiec; Joner M., robotnik; Konieczny V., robotnik; Kurzyńska M, robotnica; Marciniak J., robotnik; Paniewicz Maria; Sobański J., piekarz; Stachowska Matylda, praczka; Tomaszewska Aug., wdowa; Weigandt A., krawiec. 6. Właścicielka: Goldschmidt Johanna, wdowa, mieszka przy ul. Grobla 17; Antkowiak, szklarz; Krzywińska Tekla; Mikołajczak M., wdowa; Silski j., robotnik; Skrobuszyńska W.; Sulczyński R, robotnik; Szafranek B., robotnik. 7/8. Właściciel: Szafrański Kazimierz; Andersch, krawiec; Bartkowski Józef, tokarz; Blacha j., malarz; B6ge M., nauczycielka; Chmielecka K., wdowa; Dondajewski Wincenty, handlarz; Jasiczak j., rymarz; Kasprzak V., murarz; Kubiak A., robotnik; Menzel A., garncarz; Meyer St., mistrz kominiarski; Neumann, A., murarz; N owaczyk A., robotnik; Olęderek J., robotnik; Pawlak j., pisarz sądowy; Pawlik P., organista; Piasecki Jan, robotnik; Piotrowski J., robotnik; Przybył F., kowal; Pisareck J oh., robotnik; Rybicki J., szewc; Schwarz j., krawiec; Sipiński W., stolarz; Sperłiński, szewc; Suszczyński A., sekretarz bankowy.
9. Właściciele: spadkobiercy rodziny Jaeschke; Bauer A.; Barz A., murarz; Jankowski F., robotnik; Kanikowski J., robotnik; Renz A., wdowa; Seifert G., policjant; Sieg A., piekarz. 10. Właściciel: Miśkiewicz M., mieszka w Wiirtemberdze; Grześkiewicz R., posługacz; Płoszyński L., mistrz piekarski. 11. Właściciele: Freundlich Alfons i Julian; Zarządca: Freundlich Julian, kupiec, mieszka przy ul. Szewskiej 19; Andrzejewska, wdowa; Bisinkiewicz T., robotnik; Borowiak Ed., robotnik; Drewitz M., robotnik; Jasiński F., kuśnierz; Lier Emilie; Machowiak V., robotnik; Malicki J., robotnik; Rawecki T., robotnik.
Stalińska Fr., robotnica; Wieczak Rosa; Wińniewska F., robotnica; Wojciechowska N epomucena, wdowa; Wojciechowski Pr., dekarz. 12. Właściciele: Simon Julia i K; Dressler S., drogerzysta; Fischer M. sierżant; Hasewalter V., wdowa; v. Niziński Ignacy, rencista; Pfeiffer F., dzierżawca kantyny; Reimann E., wdowa. 13/14. Właściciel: Olszewski Sylwester, mistrz rzeźnicki; Cichy Antoni, krojczy; DomagaIski B., werkmistrz; Gumprecht, policjant; Heyn R., sierżant; Janello Fritz, urzędnik pocztowy; Kortz Herm., robotnik; Krumbein K, parasolnik; Kiihn P., młodszy sierżant; Langner B., wdowa; Majewski, inspektor gospodarczy; Nowicka M., wdowa; Podlewski M., ślusarz; Podlewski M., robotnik; Ristow R., młynarz; Schiewek K., listonosz; Sobociński Stanisław, ślusarz; Tepper B., sierżant; Wrotkowska B., handel spożywczy. 15. Właściciele: Tschick, wdowa, zamieszkała na Wildzie i Raczyborski Jan, restaurator; Anders Ch., młodszy sierżant; Bauermeister, sierżant; B6lkner 
H., sierżant; Buk O., młodszy sierżant; Glabiszewski F., piekarz; Graf t K., mistrz stolarski; Haczik j., druciarz; Kantorski j., robotnik; Klarowicz K., nauczyciel głuchoniemych; Klinke B., sierżant; Langner R., pracownik obsługujący pogłębiarkę; Makus A., młodszy sierżant; Priebsch Joh., wdowa; Pitak A., mistrz blacharski; Schmidt P., wartownik w koszarach; Schneider A., młodszy sierżant; Stein H., młodszy sierżant; Wussow Wilhelm; Zeuschner St., handlarz kiszek [?]. 16. Właściciele: rodzeństwo Ellmann; Essmann J., rzeźnik; Glinkowski J., robotnik; Kłys J., robotnik; Sypniewska N epomucena, praczka; Wysocka, wdowa. 17. Właściciel: Kuchenbecker Herman, policjant; Belka Rozalia; Fortecka A., wdowa; Hundert J., robotnik; Jankowiak V., mistrz stolarski; Jasiński A., rencista; Kaczmarek S., służący; Kawczyńska Władysława; Krysiak A., robotnik; Laube S., robotnik; Lewandowski N., robotnik; Nowak P., młynarz; Terczewska Rozalia; Tortz Mieczysław, robotnik; Urbanowski P., kupiec; Wojciechowski M., cieśla; Zieliński L., drukarz.
Ulica Środka (Schrodkastrasse)
l. Właściciel: Konieczny Czesław; Gabler A., stolarz; Grien F., stolarz; Janczak P., pomocnik biurowy; Konieczny E., handlarz węglem; Kuźniak M., kowal; Skora St., ślusarz; Sonntag Heinrich, litograf. 2. Właściciel: Konieczny Ed., handlarz węglem; Bartkowski Leon, rzeźnik; Borkowski W., mistrz rzeźnicki; Deigsker j., kowal; Dropikowska J., wdowa; Goderska A., wdowa; Jaroszyk F., pomocnik zwrotniczego; Jasiński S., szewc; Karabasz K., wdowa; Lipiński F., robotnik; Niklewski A., robotnik kolejowy; Serba L., robotnik; Weychan J., rzeźnik; Woźniak 1., kierowca; Wysocki St., ro botnik. 3. Właściciel: Bank Związku Spółek Zarobkowych; Borowczak F., wdowa; Chorjan F., szewc; Galeski F., stolarz; Goderski A., szewc; Górski W., piekarz; Heichel H., szwaczka; Kalinowski Bolesław, ślusarz; Kamiński 1., malarz; Młynkiewicz Roman, rzeźnik; Przybysz F., inwalida; Urbański L., szewc. 4. Właścicielka: Wiśniewska Franciszka; Dyderska A., wdowa; Jankę Emil, robotnik; Jędraszewski, stolarz; Kołodziejczak L., robotnik; Kubaczyk Helena, wdowa; Musielak M., robotnik; Paluszkiewicz Th., szewc; Rembalski L., robotnik; Sobota Marg., wdowa; Stolecki K., szewc; Wąsowicz L., piekarz; Wężyk P., wdowa; Witkiewicz S., robotnik; Witkowski N., fryzjer.
5. Właściciel: Sikorska Franciszka; Dominiak M., wdowa; Miiller Martin, robotnik; Nowaczyk M., wdowa; Stroińska Eleonora; Trzciński A., mistrz szewski; Wolfram Valerie, szwaczka. 6. Właściciel: Dolatkowski Maksymilian, garncarz, mieszka przy ul. Głogowskiej 78; Buszyński M., robotnik; Doral FI., robotnik; Gajewski K, Schachtmeister [?]; Grygier L., robotnik; Jaśkowiak A., robotnik; Jaszczak F., ślusarz; Kukurenda Stanisław, dorożkarz; Madalińska B., wdowa; Malinowski K., 
Magdalena Warkoczewskakupiec; Modrzyk, robotnik; Olejniczak J., robotnik; Pawłowski B., pisarz; Schulz A., wdowa; Szymański Ludwik, malarz; Wróblewska A., wdowa.
7. Właściciel: Konieczny Edward, handlarz węglem; Piechnicki L., bezrobotny; Szymański, szewc; Wichłacz M., szwaczka; Żurek Antoni, robotnik. 8/9. Właściciel: Gabler A.; Baerwald J.; Borowiak E., robotnik; Borowska K., wdowa; Budzyński, kowal; Czerniak Katarzyna, wdowa; Feld A., malarz; Frankiewicz T., szwaczka; Górska W., wdowa; Głuchowski M., robotnik; Griegier Marie, wdowa; Hellmann, akuszerka; Jakubowska j., robotnica; Kasprzyk Michalina, wdowa; Krause Jos., szewc; Kuźniak L., murarz; Lisiński S., cieśla; Machnikowski Alex, szewc; Matczyński W., handlarz węglem; Napierała A., robotnik; N owak L., stolarz; N owak S., stolarz; Osicka F., robotnica; Parznowski Jakob, krawiec; Przymusińska E., wdowa; Schwenzer R., rzeźnik; Skrzypczak B., robotnik; Sonntag j., wdowa; Staniszewski Karl, organista; Stefani A., robotnik; Styczyńska, krawcowa; Szadkiewicz A., robotnik; Talarczyk Stefan; Urbański V., mistrz szewski; Wachowska M., robotnica; Winkler A., robotnik.
Uliczka Świętojańska (Johannisgasse)
Nie zabudowana
Ulica Warszawska (Warschauer Strasse)l. Właściciel: Hildebrandt Richard, sekretarz Ziemstwa, mieszka przy ul. Nowoogrodowej 65; Urbanowski P., fabrykant likieru; Wróblewicz W., robotnik.
2. Właściciel: Hoffmann Bernh., handel artykułami spożywczymi; Bisier Silvester, maszynista; Dominiak A., urzędnik kolejowy; Gadziński, szewc; Grabiak A., robotnik; Jankiewicz, rzeźnik; Juklewicz Jan, robotnik składowy; Kozanecki Józef, kowal; Przywojski Kazimierz, piekarz; Rolińska Katarzyna, gospodyni; Salkiewicz Wł., prasowaczka; Stoliński L, murarz; Tuliński Jan, emerytowany urzędnik. 3. Właściciel: Kallenberg Paul, mieszka w Inowrocławiu; Bisior Sylwester, palacz; Effenberg R., wdowa; Kroi M., wdowa. 4. Właściciel: Rudnicki Franciszek, mistrz stolarski; Adamska M., robotnica; Adamska, robotnica; Fiedler, A., ślusarz; Jankowiak F., murarz; Jarczewska M., wdowa; Jurga O., posłaniec rady [?]; Kiełczewski S., stolarz; Kliks Marian, robotnik składowy; Kiihn T., wdowa; Robiński L., szewc; Rudnicka M., wdowa; Sierecki j., robotnik; Stróżykiewicz L., księgowy; Szczepaniak M., robotnik; Wojciechowski, robotnik. 5. Właściciel: Racinowski Wojciech; Depczyńska Michalina, szwaczka; Hirsch H, robotnik; Floriszak P., robotnik; Kegel M., robotnik; Kicińska, robotnica; Konieczny, destylator; Koritowska M., wdowa; Krajewski W., robotnik; Lewandowski J., robotnik; Lipińska M., szwaczka; Madaj O., druciarz; Nowak,maszynista; Pianowski j., robotnik; Preis Johan, kowal; Przybylski V., murarz; Serba R., wdowa; Serbina R., wdowa; Sylvestrzak, stolarz; Szymczak Władysław, ogrodnik; Tabaczyk Franciszek, druciarz; W ojtysiak Stanisław , kowal. 6. Właściciel: Tuliński Bruno, nauczyciel.
7. Właściciel: Szubert A., rentier; Busch H., sierżant; Giinther F., sierżant; "Skarbona" Bank; Wiśniewski F., pensjonariusz.
8. Właściciel: Rubis Kazimierz, właściciel piekarni; Gorewoda F., robotnik; Hayn M., wdowa; Kupczyk Ignacy, handel hurtowy artykułami kolonialnymi i delikatesami; Linke W., monter; Liwiński S., młynarz; Sobczak F., robotnik; Sobczak F., monter; Swędczyński W., rzeźnik; Wehner F., sekretarz ziemstwa.
9/10. Właściciel: Ostdeutsche Verbandsbank, G.m.b.H.; Zarządca: Graf t F., mieszka Rynek Sródecki 15; Jankowiak A., robotnik; Kozak K., wdowa; Mandowska Maria, robotnica; Pawlak A., szewc; Pohl Luise; Radomski A., ogrodnik; Sterowski H., stangret; Zgrajek Wiktoria, gospodyni domowa. 11. Właściciele: Bracia Aue, fabryka serów; Fechner Marianne, praczka; Górzyński M., robotnik; Stachowiak, inwalida.
12/13. Właściciel: Mensch Hedwig, mieszka Rynek Sródecki 3; Gołaszewski, inwalida; Jarczaszak, majster ciesielski; Pratzel P., robotnik; Rawecki S., robotnik; Rybarczyk S., robotnik; Sobkowiak J., robotnik. 14. Właściciel: Kirschke Karl, właściciel majątku; Decke P., policjant; Derwich S., młynarz; Generalczyk V., wdowa; Gritschke Marie, szwaczka; Grygiel J., robotnik; Herforth Hugo, kapitan łodzi; Jahns, ślusarz; Janicki, młynarz; Jędrzejewski A., robotnik; Kij ak, robotnik; Kraszewska, wdowa; Kretschmann Hedwig, wdowa; Leer j., robotnik; Maćkowiak S., stolarz; Mrowiński j., robotnik; Pawłowicz, robotnik; Płaczek J., robotnik; Rauhut R., młynarz; Rymbalski robotnik; Stachowiak J., robotnik w fabryce cygar; Sypniewski Max, garncarz; Szklarski, dorożkarz; Tomaszewska Stefania; Wittlieb V., robotnik; Woźniak, szewc; Żuromska M., wdowa. 15. Właściciel: Stróżniak Marcin; Balczyński F., murarz; Bródek j., druciarz; Dąbrowska K., wdowa; Dutkiewicz j., robotnik; Felorkowski, inwalida; Hasczik j., druciarz; Kellner F., szewc; Lewandowski J., robotnik; Matuszewski A., restaurator; N owak j., wdowa; Rybarczyk M., robotnik; Sander E., robotnik; Staskiewicz M. 16. Właściciel: Pawlak Andr., mistrz młynarski.