KONSERWACJA CZTERECH OBRAZÓW Z FARY POZNAŃSKIEJ KATARZYNA MĘcZYŃSKA, AGNIESZKA LEWANDOWSKA I mponujące, pełne patosu wnętrze poznańskiej Fary wywiera mocne wrażenie na zwiedzających. Mało kto jednak zatrzymuje się pod emporą organową, w ciasnym przejściu między nawą główną i boczną, by obejrzeć wiszące tam obrazy. Do niedawna pokryte grubą warstwą kurzu, brudu i pociemniałego werniksu były niemal nieczytelne (ryc. 1, 3, 5, 7)*. Na wniosek miejskiego konserwatora zabytków cztery obrazy poddano pracom konserwatorskimI. Prace te wykonał zespół poznańskich konserwatorów w latach 1994-1995 2 . W momencie rozpoczęcia prac autor (autorzy) oraz pochodzenie obrazów były nieznane. Czas powstania określano w przybliżeniu na przełom wieków XVII i XVIII. Według kart inwentarzowych obrazy przedstawiały: Króla Salomona (wymiary: 245 cm x 167 cm), Salvatora Mundi (228 cm x 166 cm), św. Marka Ewangelistę (243 cm x 172 cm) oraz króla Dawida Prawodawcę (242,5 cm x 171,5 cm). Obrazy, wykonane w technice olejnej na płótnie, mają zbliżone wymiary i podobny układ kompozycyjny. Na pierwszym planie, we wszystkich czterech, widzimy pełnowymiarową, siedzącą postać umieszczoną we wnętrzu. W głębi pojawia się wielopostaciowa scena wyjaśniająca temat obrazu. Początkowo wydawało się, że obrazy tworzą jednorodny zespół. Przemawiało za tym miejsce i sposób ekspozycji - umieszczono je parami, naprzeciw siebie, w przejściu do naw bocznych. Po zdjęciu malowideł ze ściany, dokładnych oględzinach i wstępnym oczyszczeniu przekonaliśmy się, że można zestawić je w dwie pary zróżnicowane pod względem cech stylistycznych, warsztatu malarskiego, a także, co potem wykazały badania laboratoryjne 3 , budowy technologicznej. * Fotografie obrazów po konserwacji stanowią ilustrację artykułu p. A. Kusztelskiego "Cztery obrazy z Fary poznańskiej". Katarzyna Męczyńska, Agnieszka Lewandowska "\: Ryc. 1. "Król Salomon", ES., 1783 r. Stan zachowania przed konserwacją, lico obrazu w świetle bocznym. Widoczne szwy i duże odkształcenia płótna. ,t., -I ""-t: .>::.::'---!:.'-:-;'..i ;:-: ::? ... .f:. .:.. , .. .. . . .. Istotną wskazówką potwierdzającą wcześniejsze przypuszczenia stało się odkrycie na odwrociu dwóch płócien - "Salvatora Mundi" i "Króla Salomona" - sygnatur i dat (jednakowych w obu przypadkach pod względem formy i treści): F.S. 1783 (ryc. 9). Na pozostałych dwóch obrazach nie odnaleziono żadnych śladów datowania lub podpisu autora. Jednakże właśnie te malowidła, znacznie bardziej zniszczone i przemalowane, podczas późniejszych napraw odsłoniły swoje nowe twarze. Byliśmy świadkami przeobrażeń Św. Marka Ewangelisty w Daniela w jaskini lwów, a króla Dawida w patriarchę Józefa 4 . Zmiana tematu obrazów Oczyszczenie powierzchni malowideł, usunięcie przemalowań i pociemniałych werniksów umożliwiło właściwe odczytanie treści obrazów. Oto pierwszy z nich, mający przedstawiać Świętego Marka Ewangelistę (ryc. 5). Atrybutem św. Marka był skrzydlaty lew - i rzeczywiście, u stóp postaci widnieje lew. Jak jednak wytłumaczyć obecność drugiego lwa, przed oczyszczeniem lica Ryc. 2. "Król Salomon", ES., 1783 r. Stan zachowania w trakcie konserwacji, lico obrazu po oczyszczeniu, zdublowaniu i zakitowaniu ubytków zaprawy i warstwy malarskiej -, :,., '.. ", .. . . .. . ./<,;.;"t ."'.. . o,; . ;' .t :,. j :': (A.::' ... ,. ''':' , ., li .: . :1 : (,it-, :wf I :< ' "f"" ;( "'c!",(...;' ""t. ... , h: .q,' . ./ . I' .... . " l' . ,. :';;:"$ T /¥;:; : ./' .."., .t: ',-:' -, prawie niewidocznego? Trudno też objaśnić scenę przedstawioną w tle. Okazuje się, że to nie św. Marka przedstawił nieznany malarz. Obraz ukazuje proroka Daniela w jaskini lwów. Daniel, jeden z czterech proroków większych, uprowadzony do niewoli babilońskiej zajmował wysokie urzędy na dworze babilońskim, a potem perskim. Za złamanie zakazu modlitwy został skazany przez króla Dariusza na śmierć przez wrzucenie do jaskini pełnej lwów. O świcie król Dariusz pospieszył do lwiej jamy, by sprawdzić, czy prorok przetrwał tę próbę. Nie tknięty Daniel tak tłumaczył swoje cudowne ocalenie: "Bóg posłał anioła swego i zamknął paszczęki lwom i nie zaszkodziły mi"s. Tę właśnie scenę przedstawia omawiany obraz. Daniel, ukazany w całej postaci, w ekspresyjnym geście rozłożonych rąk, z oczami uniesionymi ku górze, zajmuje centralną część kompozycji. U jego stóp spoczywają lwy, w tle, u wejścia do jaskini, pojawia się król Dariusz ze świt ą 6. Katarzyna Męczyńska, Agnieszka Lewandowska -- Ryc. 3. "Salvator Mundi", ES., 1783 r., Stan zachowama przed konserwacją, lico obrazu. Widoczne szwy pionowe i odarty narożnik (lewy górny) obrazui/ ?;, <" ... --,,-,..,.c,."-<..y_.,, J Ogólna tonacja obrazu utrzymana jest w ciepłych odcieniach brązów i ugrów, cała uwaga widza koncentruje się na postaci Daniela - na jego jasnej karnacji, ugrowo-cielistej sukni, w cieniach, załamaniach fałd opracowanej czerwienią, zielonkawym płaszczu modelowanym różnymi odcieniami tego koloru: od ciepłej, oliwkowej do chłodnej, zbliżonej do turkusu. Scena z królem Dariuszem umieszczona została na intensywnie błękitnym tle. Cechy stylistyczne i ikonograficzne wskazują na czas powstania obrazu w latach 20.-30. XVIII w.7 Zmiana tematu nastąpiła również w przypadku obrazu noszącego pierwotnie tytuł "Król Dawid Prawodawca". Ten obraz po pracach konserwatorskich powrócił do Fary jako "Józef Patriarcha". (Ryc. 7, 8) Postać z pierwszego planu, początkowo określana jako król Dawid, nie posiada jednak atrybutów władzy królewskiej, trudno również połączyć z postacią króla sceny w tle. Pomocne we właściwym odczytaniu obrazu okazało Ryc. 4. "Salvator Mundi", ES., 1783 r., Stan zachowania w trakcie konserwacji, lico obrazu po oczyszczeniu dublażu i zlikwidowaniu ubytków zaprawy ><, ... ..,.z;,:,;'\\ ,,-.H ,';(>,;i ij j ": . + "t:". l, :, .: \t !!li :) ,;iw. ,.:,... J'1 li :;"Y'\D;: . ,.. ' "ł;,/ ;. . i.ł-'" ,JiI!/J: :' ". . .:.. ;"> hot . :::.k ..;> A.. J,:...i't: ... "".'"ł ">c.' :.......>::x. ..... ;i-..-. {Ji ';1 ;; . 'J? '1 f, . . " ł - .i :-łi ." :t"' :/.t .,.-"" . .< i 'j...... ,, Ryc. 9. Sygnatura na odwrociu obrazu "Salvator Mundi" (identyczną odnaleziono także na odwrociu obrazu "Król Salomon"). Widoczne w postaci pionowego paska miejsce zszycia obu brytów oryginalnego płótnanaciągnięty jest obraz. Krosna wykonano w sposób nieprawidłowy, bez klinów _ możliwości napinania płótna oraz sfazowania. Kształt wewnętrznej krawędzi krosna odcisnął się na powierzchni płócień. Drewno krosien, zaatakowane przez owady, uległo prawie całkowitemu zniszczeniu, listwy były w wielu miejscach połamane, a gwoździe skorodowane. Silnej destrukcji uległy płótna, na które podklejono obrazy, tzw. płótna dublażowe. Zetlałe, z licznymi dziurami po gwoździach były silnie zdeformowane, sfałdowane. Na ich odwrociu rozwinęły się kolonie grzybów, pleśni, tworząc białe i czarne przebarwienia. Spoiwem dublażowym zastosowanym w poprzedniej konserwacji był klajster, klej wyjątkowo nieodporny na atak mikroorganizmów. Stanowił wręcz doskonałą pożywkę dla kolonii pleśni. Pomiędzy oba płótna - oryginalne i dublażowe - w miejscach szczególnie dużych rozdarć i dziur wklejono dodatkowe łaty w kształcie prostokątów. Na skutek zniszczeń i struktury płótna, i masy dublażowej także one utraciły swą pierwotną funkcję dodatkowego wzmocnienia. Bardzo zły był także stan zachowania oryginalnych podobrazi (płótna lniane tkane ręcznie). Rozległe ubytki i rozdarcia spowodowały osłabienie ich funkcji nośnej. Liczne były dziury różnej wielkości: od bardzo rozległych o nieregularnych kształtach (np. w obrębie szaty i turbanu patriarchy Józefa, ryc. 11), do niewielkich, rozsianych na całej powierzchni obrazów. ; . f: ,. .' '!t: ł. -p " '! Ryc. 10. "Król Salomon", ES., 1783 r., fragment, widoczna wyrazista siatka spękań zaprawy i warstwy malarskiej o muszlowo uniesionych brzegach. Ciemny fragment w lewym górnym narożniku - przed usunięciem werniksu i przemalowań ... .':':<,: "(" . I Katarzyna Męczyńska, Agnieszka Lewandowska !'. ../A ..." ',': ".(i>..,;. -t,:" Ryc. 11, "Józef Patriarcha", autor nieznany, l pol. XVlll w., fragment, głowa w turbanie, widoczna rozległa łata po uzupełnieniu płótna "na styk" i zaprawy (kit czerwony)l! -b-1!" '-4 ,.:i: ":j>: , ;lilii : 9<, ¥i::'::';:" Struktura włókien płótna została silnie osłabiona, tkanina stała się krucha, łamliwa, bardzo łatwo ulegająca odkształceniom. Również warstwa zaprawy była bardzo odkształcona. Charakter zniszczeń był inny w przypadku obu par obrazów, wiąże się to z ich odmienną budową technologiczną. W obrazach "Józef" i "Daniel" zniszczenia warstwy zaprawy były dużo bardziej rozległe. Liczne ubytki, przetarcia i wykruszenia spowodowane zostały pracą płótna. Na dużych powierzchniach zaprawa zachowała się tylko w zagłębieniach splotu lub w formie małych wysepek - cząsteczek zaprawy i warstwy malarskiej, które w czasie poprzedniej konserwacji zostały zalane grubym przemalowaniem olejnym. Wtórna warstwa malarska (przemalowanie) leżała częściowo bezpośrednio na płótnie (ubytki zaprawy nie zostały wcześniej uzupełnione kitem), a częściowo na pozostałościach oryginalnej warstwy malarskiej. Bezpośredni kontakt spoiwa olejnego z podłożem płóciennym był przyczyną dodatkowych zniszczeń Ryc. 12. "Józef Patriarcha", autor nieznany, l pol. XVllJ w., fragment, głowa w turbanie, po konserwacjiv'" "..?" <,'1 i :;:; t ;:,"-'; \:f'- ,. /J;> ."¥::< ',fiLfij: ; ,ftj;t .,1. : ;B 'lj -.J ':ł '/f" (ł. .:. :: , 1;::"v"o;. . ., płótna obrazu. Następowała chemiczna degradacja celulozy (głównego składnika włókien). Zaprawa wykazywała również znaczne osłabienie przyczepności do podłoża płóciennego. W wielu miejscach występowały spęcherzenia i deformacje miseczkowate, zwłaszcza w obrazach "Salvator Mundi" i " Król Salomon", w których grubość zaprawy była większa. Na powierzchni tych obrazów powstała wyraźnie widoczna siatka spękań utworzona przez łuski o wysoko uniesionych krawędziach. Stan zachowania warstw malarskich był dość zróżnicowany. Na obrazach "Salvator Mundi" i "Król Salomon" wykruszenia i ubytki występowały głównie wzdłuż krawędzi, a zakres przemalowań był znacznie mniejszy, niż w dwóch pozostałych. Warstwa malarska, sztywna i krucha, powtarzała siatkę spękań zaprawy. Natomiast obrazy "Daniel" i "Józef" pokrywała, niemal na całej powierzchni, gruba warstwa olejnych przemalowań, zmieniających niejednokrotnie nie Katarzyna Męczyńska, Agnieszka Lewandowska "'i, " ., -: ::2: !. ,: ' . . .<:"'?"" ....,.j::.v.. ...",;,'.,0%. . ,..,'.':,.....:;..,.. '.' . o.. '.. ?<..... '.'r3->..' .. ". '" ..? .I: :'\.:: <\ Ryc. 13. Próbka z obrazu ,,Józef Patriarcha". Warstwa zaprawy (A) stosunkowo cienka i drobnoziarnista, warstwa malarska (8) - gruba, kilkuwarstwowa. Wyraźnie widoczne podobieństwo technologiczne w próbkach z obu obrazów (grubości i struktura warstw). Uwaga - okrągłe formy widoczne na zdjęciach to pęcherzyki powietrza zatopione w żywicy obok próbki tylko kolorystykę, ale i przebieg oryginalnych form. Dopiero po usunięciu przemalowań odsłonił się rzeczywisty stan zachowania warstwy malarskiej - w wielu partiach obrazów (np. partie tła w "Danielu") zachowały się szczątkowe pozostałości oryginału. Wszystkie cztery obrazy zostały podczas poprzedniej konserwacji pokryte grubą warstwą obecnie pociemniałego i pożółkłego werniksu, miejscowo "zaślepniętego" i zbielałego. Przebieg prac konserwatorskich Konserwatorzy pracujący nad przywróceniem obrazom zarówno ich wartości estetycznych, jak i fizycznych (wzmocnienie, zabezpieczenie przed postępującym niszczeniem), realizowali równolegle, w dwóch zespołach, uzgodniony wspólnie program postępowania, zbliżony w przypadku wszystkich czterech obrazów. Obrazy zostały zdjęte ze ścian kościoła i przeniesione do pracowni. Bardzo zniszczone płótna i osypującą się warstwę malarską zabezpieczono, naklejając bibułę japońską. Następnie oczyszczono odwrocia z ogromnych ilości kurzu .-? :....,. . ;;..;-r : . '. ., .' :,,'0'0 ''. ''i:i:: ,b: :';'"l- <.i'';i ;.(".... > . -;--; .,.) :A .-' +'Am ;...,f!{;../ . <;: ..;-";< : "'.... .:.,. ;'. '.:Y'!i. > . 0/.. ,' 1: : !,!. ,.';"; Ryc. 14. Próbka z obrazu "Król Salomon". Warstwa zaprawy (A) położona w grubej warstwie, gruboziarnista. Warstwa malarska (B) - cienka. Wyraźna analogia w układzie warstw technologicznych w próbkach z obu obrazów "od pary" i sadzy. Odsłoniły się liczne kolonie pleśni, odkażono zatem płótna specjalnymi preparatami. Następnie usunięto płótna dublażowe - ponieważ doszło do mikrobiologicznego rozłożenia spoiwa dublażowego (klajster), płótna łatwo rozdzieliły się. Usunięto także łaty znajdujące się pomiędzy płótnami oryginalnymi i dublażowymi. Mechanicznie oczyszczono odwrocia oryginalnych płócien, usuwając pozostałości mas dublażowych, farb, zanieczyszczeń. Powtórnie odkażono powierzchnię płótna, zwilżając jednocześnie odwrocia i prostując je następnie poprzez suszenie pod obciążeniem. Zabieg prostowania pofalowanych i odkształconych podobrazi powtarzano kilkakrotnie, aż do osiągnięcia zadowalającego efektu. Następnie przystąpiono do przygotowania odwroci do zabiegów dublażu. Usunięto wszelkie zgrubienia i supły. Ścięto brzegi szwów, wzmacniając je dodatkowo wklejanymi w poprzek nitkami lnianymi. Wykonano zabieg konsolidacji warstwy malarskiej i zaprawy, wprowadzając od odwrocia impregnat, wodny roztwór metylocelulozy. Kolejnym etapem prac było, po odwróceniu obrazu licem do góry, usunięcie zabezpieczeń z powierzchni warstwy malarskiej. Następnie przystąpiono do warstwowego usuwania z powierzchni zabrudzeń, grubych warstw pociemniałego i pożółkłego werniksu oraz rozległych przemalowań leżących zarówno na zachowanej, oryginalnej warstwie malarskiej, jak i bezpośrednio na płótnie. Katarzyna Męczyńska, Agnieszka Lewandowska Wykonano następnie reperacje lokalne - wklejono na styk łaty (największą ich ilość, kilkaset, wklejono w płótno obrazu "Józef Patriarcha") we wszystkie ubytki płótna oraz sklejono przedarcia i pęknięcia. Doklejono również na styk brakujące fragmenty, niejednokrotnie wzdłuż całych krawędzi, krajek. Ze względu na bardzo duży stopień zniszczenia wszystkich podobrazi oraz fakt powrotu obrazów po konserwacji do Fary, w bardzo niekorzystne warunki klimatyczne, zadecydowano o przeprowadzeniu zabiegu dublażu w przypadku wszystkich malowideł. Jako spoiwo zastosowano masę woskowo-żywiczną, dodatkowo wprowadzając przekładkę (jeszcze jedną warstwę tkaniny pomiędzy płótna - oryginalne podobrazie i płótno dublażowe) w przypadku obrazów z wielkimi ubytkami płótna - "Daniela" i "Józefa". W efekcie tego zabiegu obrazy zostały wystarczająco wzmocnione i przesycone masą dublażową. Na nowych odwrociach "Salvatora Mundi" i "Króla Salomona" umieszczono wiernie przeniesione sygnatury odkryte na oryginalnych płótnach. Teraz należało specjalną masą - kitem - uzupełnić wszystkie ubytki warstwy malarskiej i zaprawy. Sporządzono kit w kolorze oryginalnej zaprawy - czerwony w przypadku "Daniela" i "Józefa", z największą ilością koniecznych uzupełnień. Kolor kitu wykorzystano jako podmalowanie w uzupełnieniach warstwy malarskiej, często nakładanych laserunkowo, scalająco. Uzupełnienia warstwy malarskiej - punktowania - wykonano farbami żywicznymi, starając się, o ile to było możliwe, wiernie odtworzyć pierwotną formę i kolor. W pewnych partiach - np. tło w lewej części Daniela - nie zachowały się żadne fragmenty oryginalnej polichromii - podstawa do ewentualnej rekonstrukcji. W takim przypadku pozostano przy scaleniu kolorystycznym fragmentu. Dodatkowych studiów wymagało odtworzenie wielopostaciowej sceny rozgrywającej się w tle obrazu "Józef Patriarcha" oraz odtworzenie elementów jego stroju. Końcowym zabiegiem było zabezpieczenie powierzchni obrazów werniksem. Po zakończeniu konserwacji obrazy zostały umieszczone na swoich poprzednich miejscach, jednak zadbano o właściwą ich izolację od zawilgoconej ściany. Całe odwrocia zabezpieczono ruchomymi listwami drewnianymi, wsuniętymi w specjalne prowadnice, z pozostawieniem przestrzeni umożliwiającej swobodną rotację powietrza pomiędzy obrazem a ścianą. Zakończenie Po wielomiesięcznej pracy zespołu konserwatorów obrazy wróciły na swoje miejsca, do poznańskiej Fary. Dzięki współpracy specjalistów różnych dziedzin - konserwatorów dzieł sztuki, historyków sztuki i chemika - specjalisty od analizy fizyko-chemicznej materii obrazu udało się odsłonić niektóre z tajemnic. Rozpoznano datę powstania i sygnaturę malarza - autora dwóch obrazów, "Króla Salomona" i "Salvatora Mundi" . Uzyskano też informację przybliżające czas powstania pozostałych malowideł - wiadomo, że powstały po 1720 roku. Zostały również na nowo odkryte pod względem ikonograficznym. Wszystkie cztery obrazy po oczyszczeniu, zdjęciu przemalowań i wykonaniu pełnego zakresu prac konserwatorskich odzyskały swoje pierwotne walory estetyczne i zostały zabezpieczone przed dalszym niszczeniem. Mamy nadzieję, że przyciągną uwagę zwiedzających Farę. PRZYPISY 1 Prace konserwatorskie zostały sfinansowane z funduszy miejskich. 2 Zespół konserwatorów: mgr Piotr Dybalski, mgr Magda Dybalska-Gierowska, mgr Katarzyna Męczyńska, mgr Anna Siuchnińska, mgr Agnieszka Lewandowska, mgr Andrzej Lewandowski. 3 Badania technologiczne, analizy mikrochemiczne wykonała pani mgr Anna Michnikowska. 4 Składamy serdeczne podziękowania za pomoc w nowym odczytaniu ikonografii obrazów historykom sztuki: pani mgr Bagnie Wrońskiej i pani mgr Helenie Stęszewskiej oraz panu Andrzejowi Kusztelskiemu. 5 Biblia, Ks. Daniela, 6,14-7,8. 6 Wł. Kopaliński, Słownik mitów i tradycji kultury, PIW 1985, s. 193. 7Ewa Marxen-Wolska, Uroki lata - czy Watteau, "Biuletyn Informacyjny Konserwatorów Dzieł Sztuki", nr 3, 4 (14, 15) 1993, s. 23. Istotne dla datownika okazały się wyniki badań technologicznych naszych obrazów. Jedyny występujący w warstwach malarskich pigment niebieski to błękit pruski wynaleziony w 1704 r. Jego użycie zanotowano już w l ćwierćwieczu XVlll w. W latach 30. powstały już w Niemczech manufaktury produkujące tę farbę. Przyjęta wcześniej data powstania obrazu - lata 20.-30. XVlll w. - znalazła zatem swe potwierdzenie. 8 Zabieg dublażu przeprowadza się w celu wzmocnienia podłoża tekstylnego i przeniesienia funkcji nośnej na nowy podkład - np. tkaninę.