ULICA GROBLA 22 W POZNANIU Historyczna zabudowa posesji JERZY BORWIŃSKI N a posesji przy ulicy Grobla 22 w Poznaniu (dawniej: Grabenstrasse 31 i 32) stoją obecnie dwa zabytkowe budynki. Pierwszy z nich, dom frontowy typu kalenicowego, znajduje się w południowej pierzei ulicy przy końcu jej zwartej zabudowy. Zbudowany z cegły, otynkowany, jednopiętrowy, częściowo podpiwniczony posiada drewniane stropy i dwuspadowy dach pokryty dachówką. Jego fasada zachowała klasycyzujący wystrój z okresu budowy. Na tyłach posesji znajduje się mały budynek, obecnie mieszkalny, o konstrukcji szkieletowej - słupowo/ryglowej wypełnionej cegłą, gliną i trzcinowymi matami. Konstrukcja ta jest charakterystyczna dla dawnego budownictwa gospodarczego w okresie pruskiego panowania w Poznaniu. Pierwszy budynek na dawnej posesji nr 31 stanął prawdopodobnie pomiędzy 1772 a 1787 rokiem, jak wynika to z dawnych planów miasta. Prawdopodobnie był to mały domek o konstrukcji szkieletowej. 1 Na przełomie XVIII i XIX wieku (przed 1804r.) na tyłach działki postawiono dwa budynki szkieletowe. Jednym z nich była tak zwana kuchnia, o wymiarach ok. 11m x 4m, dostawiona równolegle do sąsiedniej działki. Drugi to parterowy budynek w głębi posesji, usytuowany równolegle do ulicy, określony w aktach jako chlew czy też stajnia. Miał wymiary ok. 15,5 m x 6,8 m. 2 (Ryc. 1.) Pierwszy murowany dom został pobudowany w roku 1804 lub rok wcześniej. (Ryc. 2). Właścicielem posesji był wówczas Kriegs-Zahlmeister Boeticher. Dom był założony na planie prostokąta o wymiarach 16,74m x 11,78m. 3 Plan ten pokrywa się z planem obecnego budynku w granicach obejmujących sień przejazdową i mur wewnętrzny na wysokości szóstego pilastra. Budynek był jednopiętrowy, z murami o tej samej co dzisiaj wysokości, z niższym prawie o połowę dachem. Podpiwniczony był czterema sklepionymi komorami (obecnie istnieją tylko dwie). Piwnice pochodzą prawdopodobnie także z okresu budowy pierwszego murowanego domu, gdyż wykonane są z takiej samej Jerzy Borwiński ; ,. ł '\:: r.,J I Ul Ryc. 1. Plan Grobli 1804. 1. budynek frontowy 2. kuchnia 3. chlew ' . .;:c"\.. , ' .[ ,Ii}; ,/"- r-,? .: "j... \ '\ ,. . ', . J\ -, ./ ...., [ ,, '"'o ! .,:-.: . , , -i II - - i""'" - - - m Ba Ba m m BB nn uu r r " I m m m Ba BB IIH I mmmm mm I I . Ryc. 2. Ul. Grobla 22. Widok budynku w latach 1803-1836 Ryc. 3. Ul. Grobla 22. Stan obecnycegły co wyższe kondygnacje. Główny komin z piecami we wnękach w formie konch pochodzi z tego samego czasu. Koncepcje pierwotnej formy budynku sprzed 1836 roku wspierają następujące argumenty: 1) Lewa, starsza cześć budynku, od strony ulicy (w granicach wyżej określonych), wymurowana jest z cegły 26-27 cm x 13 cm x 7cm, prawa, późniejsza cześć z innej cegły o wymiarach 27-29 cm x 14 cm x 7cm . 2) Aranżacja rekonstruowanej formy fasady podkreślała jej symetrie. Główny komin znajduje się w środkowej osi fasady. Łuk koszowy nad prawą sienią jest zrównoważony ślepym, podobnym łukiem w pierwszej osi elewacji nie posiadającym żadnego znaczenia funkcjonalnego, a mającym jedynie podkreślić symetrie założenia. W obecnym układzie łuk ten raczej wprowadza dysharmonie. Stąd wniosek, że jest on reliktem poprzedniej kompozycji z omawianego okresu. Dom z 1804 roku był podstawą do rozbudowy w roku 1835 lub 1836, w wyniku której powstał budynek o zbliżonych do dzisiejszych gabarytach oraz podobnej formie. Przedsiewziecie to możliwe było dzieki połączeniu ze sobą dwóch przylegających do siebie działek oznaczonych numerami 31 i 32. Właścicielem obu połączonych cześci był Landschafsredantin Vetter. Nowo powstały obiekt posiadał sień przejazdową z dwoma bramami oraz klatke schodową. W jego starszej cześci wyremontowano kominy, wymieniono podłogi oraz stolarke okienną i drzwiową} prawdopodobnie w celu ujednolicenia wyposażenia całego budynku. 4 Rozbudowa ta, pomimo użycia podobnych do Jerzy Borwiński istniejących już elementów wystroju (m.in. trzy pilastry), zachwiała klasycznymi proporcjami i zagubiła monumentalny wyraz dawnej fasady. Dobudowana część była w całości podpiwniczona. Piwnice te powstały na pewno wraz z częścią nadziemną, za czym przemawia użycie tej samej cegły we wszystkich kondygnacjach. Budynek ten posiadał niższy w stosunku do obecnego dach (2,63m) oraz inną wieźbe składającą sie z 24 wiązarów (obecny dach ma wysokość 4,88m i wieźbe 26 - wiązarową).5 Krótko przed rokiem 1869 w domu frontowym wykonany został remont wnetrz. Właścicielem posesji był wówczas rentier Prądzyński. Dokładne opisanie przeprowadzonych wówczas prac nie jest możliwe, pewne jest jedynie, że otynkowano sklepione piwnice. 6 Z tym remontem należy wiązać przekształcenie piwnic, zarówno starszych, z początku XIX wieku, jak i późniejszych z 1835 roku. W starszych zostały zasypane dwie komory usytuowane w stosunku do siebie po przekątnej, a dwie pozostałe połączone zostały wtórnym korytarzem. W nowszych piwnicach zamurowano duże półkoliste arkady, pozostawiając małe otwory między komorami. Warstwa tynku z tego okresu pokrywająca przemurowania potwierdza koncepcje o czasie tych robót. W tym samym okresie wymieniono też stolarke, z której pozostały do dziś jedynie cztery okna na parterze. W takiej formie frontowy budynek w zasadzie przetrwał do dnia dzisiejszego. Poważne zmiany na posesji nastąpiły w 1900 roku. Ulica otrzymała w końcu XIX wieku nową numerację. Dawne numery działek 31 i 32 zamieniono na 22 i 23. Właścicielem był wówczas August Riedel. W miejscu dawnej kuchni ......... IUiirJ Ryc. 4. Ul. Grobla 22. Rzut parteruzbudowano duży, podpiwniczony, trzypietrowy obiekt z cegły maszynowej w wątku główkowym przykryty dachem pulpitowym. Elewacja jego zwieńczona była masywnym gzymsem? Budynek został rozebrany w 1948 roku. Do dzisiaj pozostały fragmenty jego narożnych murów od strony południowej. W okresie międzywojennym właścicielami posesji była nadal rodzina RiedeI. Pomiędzy rokiem 1923 a 1926 działki przejeło na własność towarzystwo akcyjne "LAKOMA" T.A8 Nie stwierdzamy w tym okresie zmian zabudowy czy też remontów istniejących budynków. Sytuacje te w niewielkim stopniu zmienił remont w 1956 roku, kiedy nadbudowano pomieszczenie w części dachowej nad tylną elewacją budynku frontowego. Remont wykonał MPGM administrujący budynkiem w okresie powojennym. Także remont fasady w 1968 roku, pomimo użycia zbyt mocnej zaprawy cementowo-wapiennej, był przeprowadzony z poszanowaniem podziałów i wystroju fasady. Fakt ten należy docenić szczególnie w świetle powszechnych wówczas praktyk polegających na "wyczyszczaniu" elewacji z detalu architektonicznego. Tylny budynek szkieletowy, pochodzący z początku XIX wieku, zachowuje do dzisiaj swoją pierwotną formę. Jedyne zmiany jakie nastąpiły od czasu jego powstania to wymiana dachu z krytego strzechą na dach kryty dachówką oraz wymiana stolarki drzwiowej i okiennej. Obecna pochodzi z początku XX wieku. Wszystie te historyczne rekonstrukcje nabierają jednak dopiero znaczenia, gdy uświadomimy sobie w jakim stopniu zabudowa przy ulicy Grobla 22 Ryc. 5. Ul. Grobla 22. Rzut piwnic Jerzy Borwiński 00"--'. .. .,--,.'.j -. '. :.>, .' ';:::::-J .,. ;. t -'-!..... " ' , .. .,< . ł łt I ..'" .. . ",,<:".:'j '> . 1"1 :ł "'---=--. 1 '; 1 :-."'.00C"C t C'AO, o:" ,._""Od o ' . - . --'.,. -. %- .. .'",!: . - - - .. _. :-"_1 "0 ':- .- ': "o:. ; -' '-.,.,ł '..Ic. , , 'oo:oo 'Jj;. .;:. ; ,".,"",o: to , _ ' .. "O" o o :"" , " " _ o:..: ";;, .,..,... ""'::' - !p.. >A 1 ;- ' -Alit I ".,," 01,\0" -, > o -t.1 Ryc. 6. Ul. Grobla 22, Budynek frontowy 0dzwierciedla dawny krajobraz architektoniczny Poznania. Ilustruje ona doskonale przemiany, jakie następowały w architekturze i zasady rządzące nią w końcu XVIII i w pierwszej połowie XIX wieku. W latach osiemdziesiątych XVIII wieku pojawiło się w Poznaniu zjawisko łączenia dwóch lub więcej działek i wznoszenia na nich jednego domu typu kalenicowego o dwutraktowym układzie wnętrz z sienią i przejazdem. 9 Stanowi to zapowiedź późniejszej kamienicy czynszowej. Budownictwo tego typu szczególnie rozwinęło się po pożarze miasta w 1803 roku za sprawą utworzonej komisji Retablissment, która stosowała wszędzie schemat: budynki kalenicowe, dwutraktowe z sienią i klatką schodową, najczęściej z dwoma mieszkaniami na każdej kondygnacji. Wzorowano się wówczas na budownictwie berlińskim, 10 zatem do około 1840 roku kształt domów frontowych związany był z tradycjami budownictwa Prus Południowych: zwarty, prostokątny rzut o dwutraktowym układzie z wejściem i sienią na osi lub z boku. Boczne i tylne oficyny stanowiły odrębne budynki nie związane z domem frontowym. n Budynek frontowy przy Grobli w obu fazach (z 1804 jak i z 1835r.) odzwierciedla panujące wówczas zasady, a druga faza (rozbudowa) szczególnie podkreśla panujące tendencje do łączenia posesji. W dniu dzisiejszym największą wartość posiadają pierwotne, sklepione piwnice domu frontowego pochodzące najprawdopodobniej z pierwszej dekady XIX wieku. Szczególnie interesujący jest też główny komin z tego samego czasu. Kompozycja fasady zachowująca podziały z 1835 roku należy do niewielu, które ominęły liczne, późniejsze przeróbki. Także tylny budynekszkieletowy, zachowujący pierwotną formę, jest doskonałym przykładem na historyczny sposób zabudowy posesji . Sytuacja w jakiej znajdują się obecnie oba zachowane budynki jest bardzo poważna. Widok podstęplowanych, pochylonych i spękanych murów domu frontowego napawa obawą o jego dalsze losy. Można też zaobserwować bardzo poważne ich zawilgocenie i zagrzybienie szczególnie w partiach przyziemia. Stan domu frontowego z technicznego punktu widzenia został określony jako przedawaryjny. W podobnej sytuacji znajduje się budynek szkieletowy na tyłach posesji. Grobla 22 to jeden z niewielu tak dobrze zachowanych przykładów typowej organizacji przestrzennego układu zabudowy posesji przystosowanego do pełnienia funkcji mieszkalnych a zarazem gospodarczych. Należy to wziąć pod uwagę, decydując o przyszłych losach budynków. Dzisiaj, podejmując próby adaptacji zabudowań do nowych warunków i funkcji oraz biorąc pod uwagę ewentualność daleko nawet posuniętej rekonstrukcji walących się na Grobli zabytków, należy ze względów historycznych poszanować pierwotny układ zabudowy posesji oraz architektoniczny charakter stojących tutaj budowli. PRZYPISY: 1 Plany miasta Poznania z 1772r i 1787r. 2 Archiwum Państwowe w Poznaniu, Akta Feuer Society nr 977 3 Tamże. 4 Tamże. 5 Tamże. 6 Tamże. 7 Tamże. 8 Książka Adresowa Miasta Stołecznego Poznania, 1923r. i 1926r. 9 Z, Ostrowska-Kębłowska, Architektura i budownictwo w Poznaniu w latach 1780--1880, Poznań 1982, s.67 10 Tamże, s.125 11 Tamże, s.278