LAPIDARIUM PRZY INSTYTUCIE GEOLOGII W POZNANIU
HENRYK W ALENDOWSKI
W 1990 roku Instytutowi Geologii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza przyznano samodzielny budynek - Collegium u zbiegu ulic Maków Polnych i Dzięgielowej w Poznaniu- Morasku. Duża działka była przez dłuższy czas nie zagospodarowana. Propozycja urządzenia lapidarium o charakterze dydaktycznym spotkała się z efektywnym poparciem dyrektora Instytutu prof. dra. hab. Stanisława Lorenca, który wydzielił część terenu na gromadzenie eksponatów. Wkrótce zaczęły napływać pierwsze dary na rzecz lapidarium - głównie ze środowiska poznańskich kamieniarzy.
Przy minimalnych kosztach udało się w ciągu roku (od końca maja 1993 do maja 1994 r., tj. na uroczystość 75-lecia Uniwersytetu) zgromadzić wiele eksponatów, z których większość to często unikalne przykłady dawnej sztuki kamieniarskiej i rzeźbiarskiej. Lapidarium ma następujące działy: kamień użytkowy oraz kamień w przyrodzie. Ze zrozumiałych względów w lapidarium nie ma obelisków, tablic i rzeźb nagrobnych. Zwiedzanie najlepiej rozpocząć w pobliżu wejścia do Collegium Geologicum, gdzie pokazane są kamienne eksponaty zastosowane w architekturze i rzeźbie, a więc wykonane przez kwalifikowanych kamieniarzy i rzeźbiarzy. N apis "lapidarium" (fot. 1) został wykuty w granicie strzegomskim metodą tradycyjną tj. dłutem i młotkiem kamieniarskim "pucką". Zastosowano w tym przypadku historyczny krój pisma: antykwę (kapitałę rzymską). Opodal eksponowana jest największa kula kamienna w Poznaniu o średnicy 86 cm i wadze ok. 900 kg (fot. 1). Została ona wykonana w okresie międzywojennym w KIesowie (dawniejszy powiat rówieński w woj. wołyńskim) z różowo-czarnego sjenitu, określanego przez petrografów jako "kIesowit" . Kulę wykonał mistrz kamieniarski M.Gawiak, którego nazwisko widnieje na otoku kuli. Pochodzenie tego eksponatu jest w znacznym stopniu mityczne, choć tak niewiele 
Lapidarium przy Instytucie Geologii w Poznaniuczasu upłynęło od tamtych lat. Nie natknąłem się na żadne materiały opisowe ani ikonograficzne. Być może kulę tę eksponowano na Powszechnej Wystawie Krajowej w Poznaniu w r. 1929 (pawilon lwowski lub stoisko kamieniołomów polskich). Nie wyklucza się także, że była jedną z czterech kul zdobiących popiersie Józefa Poniatowskiego. Odlane z brązu popiersie ustawiono w 1930 r. przed nie istniejącym obecnie budynkiem koszarowym 7 Batalionu Radiotelegraficznego na poznańskiej Cytadeli. Dzięki informacji p. Mariana Skrzypczaka, mistrza kamieniarskiego z Poznania- N aramowic, kulę odnaleziono na Ratajach porzuconą przez służby techniczne dawnego Zarządu Zieleni Miejskiej. Oczyszczono ją z brudu, smoły i farb oraz zakonserwowano preparatami "AKEMI". Obecnie kula jest eksponowana na specjalnie przygotowanym postumencie z granitu strzegomskiego. Unikalnym eksponatem w lapidarium jest pruska pikelhauba, którą znaleziono w Górach Sowich przy fortach Srebrnej Góry. Jest wykonana z szarego, sławniowickiego marmuru i prawdopodobnie była kiedyś częścią pomnika, (fot. 1) Kilka eksponatów, ofiarowanych przez Kurię Arcybiskupią w Poznaniu pochodzi ze starej katedry poznańskiej przed jej regotyzacją. Są wśród nich elementy łukowe z czerwonych ordowickich wapieni szwedzkich z wyspy Olandii. Poszczególne elementy były łączone ze sobą żelaznymi kotwami osadzanymi w ołowiu. Z tego samego materiału pochodzą stopnice ze starej katedry oraz płyty posadzkowe z kościoła p.w. św. Jana Jerozolimskiego w Poznaniu. W materiale
Ryc. 1. Lapidarium Instytutu Geologii UAM. Kula ze sjenitu wołyńskiego. Fot.
H. Walendowskiskalnym widoczne są skamieniałości głowonogów ORTHOCERAS żyjących ok. 500 milionów lat temu. Ze starej katedry pochodzi również element narożny, profilowany z marmuru "Sławniowice szare". Kamieniarz wykonał w tym elemencie zewnętrzne załamanie profilu składającego się z falcu (kostki), półwałka, leżącego ćwierćżłobka i rowka trójkątnego. Kamieniołomy szarego marmuru w Sławniowicach k. Nysy czynne są bez przerwy od XVI w. do dnia dzisiej szego. Z katedry gnieźnieńskiej pochodzi fragment stopnia blokowego z czarnego karbońskiego wapienia w Walonii. Z Księgniewic Wielkich k. Strzelina pochodzą dwa słupy z ruin zabudowań folwarcznych: ze sjenitu "Kośmin" wykonano słup o długości 195 cm i średnicy 30 cm, a z czerwonego piaskowca z okolic Nowej Rudy - słup o długości 170 cm i średnicy 45 cm.
Z zamku cesarskiego w Poznaniu przed jego przebudową w latach 1940-43 pochodzi element architektoniczny z bolesławieckiego kredowego piaskowca. Element z ornamentem wolutowym wykonano prawdopodobnie w latach 1903-1910 w firmie Zeidler & Wimmel w Bolesławcu.
Z roku 1899 pochodzi fragment balasek z kościoła p.w. Najświętszego Serca Jezusa i św. Floriana w Poznaniu. Jest to praca kamieniarsko-rzeźbiarska wykonana w białym marmurze kararyjskim. Z dachu stodoły we wsi Markowice k. Nysy pochodzą czarne łupki dachowe, fyllitowe, karbońskie. Jest wysoce prawdopodobne, że łupki wydobyto w obecnie nieczynnej kopalni łupków dachowych w Jarnołtówku k. Głuchołaz lub w Chomiąży (rejon Głubczyc). Trzy tonowy dolny bęben kanelowanej kolumny z frontonu poczty przy Al. Marcinkowskiego w Poznaniu jest eksponatem o krótkiej, lecz ciekawej historii. Surowcem skalnym jest trawertyn z Bad Cannstadt (obecnie dzielnica Stuttgartu). Okupanci hitlerowscy kierowali w czasie ostatniej wojny całkowitą przebudową wspomnianej poczty. Gotowe elementy kamienne na elewację przysłano specjalnym pociągiem na bocznicę tzw. Wolnych Torów do Poznania. Już dwa łata po ukończeniu prac kolumny frontonu poczty zostały zniszczone podczas walk o Poznań w lutym 1945 r. Atakujące oddziały szturmowe 27 dywizji gen. Wiktora Glebowa ostrzeliwały pocztę z niemieckim punktem oporu od strony obecnego pi. Ratajskiego. Bęben zniszczonej kolumny ma średnicę 110 cm i wysokość 120 cm. (Fot. 2) W dziale "kamień w budownictwie drogowym" znajdują się głównie eksponaty ofiarowane przez Wojewódzką Dyrekcję Dróg Miejskich w Poznaniu. Są to płyty chodnikowe (płaska i ryflowana) i płyty kamienno-betonowe tzw.
"wjazdówki". Są również typy krawężników: prosty (z piaskowca karpackiego "Brenna":), łukowe i odpływowy z granitu strzegomskiego oraz niski, tzw. "mostowy" również z granitu strzegomskiego. Szare granity z okolic Strzegomia są od lat sprawdzonym, jakościowo bardzo dobrym materiałem kamiennym na wykonywanie elementów dla budownictwa drogowo-mostowego. Kamienie brukowe reprezentują: 
Lapidarium przy Instytucie Geologii w Poznaniu
Ryc. 2. Lapidarium Instytutu Geologii UAM. Eksponaty w dziale kamienia użytkowego.
Fot. H. Walendowskikostka brukowa rzędowa (granity, gnejsy, bazalty) kostka brukowa pięciokątna, prykrawężnikowa w diagonalnym układzie bruku kostka brukowa średnia oraz mozaika z kolorowej drobnej kostki kamiennej (wapienie, granity, bazalty, porfiry). Ośmioboczne słupy z granitu strzegomskiego były kiedyś używane m.in.
jako bariery wzdłuż ulic na nasypach. W eksponowanym słupie widoczne są gniazda na mocowanie stalowych prętów. Część podziemna słupa (ok. 60 cm) ma fakturę łupaną, część nadziemna o wys. ok. 1 m jest groszkowana. Słup pochodzi z przebudowy skrzyżowania ulicy 28 Czerwca z ulicą Fiołkową w PoznanIU. Z innych eksponatów należy wymienić kamienie graniczne działów leśnych (materiał: gnejsy skandynawskie), tłuczeń melafirowy używany pod podkłady kolejowe pochodzący z kamieniołomu w Grzędach k. Wałbrzycha oraz pokrywę kanału lub studzienki kontrolnej. Ta ostatnia posiada średnicę 37 cm, grubość 9 cm, centralny otwór dwuśrednicowy. Została znaleziona w śmieciach w rejonie ulicy Kolejowej w Poznaniu. Jest to praca kamieniarska (prawdopodobnie) z szarego granitu łużyckiego. Dział kamienia użytkowego jest reprezentowany przez szereg eksponatów o zróżnicowanym przeznaczeniu. Wśród nich są koła szlifierskie z piaskowca (średnice 70 i 50 cm) oraz piaskowcowy toczak przystosowany do pracy na mokro, napędzany ręczniei l.: S"I":"
Ryc. 3. Lapidarium Instytutu Geologii UAM. Głazy polodowcowe. Fot. H. Walendowski
Z żaren i kamieni młyńskich naj starsze są żarna nieckowate używane od neolitu do czasu zastąpienia ich przez żarna półobrotowe (XII w.). Eksponowany "biegun" żaren rotacyjnych pochodzi ze wsi Gaj Wielki k. Poznania. Złożenie kamieni młyńskich reprezentują 2 koła śrutownika o średnicy 125 cm: dolne ("leżak") i górne ("biegun"), wykonane w okresie międzywojennym przez firmę K. Ritsch & Co. w Gorzowie Włkp. Część trąco-zgniatającą stanowią segmenty białych krzemieni francuskich z Basenu Paryskiego (okolice La Ferte sous Jouarre). Na powierzchni krzemieni wykuto specjalnym eskardem wgłębienia - bruzdy, których zarysy i głębokości są specjalnie dobrane. Z Obrzycka Wlkp. przywieziono koło młyńskie z gruboziarnistego, kremowego piaskowca. Średnica koła wynosi 140 cm, grubość 30 cm, waga ok. 900 kg. (fot. 2) Z gospodarstwa rolnego w Burgrabicach k. Nysy pochodzi misa podpompowa (podrynnowa?) o średnicy 64 cm, z odpływem. Wykonana jest z szarego marmuru (I) sławniowickiego ok. 100 lat temu. (fot. 2) Z szarego granitu "Nadziej ów" wykonano żłób o długości 215 cm i szerokości 50 cm, a z permskiego, czerwonego piaskowca sudeckiego półotwarte koryto o wymiarach 185 x 45 x 25 cm (fot. 2). Z działu głazów narzutowych największym eksponatem jest gra nitognejs wydobyty z głębokości ok. 15 m w odkrywce "Jóźwin" Kopalni Węgla Brunatnego w Koninie.>Posiada on wymiary 2,5 x 2,1 x 1,9 m i wagę ok. 20 t. Na rozległym wyglądzie lodowcowym są liczne rysy. Od marca do października 1994 r. był największym eksponowanym głazem na terenie miasta Poznania.

Lapidarium przy Instytucie Geologii w Poznaniu
Wojewódzki Konserwator Przyrody mgr F. Szafrański uznał go za pomnik przyrody nieożywionej. Od października 1994 r. głaz z lapidarium został "zdetronizowany" przez 130-tonowy głaz przywieziony na teren Ogrodu Botanicznego w Poznaniu. W bliskim sąsiedztwie głazu z lapidarium zgromadzono kilkanaście mniejszych o zróżnicowanym składzie petrograficznym (fot. 3). Są również tzw. graniaki o ścianach równo zeszlifowanych piaskiem niesionym przez wiatr (eologliptolity). Kilka mniejszych era tyków przecięto, a płaszczyzny cięć wypolerowano. Dyrekcja Instytutu Geologii UAM zaprasza i zachęca do bezpłatnego obejrzenia lapidarium, szczególnie grupy szkolne oraz zainteresowanych kamieniem i jego obróbką - zwłaszcza architektów, historyków sztuki, kamieniarzy i rzeźbiarzy.