PLAKATY TARGOWE Od I Targu Poznańskiego do 68 Międzynarodowych Targów Poznańskich (1921-1996)
JAROSŁAW MULCZYŃSKI
Dzez 75 lat Targi Poznańskie "obrosły" w różnego rodzaju prospekty, rer klamówki, foldery, breloczki, odznaki i długopisy, poza tym pojawiały się medale, plakaty, pocztówki, znaczki pocztowe, naklejki, datowniki itd. Z tych wszystkich souvenirow, gadżetów i obiektów kolekcjonerskich największym świadectwem trwania i funkcjonowania Targów Poznańskich są plakaty. Pierwszy plakat powstał z okazji I Targu Poznańskiego w 1921 roku, a ostatni, jak do tej pory, jest plakatem okolicznościowym, wydanym przez Targi na swoją 75 rocznicę. Ze wszystkich przedmiotów związanych z Targami plakaty mogą poszczycić się naj dłuższą historią, dzieje innych rozpoczynają się później i często nie są konsekwentnie kontynuowane. W przypadku plakatu, który na stałe wrósł w pejzaż naszych współczesnych miast (stale też rozwija się, chociażby w postaci megaplakatów czy billboardów), można być pewnym, że jeszcze długo będzie nieodłącznym elementem Targów. Rozwój nowoczesnego drukarstwa na przełomie XIX/XX w. wpłynął na upowszechnienie się w Poznaniu sztuki plakatowej. W odróżnieniu od innych miast na ziemiach polskich przed 1918 r. (głównie Krakowa), gdzie - przy większej autonomii i swobodach politycznych - plakat rozwinął się w kierunku posłannictwa i manifestacji polskości, na terenie Poznania był wykorzystywany w celu czysto praktycznym jako narzędzie handlowej reklamy. O wiele silniejszy ucisk narodowościowy pod zaborem pruskim uniemożliwiał wykorzystanie go jako oręża w walce o niepodległość, tym bardziej wobec specyficznej formy funkcjonowania plakatu "na zewnątrz". Ponadto brak w tym czasie silnego środowiska artystycznego w Poznaniu spowodował, że plakat nie walczył o modne wówczas formy secesyjne, a wiele z nich projektowano i drukowano w Niemczech (np. w Berlinie i Monachium). Z nowej formy reklamy, propagującej wyroby i prezentującej firmy, skorzystało natomiast rozwinięte kupiectwo poznańskie, bogaci przemysłowcy oraz producenci. Dla 
Jarosław Mulczyński
Ryc. 1. NN, 3 Foire de Poznań Pologne, 1923, wł. MNP
Ryc. 2. T. Rożankowski, IV Targ Poznański, 1924, wł. MNPbardziej rozwiniętego pod względem gospodarczym i przemysłowym obszaru zaboru pruskiego plakat stał się ważnym elementem wolnego rynku. Z 1908 roku, na przykład, pochodzi plakat "Wystawy Przemysłowej w Poznaniu na Wzgórzu św. Łazarza" projektu nieznanego autora.

Lata 1921-1939
Nie może więc dziwić, że już w czasie I Targu Poznańskiego, zorganizowanego w 1921 r. z inicjatywy kupców poznańskich, wykorzystano tę stosunkowo młodą dyscyplinę sztuki, wydając barwny plakat z napisami w 3 językach (impreza miała jeszcze charakter regionalny!). Ten pierwszy targowy plakat (ilustr. na 1 stronie okładki) otwiera serię ponad 100 plakatów powstałych w ciągu 75 lat. W skład tej grupy wchodzą plakaty dotyczące kolejnych imprez targowych oraz wystaw branżowych organizowanych na terenie MTP (np. ogrodniczych, filatelistycznych, plastycznych i td.) . . Pod koniec I wojny światowej, wraz z pojawieniem się ekspresjonistycznej grupy" Bunt", a przede wszystkim po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w 1918 f., do sztuki poznańskiej przeniknęły nowoczesne prądy artystyczne wywołane rewolucją kubizmu i ekspresjonizmu (we Francji i Niemczech) oraz formizmu i konstruktywizmu (w Polsce i Rosji), co odcisnęło swoje piętno w plakacie tego okresu. 
Większość plakatów targowych, najczęscIej na drodze rozpisywanych konkursów, projektowali poznańscy artyści, m.in. Jan Nowicki ("I Targ Poznański" z 1921 r.), Teodor Rożankowski ("II Targ Poznański" z 1922 r. i "IV Targ Poznański" z 1924 r. - ryc. 2), Zygmunt Szpingier ("Teatr - Rewja na PWK" z 1929 r.) i Stanisław Kuglin ("Wytwórczość wzrasta! Targi Poznańskie" i "Wystawa «SztukaKwiaty-Wnętrze»" z 1936 r. - ryc. 7), ale szeroko reprezentowane jest również grono twórców spoza Poznania, m.in. Kazimierz Bartel (" [V] Międzynarodowy Targ w Poznaniu" z 1925 r. ryc. 3 i "Internationale M ustermesse in Poznań Polen" z 1927 r."; ten ostatni także z wywieszką w języku polskim), Edmund John ("Jubileuszowa Wystawa Ogrodnicza w Poznaniu" z 1926 r.), Janusz Alchimowicz (" Międzynarodowa Wystawa Komunikacji i Turystyki" z 1930 r.), Adolf Oserowski ("Targi Międzynarodowe Poznań" z 1931 r. - ryc. 6), a przede wszystkim prof. Wojciech Jastrzębowski z Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie, autor dwóch plakatów na "Powszechną Wystawę Krajową" (ryc 4-5).

MIĘDZVNARODOWY TARG W POZNANIU 192
. "' I
Ryc. 3. K Bartel, M Międzynarodowy Targ w Poznaniu, 1925, wł. MNP
Prawie wszystkie plakaty powstały w poznańskich drukarniach (w technice litografii i offsetu), m.in. w Zakładach Artystyczno- Litograficznych Franciszka Pilczka, Drukarni Katolickiej T.A., Drukarni św. Wojciecha, Zakładach Graficznych Mieczysława Putiatyckiego i Zakładach Graficznych "F.K. Ziółkowski i Sp.", a niektóre w Zakładach Graficznych "Biblioteki Polskiej" w Bydgoszczy. Pod względem stylistycznym prezentowały umiarkowaną nowoczesność, zrywały bowiem z tradycyjnym nurtem realizmu, akademizmu, secesji i stylizacją epok historycznych. Ich nowoczesność wyraża się zintelektualizowaną formą, która łączy przesłanki racjonalne z intuicją artystyczną. Wyraźne są w nich tendencje geometryczne, wyrosłe z estetyki kubizmu, a przede wszystkim konstruktywizmu i puryzmu. Niezwykle popularne w owym czasie przedmiotowe widzenie świata ujawniały konstrukcje geometryczne wyrażone płaskimi kształtami przedmiotów i postaci ludzkich (np. "I Targ Poznański", "II Targ Poznański" i ,,3 Foire de Poznań Pologne" - ryc. 1). "Człowiekjest istotą geometryczną - pisał Amedee Ozenfant, twórca puryzmu. - Rozum stworzył geometrię, 
J arosław Mulczyński
Ryc. 4. W. Jastrzębowski, Powszechna Wystawa Krajowa, 1929, wł. MNP PI 301
ta zaś zaspokaja naszą głęboką potrzebę porządkowania"l. W myśl tej zasady artyści -graficy przekształcali przedmioty w proste formy geometryczne na płaszczyźnie. W innych plakatach, nawiązując do wielopłaszczyznowego postkubistycznego malarstwa członków grupy "Rytm", dzięki użyciu gradacji walorów w obrębie tego samego koloru, nadawali kompozycjom wrażenie bryłowatości. Stosowali tu jedną z nowszych zdobyczy warsztatowych, tzw. technikę prószu, łagodzącą przejścia od waloru do waloru, od formy płaskiej do trójwymiarowej (np. "Jubileuszowa Wystawa Ogrodnicza w Poznaniu" i "Międzynarodowa Wystawa Komunikacji i Turystyki"). Od członków wspomnianej grupy "Rytm" i Formistów graficy przejęli ponadto rytmizację formy: prawie płaskie kształty przedmiotów i figur ludzkich oraz litery układali w rytmiczne, najczęściej dekoracyjne zespoły (np. "Teatr - Rewja na PWK" i "Powszechna Wystawa Krajowa. Poznań Maj-Wrzesień 1929"). N awiązywano także do popularnej nadal w latach dwudziestych sztuki ludowej (np. "Jubileuszowa Wystawa Ogrodnicza w Poznaniu"). W nieco późniejszych pracach z przełomu lat 20. i 30. inspiracją artystów, zwłaszcza w dziedzinie typografii i w liternictwie, była sztuka bardziej awangardowych ugrupowań - spadkobierców kubizmu i formizmu, mianowicie "Bloku", "Praesensu", "Grupy Krakowskiej" i "a. r." (np. "Powszechna Wystawa Krajowa. Poznań 16 Maj - 30 Wrzesień" i "Wystawa «Sztuka-Kwiat yWnętrze» ").

Ryc. 5. W. Jastrzębowski, Powszechna Wystawa Krajowa, 1929, wł. MNP 
Ryc. 6.
A Oserowski, Targi Międzynarodowe w Poznaniu, 1931, wł. MNP
TAQGIp*' A pV _ Jiume W"'w /» * rAp*'
*UV-5.Y i t«?5
Na szczególną uwagę zasługują dwa plakaty prof. Wojciecha Jastrzębowskiego, z których jeden zdobył I nagrodę w konkursie rozpisanym przez dyrekcję "Powszechnej Wystawy Krajowej". Oba należą do najlepszych osiągnięć polskiej sztuki plakatowej lat dwudziestych i są charakterystyczne dla panującej wtedy geometrycznej stylizacje. W nagrodzonym plakacie "Powszechna Wystawa Krajowa. Poznań Maj - Wrzesień 1929" W. Jastrzębowski zastosował niezwykle konsekwentnie przeprowadzony symetryczny układ pionowy przebiegający osią wzdłuż dekoracyjnego motywu (potrójny rytm skrzydeł) i tekstu u dołu. Wyczuwalny jest również kierunek horyzontalny, który daje wrażenie porządku i równowagi. Monumentalna kompozycja nie jest złożona z całkowicie płaskich figur geometrycznych (trójkątów, prostokątów, półkoli itp.), które uzyskały bryłowatość przez nacięcia na osi i cieniowanie. Efekt końcowy nasuwa skojarzenia z papieroplastyką - tak wyglądałby projekt plakatu, gdyby wykonany został z uplastycznionego kartonu. Drugi plakat W. Jastrzębowskiego pt. "Powszechna Wystawa Krajowa. Poznań 16 Maj - 30 Wrzesień 1929", bliski wzorom modernistycznym lat dwudziestych, zbudowany został bez wyraźnej osi symetrii, zaś płasko wypełnione formy tworzą wyraźne podziały pionowo-poziome, łącznie z tekstem u dołu plakatu. Plakaty targowe, podobnie jak inne obiekty związane z tą imprezą, wykorzystywały różnego rodzaju symbole i znaki. Wydaje się, że ze względu na dużą nośność wizualną plakatów (tzw. sztuka ulicy), odegrały one najważniejszą rolę w tej kwestii. Najczęstszym motywem stosowanym od I Targu Poznańskiego (głównie w okresie dwudziestolecia międzywojennego) był rzymski bóg kupców Merkury i jego atrybuty: kaduceusz - łaska ozdobiona dwoma splecionymi wężami, petasos - kapelusz ze skrzydełkami i same skrzydełka, które przytwierdzano także do jego stóp (np. "I Targ Poznański", ,,3 Foire de Poznań Połogne", "IV Targ Poznański" i "M Międzynarodowy Targ w Poznaniu").
Innym motywem wykorzystywanym głównie w latach 20. była Wieża Górnośląska, której sylwetka pojawiła się po raz pierwszy (w polskiej edycji Targów) 
Jarosław Mulczyński
na plakacie z 1922 r. Ciekawego zestawienia obu symboli dokonał nieznany twórca plakatu ,,3 Foire de Poznań Pologne", zwieńczając sylwetkę Wieży główką Merkurego ze skrzydełkami i petasos. Szybko jednak zrezygnowano z tego motywu architektonicznego, z którym kojarzono sobie niedawną pruską niewolę. Powrócono do niego w połowie lat 80., kiedy opadły wzajemne resentymenty, a chętnie czerpano z symboli II Rzeczypospolitej. Od momentu umiędzynarodowienia Targów ważnym motywem stały się flagi państw biorących udział w imprezie, które dzięki swojej barwności stanowiły kanwę dekoracyjnych układów. I tak na plakacie do pierwszych Międzynarodowych Targów Poznańskich w 1925 r. (" [V] Międzynarodowy Targ w Poznaniu") naga postać Merkurego rozwija wokół siebie dwie długie serpentyny z kolorowymi flagami państw, zaś na plakacie z 1926 r. (" [VI] Międzynarodowy Targ w Poznaniu") kilkanaście takich flag niczym pióropusz "wyrasta" z głowy Merkurego, tworząc dekoracyjny motyw dywanowy. Interesującą kompozycję i kolorystykę posiada plakat "Internationale Mustermesse in Poznań Polen" z 1927 r., w którym pustą płaszczyznę przecina sporych rozmiarów złote skrzydło Merkurego. W pierwszej połowie lat 30. osłabło zainteresowanie plakatem jako formą reklamy na Targach spowodowane światowym kryzysem gospodarczym. Brak jest także obiektów z końca tej dekady.
4-18 PAŹDZIERNIKA 1936
OBRA - RZEŻBA'GRAFHC"«ZDOBN ICTWO-ARCH 1# *TEKTU RA»WZO RCWE WN Ł TCZA - i' 2' 3 'f O K D i CWE
NAWlEKSZA DOTYCHCZAS Wf5r1WA MEBU-NAJN0W5ZE URZĄDZENIA DOMOWE-NOWE U RZĄDZEN IA RADJOWE
WNAW.JESTOTWARTA CODZiąNIĘOD 10-001,8* WPT4$CIEOD UI'BUKOWKIEj PRZEZVV€S1Y8UL TARGOW fOZNANSWCH-WSTEJ' 50g. 1 ZER£60MI DZIECI £ 5 r
Ryc. 7. S. Kuglin, Wystawa "Sztuka- Kwiaty-Wnętrze", 1936, wł. MNP
Lata po II wojnie światowej
W 1947 r. ponownie powołano do życia Targi Poznańskie. W miarę rozwoju powojennych imprez targowych rosła ilość wydawanych plakatów. Szczególnie silnie akcentują one zachodzące przemiany zarówno w sztuce jak i w polityce, zwłaszcza w pierwszej połowie lat 50. Socrealistyczna stylistyka i symbolika eksploatowała tak typowe dla tego okresu elementy, jak młot, koło zębate, dźwig i postać robotnika, uzupełniane obficie kolorystyką z przewagą czerwieni ("XXIII Międzynarodowe Targi Poznańskie" z 1950 r. - ryc. 8 i "Zwiedzajcie XXIV Międzynarodowe Targi Poznańskie" z 1955 r. wg projprof. Józefa Mroszczaka oraz "XXIV International Fair Poznań - Poland" z 1955 r. wg proj. Zbigniewa Kai). Pierwsze przełamanie doktryny socrealistycznej w plakatach targowych nastąpiło, jak zresztą w całej sztuce polskiej, w 1956 r., czego przykładem jest plakat Huberta Hilschera na XXV MTP. Za pomocą prostych i płaskich form przedstawił gołąbka ze skrzydełkami Merkurego trzymającego w dziobie wagę. (ryc. str 228) N adal ważnym nośnikiem nowej symboliki i emblematyki targowej są plakaty. Przełomem w tej dziedzinie były projekty znaków Jana Olejniczaka funkcjonujące z nie znacznymi modyfikacjami do połowy lat 80. Pierwszym z nich był znak Międzynarodowych Targów Poznańskich (od 1955 r.) przedstawiający uproszczoną siatkę równoleżników i południków na globusie wpisaną w koło zębate (pełny znak posiadał jeszcze w trzech dolnych ząbkach skrót "MTP") i z uskrzydloną literą" P" po środku; wariantem uproszczonym był znak pozbawiony siatki oznaczającej długość i szerokość geograficzną (niekiedy zamiast uskrzydlonego "P" widniała biało-czerwona flaga, względnie zamiast samych skrzydełek przy "P" umieszczano strzałkę). W takiej "klasycznej" postaci znak MTP funkcjonował do 1983 r., kiedy po raz ostatni pojawiła się zębatka. Od 1984 r. oficjalnym znakiem tej międzynarodowej
Ryc. 8. J. Mroszczak, XXIII Międzynarodowe Targi Poznańskie, 1950, wł. MNP
Ryc. 9. XXX Poznań International Fair Poland..., 1961, wł MNP 
Jarosław Mulczyński
Ryc. 10. K Sławiński, xxxm Międzynarodowe Targi Poznańskie, 1964, wł.MNP
Ryc. 11. 1. Olejniczak, 27 Wiosenne Targi Krajowe, 1971, wł. MNPimprezy targowej jest litera " P" ze skrzydłem Merkurego na tle kuli ziemskiej z siatką południków i równoleżników (w ostatnich latach jedynym kolorem w tym znaczku jest niebieski) i znak ten jest zatwierdzony przez Międzynarodową Organizację Miast Targowych jako symbol imprezy. Drugim znakiem, którego projekt powstał w 1957 r. na pierwsze Targi Krajowe (pierwsza edycja w 1958 r.) była uskrzydlona litera "T'. Po raz pierwszy pojawił się na plakacie z 1958 r. i do ok. 1985 r. obsługiwał Targi Wiosenne i Jesienne (ryc. 11).
Obie litery-emblematy wraz z kołem zębatym zawładnęły na wiele lat symboliką Targów Poznańskich, znajdując sobie miejsce na wielu plakatach. Znamienne natomiast jest, że wzniesiona w 1955 r. tzw. "iglica" (po przebudowie Wieży Górnośląskiej), skądinąd bardzo charakterystyczny symbol nie tylko Targów, ale i całego Poznania, nie znalazła odbicia w projektach graficznych wydawnictw i pamiątek związanych z Targami. Dopiero w najnowszym plakacie okolicznościowym z 1996 r. wg proj. Andrzeja Pągowskiego, wydanym z okazji 75lecia Targów, ten "zapomniany" element miasta znalazł swoje należne miejsce jako motyw wiodący - ponad "iglicą" niczym chmury płyną uskrzydlone główki Merkurego (ilustr. na 4 stronie okładki).
Wśród autorów plakatów przełomu lat 50. i 60. (to m.in. lata słynnej "polskiej szkoły plakatu") wyróżniają się twórcy poznańscy, jak wspomniany Jan Olejniczak, Zbigniew Kaja (ryc. 13) i Kazimierz Sławiński (ryc. 10), a także wymieniony już prof. Józef Mroszczak z Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie. Projektowaneprzez nich plakaty, począwszy od 1956 r., odznaczają się zanikiem tradycyjnych i rozbudowanych, dekoracyjnych układów na rzecz skrótowości formy, lapidarności wypowiedzi, prostej symboliki oraz większego użycia form abstrakcyjnych i ekspresjonistycznych (np. "Międzynarodowe Targi Poznań" z 1957 r. wg proj. J. Mroszczaka, "Jesienne Targi Krajowe" z 1958 r. i "XXXI Mieżdunarodnoje poznańskajarmarka Poznań" z 1962 r. wg proj. J. Olejniczaka oraz ,,[XXX] Międzynarodowe Targi Poznańskie" z 1961 r. wg proj. Z. Kai). Kolejny znaczący przełom w plakatach targowych nastąpił po 1964 r. Pojawiły się wówczas tendencje odzwierciedlające przemiany w sztuce lat 60. - okresu najbardziej wszechstronnego rozwoju nowych form wypowiedzi, który wpłynął także na następne dekady. Wtedy też najbardziej zróżnicował się poziom artystyczny plakatu; prace wybitne przewyższały wytwory nie posiadające ambicji utrzymania wysokiej rangi artystycznej. Pojawiające się od lat 60. nowe rodzaje i gatunki plakatów (plakat malarski, intelektualny, plakat z użyciem fotografii czy z dominującymi elementami geometrycznymi, np. op - art) odnaleźć można w plakatach targowych znanych polskich twórców: Janusza Wiktorowskiego (z 1969 r.), Witolda Michalaka (z 1975 r.), Chrystiana (Jonnolca (z lat 1973, 1975 -- ryc. 12 i 1976), Ewy i Wojciecha Freudenreichów (z 1972 r.) i Danuty Żukowskiej (z 1975 r.). Z kolei na koncie jednego z wybitniejszych grafików polskich, Tadeusza Piskorskiego z Poznania, od
Ryc. 13. Z. Kąja, Poznań International Fair, 1977, wł MNP
Ryc. 12. Ch. Gomolec, Międzynarodowe Targi le sienne Poligrafia '75, 1975, wł. MNP
POZNAŃ I KTE RNATJ O SAL FAIR 
Jarosław Mulczyński
końca lat 60. do początku lat 80. znajduje się ok. 10 plakatów związanych z Targami, m.in. "XXXIX Międzynarodowe Targi Poznańskie" (1970), "Intermasz" (1976) - ryc. 14, "Taropak' 77' ,,50 Poznań International Fair" (1978), "Drema" (1978) oraz "Budma" , "Intermasz" i "Rekreacja" (wszystkie z 1980 r.). We wszystkich plakatach T. Piskorskiego dominuje syntetyczna forma z płasko potraktowaną kolorystyką. Szczególnie duża liczba plakatów pojawiła się w połowie lat 70., kiedy utworzono szereg salonów specjalistycznych. Imprez tych przybywało sukcesywnie w skali całego roku - od kilku w latach 70., ok. 10 w końcu lat 80., do ponad 25 w latach 90. Z ilością imprez targowych nie zawsze szedł w parze wysoki poziom artystyczny niektórych plakatów. Szczególnie te ostatnie, z lat 80. i 90., czerpiące w znacznej mierze z fotografii i gotowych wzorów (od 1993 r. przy produkcji Targowych plakatów korzysta się z Agencji Fotograficznej "Gamma" w Paryżu) nie odzwierciedlają interesujących propozycji MTP. Daje się zauważyć znużenie i brak koncepcji w projektach. Brak też zainteresowania ze strony środowiska artystycznego. Dlatego dobrze się stało, że z okazji jubileuszu 75-lecia Targów Zarząd MTP zdecydował się zlecić zaprojektowanie okolicznościowego plakatu znanemu grafikowi Andrzejowi Pągowskiemu. To kolejny dowód sympatii dla kultury i sztuki okazywanej przez Międzynarodowe Targi Poznańskie w nowej rzeczywistości.
Ryc. 14. T. Piskorski, Interrnasz, 1976, wł. MNP PI 11198
PRZYPISY:
1 Cyt. za S. Bojko, Polska sztuka plakatu. Początki i rozwój do 1939 roku, Warszawa 1971, s. 63.
2 Tamże, s. 84.

LITERATURA:
S. Bojko, Polska sztuka plakatu. Początki i rozwój do 1939 roku, Warszawa 1971.
Tenże, Polski plakat współczesny, Warszawa 1972.