ŚREDNIOWIECZNA BRAMA WROCŁAWSKA W ŚWIETLE NAJNOWSZYCH BADAŃ ARCHEOLOGICZNYCH doniesienie PIOTR WAWRZYNIAK D otychczas Bramę Wrocławską umiejscawiano na kilkunastometrowym odcinku ulicy o tejże nazwie od wylotu ul. Jaskółczej w kierunku ul. Podgórnej. Tę mocno niedoskonałą lokalizację ustalono przede wszystkim w oparciu o źródła kartograficzne - plany miasta z XVII i XIX-go wieku i nieliczne wzmianki źródłowe zawarte w aktach miejskich. Podobnie jak w przypadku pozostałych trzech bram poznańskich, z Bramy Wrocławskiej nie zachował się do czasów obecnych żaden element wznoszący się ponad obecnym poziomem użytkowania terenu, aczkolwiek w trakcie adaptacji oficyny bocznej kamienicy przy ul. Wrocławskiej 25 - położonej w bezpośrednim sąsiedztwie Bramy - na salon gry Bingo odkryto w kondygnacji I-go piętra dobrze zachowane partie muru miejskiego. Wiązanie cegieł na sposób wendyjski (o bardzo ciekawym układzie - trzy wozówki i główka ), wymiary tychże oraz lokalizacja samego muru na granicy posesji Wrocławska 23 i 25 wskazują, iż jest to średniowieczny (koniec XIII-go wieku) wewnętrzny mur obronny - wysoki; ten sam, którego lico od strony Starego Miasta oglądał w 1898 r. J.Kohte (ryc. 88).1 Niewielki fragment lica zewnętrznego tegoż muru odsłonięto i wyeksponowano w formie świadka w ścianie północnej klatki schodowej prowadzącej do salonu gry Bing02 (ryc. 87). Bliżej ul. Podgórnej dostępny jest kolejny wycinek muru obronnego - tym razem zewnętrznego - wybudowany w początkach XVIII-go wieku. Pewne odcinki murów zachowały się także pod posadzkami piwnic i w murach fundamentowych kamienic zlokalizowanych po zachodniej stronie ul. Wrocławskiej.3 Sama ul. Wrocławska wraz z ul. Wielką stanowiły główne arterie komunikacyjne średniowiecznego Poznania. Tymi ulicami wjeżdżały na Rynek wozy kupców ze Śląska i Pomorza Gdańskiego - regionów, z którymi prowadzono Ryc. 87. Odsłonięty fragment zewnętrznego lica średniowiecznego muru wysokiego (wewnętrznego) na półpiętrze klatki schodowej w salonie gry Bingo przy ul. Wrocławskiej 25. ... """,, : ...A . ;Al %!:' , -.... 'J -<:%_..,r:; "' -.. .. :=""'\,::wielce zyskowny, stanowiący o zamożności i bogactwie miasta handel. Stąd też zbytnio nie dziwi na starych sztychach z widokami Poznania nader okazały, wręcz reprezentacyjny wygląd poszczególnych bram. Przede wszystkim były one jednak dziełami militarnymi, chroniącymi najbardziej newralgiczne punkty w systemie obronnym miasta. W przypadku Bramy Wrocławskiej dotyczyło to m.in. rejonu wzgórza Św. Marcina, z którego w trakcie oblężeń najczęściej wychodziły natarcia - zawsze groźne i niebezpieczne. Stąd też usilne dążenia władz miejskich do kolejnych rozbudów i utrzymania w należytym porządku umocnień bramnych i przyległych doń murów oraz fortyfikacji ziemnych. Starania te nie zawsze przynosiły pożądany skutek, a opisy z ostatnich lat Rzeczypospolitej szlacheckiej wskazują na daleko posuniętą destrukcję, wręcz zastraszającą ruinę całego systemu obronnego miasta. Bramy Wrocławskiej nie objęto - jak dotąd - systematycznymi pracami wykopaliskowymi. Jedyną możliwość stwierdzenia obecności jej reliktów pod powierzchnią ul. Wrocławskiej niespodziewanie dały roboty ziemne związane z wymianą sieci gazowej na Starym Mieście, które na ul. Wrocławskiej, na odcinku od ul. Jaskółczej do ul. Podgórnej, odbyły się w lipcu i sierpniu 1991r. Wojewódzki Okręgowy Zakład Gazownictwa w Poznaniu - generalny inwestor tych prac 4 , zobligowany nakazem konserwatorskim powierzył nadzory archeologiczne Pracowniom Konserwacji Zabytków Sp. z 0.0. w Poznaniu. Z ich ramienia badaniami kierował autor niniejszego komunikatu przy współudziale Piotr Wawrzyniak - I ' " , tĄ" ,, /, C" E L'n: 1-:- l! r'; '7{ "fl' >.1""1 '-.'" o' -- .:.--- : t " .*' f; " " fi, ;. .: " " ft - ' '. To '*'!"'" H,: . , '....... 1\9 15 1\91'1 -' I -"o _._ ._ . . . - -. - - - . ..",.. ......---;;,;--...-.. .,_.""'_.... "'. .... __.. _",_.""""",",..>i>"__..._,.,..__,","",,,,,,,,__ ."- ---- . -,. : .. .: .<-v,' Ryc. 88. Rekonstrukcja odcinka muru wg śladów w szczytowej ścianie domu przy ul. Wrocławskiej wg. ]. Kohtego . " " . ł.....- ' "1ł .. - - A; . !!!f Ali! · .ł.. ..,-",. ł' . "1Ał.'-'''ł ',,-; , '":J,::'łhl ',łt;,,;,o' , jIJI}lh 1 _ ,f( , " 0 . , .. , .' ł fl .i J '.i ,i,--::-';;:'.- ł_ f . f', ': r" ił: .J . \ p' \ - .' 1 " ''\ J # \ " ''f'\ł Ul . A, .ł. A '.'" . . ..., } ';'- .i , 'łI£ t -::;- 'rp' I "';ęJ\i' [t e 1-:i'ł - : 'ł..::::::lł .:: f ' o ,', ,. WJ / :lt ' . ':;: ..., o :_: ' iIIIiI 'I; 'JJf .. o "'j I I" iI"'r"i . . ,TF _ _ fil' :::. q , " : .,1 .''j' :1.'lłjł,It'. ;- ;..:.....i-, ' I ' :::: " on J/ ' 'I r " ł ' j" 11 ',' 'I".' f '.. ..-- ..' ..,IIfi.'I'" J f ' . .., -.. !" ./ ';.... i:,.!!'l[\ ; ,.' : ;.I'i!I) 'i }!JiQ!ttIWI :' ::,:.t' * tJII" ił:11 : d' &:1.'ljl1."vll, j . .L. ,' ł\"" ....; .- ., ł ' o.J,":"fi""F' A-"" ....,.... !illit.", ''...' 1f!'I:I' (I'lJ ł ,. . ':wa , " . ł. " I o "tt,1"ł"i ' . ':: ;0 "\,l 'II I dr, r i:łl!,łh! 1f!IJAJ1 , ..a " . 'J'L ....Il. \nu.It!J.dł f1j , -. " :-":'ł 'ł."1, ...J'Ił/'\. r," c-i.'''' "ł . ł .'t' ł . ': -.,' ..,.. aj .,," :11 ¥, -- ";"' ;t_t1j . ,ł. J_ .\ I' 11 ł J ," 0.# . Ryc. 89. Brama Wrocławska ok. 1618, fragment ryciny z dzieła G. Brauna 'i) _....;Ii @ I 1' ':r 1[ " . . o; '" 'o, . ..,'.A:.- \ \ \A l ! 1i --==:J .:: :H:.,.".':-..dt ri'"-'- .t: , .. -.........-.. Ryc. 90, Brama Wrocławska. Profil wschodni i rzut wykopu gazociągowego (wycinek) z reliktami murów III - V a (przybramie ) i VI (mur osłonowy). Lokalizacja na wysokości przejazdu bramnego na teren posesji Wrocławska 16. Inwentaryzację wykonali z. Karolczak i P. Wawrzyniak, Archiwum Pracowni Naukowo-Badawczej PKZ, Sp. z 0.0. w Poznaniu. Legenda: l - asfalt (obecny poziom użytkowy jezdni) 2 - beton; podbudowa pod asfalt 3-4, 6-10, 19-24 - warstwy nasypowe - ziemne (gruz ceglany, próchnica, piasek z domieszką zaprawy wapiennej i węgli drzewnych) III - mur III (relikt przybramia - około 1430-1450r.) IV - mur IV ( relikt przybramia - około 1430-1450r.) V - mur V (relikt przy brami a; naprawa - XV-XVIII w.) Va - mur Va (relikt przy b rami a; naprawa - XV-XVIII w.) VI - mur VI (relikt muru osłonowego - 2 poło XV- pocz. XVI-go w.) A - wyżłobienie w kamieniu (pod kratę ?) B - negatyw po belce drewnianej mgr mgr E. Krausego i P. Śniadego oraz mgr Z. Karolczaka z Muzeum Archeologicznego w Poznaniu. Wykop pod gazociąg na wyżej wspomnianym odcinku ul. Wrocławskiej poprowadzono, wyjąwszy pierwsze metry, niemal środkiem jezdni, w odległości około 5,80-6,55 m (skraj zachodni wykopu) od zachodniego lica zabudowy ulicy. Jedynie początek wykopu, na długości około 14,90 m (licząc od naroża południowo-zachodniego ul. Jaskółczej i Wrocławskiej) przebiegał w bezpośrednim sąsiedztwie chodnika, około 3,65-3,80 m od pierzei zachodniej zabudowy. Następnie - na odcinku długości około 8,50 m - wykop skierowano skosem ku środkowi ulicy. Na wylocie ul. Wrocławskiej w Podgórną linię przebiegu wykopu wytyczono znowu pod kątem, w kierunku południowo-zachodnim. Wykop przeciął ul. Podgórną i w chodniku, po stronie południowej ulicy, został poprowadzony w kierunku ul. Szkolnej. W sumie długość wykopu wyniosła tutaj około 54,50-55,OOm (bez odcinka na ul. Podgórnej!), szerokość - 1,40-1,70m, a głębokość wahała się w przedziale od Piotr Wawrzyniak 1,25/1,30 In do 2,10/2,20 m. Ponadto od wykopu głównego odbiegały linie boczne, którymi poprowadzono rury z gazem do poszczególnych domów; łącznie 3 wykopy o szerokości około 1,00-1,10 m i głębokości dochodzącej nawet do 2,00 m. W wykopie głównym zanotowano nawarstwienia ziemne, głównie nasypy gruzowe, piaski i próchnice, niejednokrotnie z domieszką gliny, węgli drzewnych a nawet spalenizny; poprzecinane licznymi wkopami (najczęściej pod stare instalacje komunalne, z reguły nieczynne) i destruktami murów ceglanych lub ceglano-kamiennych. Mury oznaczono roboczo cyframi rzymskimi od I do VII (wliczając w to domniemany negatyw po średniowiecznym murze wewnętrznym - wysokim) i określono wstępnie jako relikty konstrukcji związanych z Bramą Wrocławską bądź innymi urządzeniami obronnymi z jej najbliższego otoczenia. Wydobyto także nieliczny ruchomy materiał źródłowy, nowożytny nie wnoszący istotnych informacji do całości interesujących nas kwestii. MUR I - domniemany, w formie potężnego wkopu po rozebranym murze o szerokości około 2,30 m i stropie (wierzch) zalegającym około 0,58-0,85 m poniżej obecnego poziomu jezdni. Spągu (dno) nie osiągnięto. Wkop ten zarejestrowano w profilu wschodnim wykopu, w odległości około 5,40 m (skraj północny) od naroża południowo-zachodniego uL Jaskółczej i Wrocławskiej. Z gruzu ceglanego wypełniającego obok zaprawy wapiennej, piasku i jasnoszarej próchnicy ów negatyw wydobyto ułamki cegieł - palcówek wysokich na 91-100 mm i szerokich na 139 mm. MUR II - relikt ceglany uzupełniony w dolnej partii stosunkowo małymi kamieniami polnymi (o średnicy do 20,0 cm). Cegły - palcówki o wymiarach 75/98 x 132/150 x 270/300 mm kładziono w wątku polskim na zaprawie wapiennej. Szerokość muru około 1,65 m; korona - 0,85 m poniżej obecnego poziomu ulicy. Stopy nie osiągnięto. Mur zarejestrowano w profilu zachodnim wykopu w odległości około 21,00-22,65 m od naroża południowo-zachodniego uL Jaskółczej i Wrocławskiej. Natomiast w profilu wschodnim stwierdzono tylko obecność warstwy gruzu ceglanego szerokości około 5,50 m sięgającej dna wykopu (tj. około 1,95-2,00 m poniżej obecnego poziomu użytkowego). W dzienniku polowym zanotowano ponadto dwie sugestie E. KrausegoS, który obserwował mur w momencie jego odkrycia: 1. - mur sprawia wrażenie jakby skręcał w bramę przejazdową dawnego Hotelu Saskiego, czyli budynku przy uL Wrocławskiej 25; 2. - mimo że mur uległ częściowemu zniszczeniu w trakcie wcześniejszych prac instalacyjnych, to jednak zalega na dnie wykopu (2,00 m poniżej obecnego poziomu) na całej jego szerokości - co dało asumpt do stwierdzenia, że natrafiono na otwór bramny. MUR III (ryc. 90) - ceglany. Cegły - palcówki o wymiarach 75/88 x 130/150 x 280/300 mm, kładzione w wątku polskim (?) na zaprawie wapiennej. W koronie muru, zalegającej na głębokości około 2,04 ID poniżej obecnego Ryc. 91. Brama Wrocławska. Lico południowe muru VI - stan przed rozbiórką ';:>.""""'; '........ >_ .:: :. : \'iIiIi ..,.,. . i> \.' ,, ",-' . ;,', '< "','' :J'\tj t ' .' :,' /; :';:f.,t. ; ,:,,;':;" "" '," ,,>'"', ,f.:,;;d.,..,,lfr 'W{:i','! t'- ,.- , "" : : .: ,' ,. 'i :\':, >. :.>," .."-. 'OS jr / ..',:' , ,, ... '; '.... . r-" - .;". , - - -. : '.'.. :;i:' , .. .. ...' ,._,c, ;'I' . ": ,.. \;0. ",,\ : ... , F 'J:J '" c"łt' -' A .';, .:."O/ .. :-",,"jł '""", .......... .;: ,..::...,.. '! ' ..,... ;.. -, "''.!' ".,;poziomu, stwierdzono ślad (odcisk) po belce (?) drewnianej. Lico południowe otynkowane. Mur zarejestrowano na dnie i w profilu zachodnim wykopu w odległości około 34,60-36,00 m od naroża południowo-zachodniego ul. Jaskółczej i Wrocławskiej. MUR IV (ryc. 90) - ceglano-kamienny. Wątek trudny do określenia, raczej polski. Cegły-palcówki o wymiarach 70/90 x 130/150 x 270/300 mm, ułożone na zaprawie wapiennej. Lico południowe (do którego dostawiono mur V) otynkowane. Koronę muru stanowi potężny głaz z rodzajem wyżłobienia (pod kratę?), którego powierzchnię wyrównano zaprawą wapienną (próg?). Nań nastawiono kolejny mur - V a. Mur IV zarejestrowano na dnie wykopu i w profilu wschodnim w odległości około 36,60/37,20-39,00/39,60 m od naroża południowo-zachodniego ul. Jaskółczej i Wrocławskiej. Korona zalegała 0,96 m poniżej poziomu ulicy. Stopy nie osiągnięto. Piotr Wawrzyniak .<"';ł: ". > < ""w.". . !> > ' . '!:.' . I '..:'\,,> .... ' -1\ ; ,s ,. lO- ',-, ,: ;'... , \ 1 , . , :) :. ;""A .' , . ?,,:, ." : :. Ryc. 92. Brama Wrocławska. Mur VII - węgar wschodni przejazdu (?) MURY V i V a (ryc. 90) - ceglane, dostawione bądź nastawione na mur IV. Wątek polski (?). Cegły - palcówki o wymiarach 75/92 x 130/150 x 275/300 mm, ułożone na zaprawie wapiennej. Koronę muru V odnotowano na głębokości około 0,92 m, natomiast V a - 0,45 m poniżej obecnego poziomu użytkowego. Szerokość muru V - około 0,50-0,60 m , a jego lico południowe oddalone jest od naroża południowo-zachodniego ul. Jaskółczej i Wrocławskiej o około 39,60 m. Mur V uległ częściowemu zniszczeniu w trakcie instalacji gazociągu. MUR VI (ryc. 89 i 91) - ceglany. Cegły - palcówki o wymiarach 71/90 x 140/152 x 280/300 mm, kładzione w wątku polskim na zaprawie wapiennej. Szerokość muru - 0,90m,korona - 0,70/1,04mponiżejobecnegopoziomu, stopa - ? Na głębokości około 2,06 m zaobserwowano od strony południowej muru odsadzkę szerokości około 0,20 m. Mur zarejestrowano w odległości 43,4044,30 m od naroża południowo-zachodniego ul. Jaskółczej i Wrocławskiej, w obu profilach wykopu i na jego dnie ( na trasie realizowanego gazociągu uległ częściowemu zniszczeniu 6 ). MUR VII ( ryc. 92) - ceglano-kamienny. Ułożony w wątku polskim. Cegły o wymiarach 78/86 x 140/146 x 290/300 mm, na zaprawie wapiennej. Koronę muru uchwycono na głębokości około 1,10 m poniżej obecnego poziomu, stopa - ? Szerokość - 1,60 m w partii dolnej, natomiast w górnej _ 1,05 m (strop partii dolnej zanotowano na głębokości około 1,64-1,80 m poniżej poziomu ulicy). Wydaje się, że uchwycono lico wewnętrzne otworu wjazdowego (w profilu wschodniego wykopu), a także ówczesny poziom przejazdu - około 1,46 m poniżej obecnego. Od strony południowej zanotowano na głębokości około 3,00 m odsadzkę o 'szerokości około 8,0 cm, zaś od północnej, na głębokości około 2,82 m, nadwieszkę szerokości 4,0 cm. W stosunku do pozostałych murów ustawiony jest skośnie, po osi SE-NW. Lico południowe muru vn zarejestrowano w odległości około 52,10-52,60 m od naroża południowo-zachodniego ul. Jaskółczej i Wrocławskiej. Na odcinku położenia rury mur uległ częściowemu zniszczeniu. W świetle przedstawionych odkryć Brama Wrocławska jawi się jako potężny kompleks fortyfikacji murowanych i ziemnych. 7 Niestety, szczupłość tych źródeł w zasadzie tylko sygnalizuje problem badawczy bez możliwości określenia przynajmniej podstawowych faz rozwojowych i rozpoznania murowanej struktury tego niezwykle interesującego dzieła. Tym niemniej warto w tym miejscu przytoczyć wnioski, jakie nasunęły się prowadzącym nadzory tuż po odkryciu ostatniego fragmentu muru. 8 1. Chronologia: - mur I (negatyw) - około 1280-1290r. ; - mur n - około 1430r. (w oparciu o wcześniejsze spostrzeżenia E. Linette 9 ); - mury III - IV - około 1430-1450r. ; - mury V - V a - kolejne naprawy, trudne do wydatowania (XV-XVIII wiek?); - mury VI - VIl - 2 połowa XV - początek XVI-go wieku. 2. Pomiędzy murami I i n znajdują się prawdopodobnie pozostałości pierwotnej wieży bramnej ( 1280-1290r.). 3. Pomiędzy murami n i V następne elementy Bramy - przybramie ; mury n - V a są elementami tego przybramia (1430-1450r.). 4. Mury VI i vn - osłonowe, z 2-ej połowy XV-go wieku, powiązane zapewne z przybramiem. 5. Zauważone relikty otworu wjazdowego w murze IV są, być może, pozostałościami wejścia bocznego (furtki). Być może w XVIII wieku odbywał się tędy główny ruch przez Bramę Wrocławską. 6. Relikty muru obronnego zarejestrowane przez Z. Karolczaka w piwnicach kamienicy przy ul. Podgórnej 19 należy kojarzyć z murem VII. Nie zajęto stanowiska wobec odkrytych pozostałości przejazdu w murze vn i sugestii E. Krausego o przelocie bramnym w murze n. Powyższe wnioski - jak najbardziej robocze - powinny ulec gruntownej weryfikacji. Jedyną taką możliwość dają systematyczne, przeprowadzone na dużą skalę badania archeologiczne obejmujące nie tylko samą ulicę, ale również piwnice i podwórza przyległych doń kamienic. Piotr Wawrzyniak PRZYPISY 1 J. Kohte, Von der mittelalterlichen Stadtmauer in Posen, Zeitschrift der Historisches Gesellschaft fUr die Provinz Posen, Rocznik XIV, 1899, s. 141 i n. 2 A. Kąsinowski, który dokonał ponownego odkrycia muru, wykluczył ponadto istnienie baszty nr 34, którą zaznaczył na swojej rekonstrukcji Z. Pilarczyk (w:) Obronność Poznania w latach 1253-1793, Warszawa- Poznań 1988, s. 80, ryc. 15. 3l n formacja ustna udzielona przez Z. Karolczaka, który obserwował relikty murów w trakcie remontu kotłowni centralnego ogrzewania w wymienionych budynkach. 4 Wszelkie prace ziemne związane z instalowaniem nowej sieci gazowej w Poznaniu objęte są od 1988 r., tj. od momentu ich rozpoczęcia, stałym nadzorem archeologicznym. W ich wyniku zlokalizowano m.in. relikty Bramy Wielkiej i niewielki odcinek muru obronnego w pobliżu skrzyżowania ul. Garbary z uL Solną. Współpraca prowadzącego nadzory - P. Wawrzyniaka z przedsiębiorstwami wykonującymi w imieniu WOZG roboty jest wzorowa i nadal owocuje ciekawymi odkryciami i znaleziskami, 5 Dziennik polowy nr II - Poznań WOZG , sezon 1991-1992, s. 31-32, zapis z dnia 09.VII.1991r., Archiwum PNB PKZ, Sp. z 0.0. w Poznaniu. 6 Zmieniono natomiast projektowaną trasę bocznego odgałęzienia gazociągu do kamienicy Podgórna 19, dzięki czemu ocalono odcinek muru VI na długości około 3,50-4,00 m w kierunku zachodnim. 7 Na pozostałości umocnień ziemnych w wykopach gazowych (zwłaszcza w ciągu ul. Podgórnej), w szczególności zaś szańca usypanego przez Szwedów w początkach XVIII-go wieku nie natrafiono. Układ warstw ziemnych wskazuje, że umocnienia te zostały później całkowicie zniwelowane. 8 Odnotowane w Dziennik.u polowym nr II - Poznań WOZG, sezon 1991-1992, s. 40-41; ustalenia dokonane przez Z. Karolczaka i P, Wawrzyniaka z dnia 23.VII.1991r. 9 E. Linette, Średniowieczne mury obronne Poznania, Poznań 1960 (m-pis).