ELEMENTY MIEJSKIEGO SYSTEMU OBRONNEGO, ODKRYTE NA DZIEDZIŃCU BYŁEGO KOLEGIUM JEZUICKIEGO W POZNANIU, Sprawozdanie z ratowniczych badań archeologiczno-architektonicznych,
PAWEŁ PAWLAK
N a przełomie lipca i sierpnia 1995 r., Pracownia Archeologiczno-Konserwatorska z Poznania 1 sprawowała nadzór archeologiczny w trakcie zakładania instalacji kanalizacyjnej na dziedzińcu byłego Kolegium Jezuickiego (plac Kolegiacki 17) i przed bramą wjazdową od strony placu. Prace te zlecił Urząd Miejski w Poznaniu.
Wykop instalacyjny miał długość 46 m (ok. 10 m przed bramą i 36 m na terenie dziedzińca), szerokość ok. 1,20 m i maksymalną głębokość ok. 2,5 ID (na placu Kolegiackim), wypłycając się do ok. 1,8 m na dziedzińcu przy studzience, którą połączono rurą z systemem kanalizacji zbiorczej (na placu Kolegiackim przy głównym wejściu do Urzędu - ryc. 78). Prace ziemne wykonywano mechanicznie, a miejsca, gdzie wystąpiły relikty muru obronnego i dawnej zabudowy Kolegium odkrywano ręcznie. Ograniczony przestrzennie charakter prac budowlanych sprawił, że działaniami archeologicznymi objęto - zgodnie z zaleceniem konserwatorskim - przede wszystkim inwentaryzację - w ramach wykopu - odkrytych pozostałości architektonicznych. W tym ostatnim przypadku badania te polegały na zarejestrowaniu a następnie odczyszczeniu substancji architektonicznej oraz wykonaniu dokumentacji rysunkowej i fotograficznej. W kilku miejscach, istotnych pod względem konstrukcyjnym, zdjęto wierzchnie warstwy cegieł w celu rozpoznania sposobów łączenia poszczególnych części murów. Tam, gdzie zachodziła potrzeba, pogłębiano wykop, by zarejestrować głębokość posadowienia murów. Zadokumentowano również dwa odcinki profilu ziemnego wykopu budowlanego (o łącznej długości 15 m). 
Paweł Pawlak
W trakcie prac archeologicznych odnotowano następujące, zasadnicze elementy: - fragment XIII-wiecznego wewnętrznego muru miejskiego pod bramą wjazdową na dziedziniec Urzędu Miejskiego (ryc. 79), - fragment muru nowożytnego odkryty w centralnej części dziedzińca (ryc. 82), - relikty piwnic wcześniejszej zabudowy w skrzydle północnym byłego Kolegium Jezuickiego (ryc. 79), - w skrzydle wykopu przed głównym wejściem do Urzędu Miejskiego natrafiono, na głębokości ok. 1,7 m od poziomu asfaltu, na pojedyncze kości ludzkie zalegające na złożu wtórnym, które są, być może, związane z cmentarzem przy kościele św. Marii Magdaleny,2 - w tym samym sektorze, gdzie wystąpiły kości ludzkie, natrafiono, na głębokości ok. 2,5 m od współczesnego poziomu użytkowania, na skupisko kamieni średniej wielkości. Ich dokładnego układu nie dało się ustalić ze względów obiektywnych (zbyt wąski i zbyt głęboki wykop). Niewykluczone, że była to pozostałość uliczki przymurnej znanej również z wcześniejszych badań. Odkryto ją bowiem w 1960 r. w krużganku wieżowego skrzydła byłego Kolegium Jezuickiego, w jego skrajnym wschodnim przęśle, gdzie na głębokości ok. 1,9 m przylegała do muru miejskieg0 3 (ryc. 77). Na element ten natrafiono również w trakcie badań w 1992 r. przy murze wysokim przylegającym od południa do Bramy Wodnej4.

Dla potrzeb niniejszego artykułu przedstawiam opis i dokumentację techniczną dwóch pierwszych elementów wymienionych wyżej (tj. miejskiego muru obronnego i nowożytnego muru odkrytego w centralnej części dziedzińca).
1. Wewnętrzny mur obwodowy miasta
Fragment wewnętrznego muru obronnego, wchodzącego w skład południowo-wschodniej części systemu fortyfikacyjnego miasta, odkryto pod współczesną bramą wjazdową na dziedziniec Urzędu Miejskiego - przy wschodnim skrzydle b. Kolegium. Zorientowany był na osi północny-wschód - południowy-zachód. Pierwotna struktura muru widoczna była tylko w elewacji południowej na głębokości 2,15-3,50 m poniżej współczesnego poziomu użytkowania. Efektem rozbudowy Kolegium (skrzydło północne) są relikty ściany posadowionej na murze obronnym, zarejestrowane na głębokości 0,96-2,15 m. Lico zewnętrzne charakteryzowanego fragmentu muru obronnego rozpoznano na długości 0,93 m w części górnej i 0,70 m w części fundamentowej (ryc. 80). Fundament, o wysokości 0,34 m, tworzyły kamienie ułożone dwuwarstwowo. W dolnym rzędzie kamienie średnich rozmiarów (ok. 14-17 x 35 cm) spoczywały na płaskiej stronie, co decydowało zapewne o stabilności konstrukcji, w górnym natomiast granitowy surowiec kamienny był w większości 
opracowany w formie kostki o wymiarach 10-12 x 14-15 cm. Kamienie nie były spojone zaprawą. Część kamienna (fundamentowa) "wystawała" poza lico ceglane muru na 7 cm, tworząc tzw. odsadzkę (ryc. 81). Wyżej zarejestrowano 9 warstw cegieł dobrze zachowanych, wypalonych na kolor ciemnoczerwony, w wątku wendyjskim. Jednakże układ cegieł nie był jednorodny; w pierwszej warstwie ułożono je na wozówce (podstawą bądź główką na zewnątrz - ryc. 80), na zaprawie podsypanej drobnym kruszywem granitowym, co miało na celu wyrównanie powierzchni, na której posadowiono część ceglaną muru. Poza tym cegły w pierwszej warstwie wydają się być masywniejsze od tych występujących wyżej i ich wymiary mieszczą się w granicach: 28,0 x 11,0 (13,0) x 10,0 cm. W pozostałych przypadkach wymiary cegieł wynosiły 27,0 (29,0), (incydentalnie 21,0) x 12,0 (14,0) x 7,0 (9,0) cm (ryc. 80). Cegły związane były zaprawą barwy kremowobeżowoszarej o stosunkowo dobrej spoistości. Fugi o szerokości 2,03,0 cm opracowano "na płasko", czyli zbierano starannie z elewacji muru zaprawę, która wypływała w trakcie kładzenia cegieł. Elewacja wewnętrzna muru (od strony miasta) nie zachowała się w stanie pierwotnym (ryc. 81). Po zdjęciu przymurowanych w okresie nowożytnym ścian okazało się, że liczne przewiązania i przymurówki reorganizujące przestrzeń piwniczną Kolegium trwale naruszyły strukturę muru, co uniemożliwiło jego inwentaryzację. Zatem jego pierwotnej szerokości nie dało się ustalić. Możemy jedynie przypuszczać, że parametry tego fragmentu muru zbliżone były do tych, które zarejestrowano również na południowo-wschodnim odcinku obwarowań miejskich, tj. mur zadokumentowany i opisany przez J. Kohtego w 1898 r. przy ul. Wrocławskiej 25 oraz odkryty w 1936 r. fragment muru przy placu Kolegiackim 12 (podczas budowy Miejskiego Ośrodka Zdrowia)6. W pierwszym przypadku mur miał szerokość 1.1 m, w drugim zaś 1,0 m. Odsłonięta w trakcie ostatnich badań część muru obronnego wpisuje się w południowo-wschodni odcinek średniowiecznej linii umocnień. Ciąg ten wyznaczają odkryte wcześniej fragmenty wewnętrznego muru obwodowego miasta: - przy ul. Wrocławskiej 21/23 i Wrocławskiej 25, - w krużganku wieżowego skrzydła b. Kolegium Jezuickiego, w jego skrajnym, wschodnim przęśle 7 ,
.ji.: ,
. '::.' ><
".  , ;:}! ".J>" "" -. > .\' , " ..".;"": :,;._:v<
""1 " .., ... .
'.:,... ...
,)
. }v .

:.."
..V'$ ;
Ryc. 77. Linia dawnego muru w skrzydle krużganku Kolegium Jezuitów z brukiem uliczki przymurnej 
Paweł Pawlak
.... ,
Ryc. 78. Lokalizacja wykopu instalacyjnego na dziedzińcu b. Kolegium Jezuickiego i na placu Kolegiackim, w 1995 r. 1 - zarys wykopu; 2 - pozostałości elementów architektonicznych analizowanych w tekście; 3 - rekonstrukcja hipotetycznego przebiegu muru "renesansowego": a - fragment wewnętrznego muru obronnego miasta, b - mur nowożytny. A, B, C, D - poszczególne skrzydła b. Kolegium. Rys. W. Pietura.
2m
- WSO<xINO lICI.E<iUot
Ryc. 79. Plac Kolegiacki 17. Rzut z góry elementów architektonicznych w sektorze przed Urzędem Miasta i w bramie wjazdowej na dziedziniec b. Kolegium. Rys. Z. Karolczak.

PARTIE PMlNlCZNE SICRZ'l'DtA POŁMJCNEOO ICD.EOtJM
- przy pl. Kolegiackim 12 (odkryty w 1936 r. B ) - w podziemiach części prezbiterialno-transeptowej kościoła farnego przy ul. Gołębiej 1. 9 - przy Bramie Wodnej (od jej południowej strony), zarejestrowany w trakcie badań w 1992 r. lO Biorąc pod uwagę lokalizację odkrytego fragmentu muru jak i jego parametry techniczne, stwierdzić należy, że jest to pozostałość murowanej fortyfikacji miasta, którą zaczęto wznosić pod koniec XIII w. H Według powszechnie przyjętych ustaleń stopniowa destrukcja pierwotnych założeń fortyfikacynych na odcinku od Bramy Wrocławskiej do Ciemnej Bramki miała miejsce od połowy XVII w. Była ona efektem działalności budowlanej jezuitów, którzy w myśl umowy z miastem z 1622 r. otrzymali teren przylegający do murów miejskich, za co zobowiązali się wybudować basztę, wymurować fosę miejską i konserwować odcinek murów miejskich przy Kolegium12. Przyjmuje się, że dopiero budowa kościoła jezuickiego (w latach 1651-1701) była przyczyną przerwania umocnień obronnych; część kościoła znalazła się bowiem po południowej stronie muru, na miejscu dawnej fosy, której fragment 
P01LOM A5Fł.lTU
LICO C<CII.AH< '"'''' """""""'" I c::=JC:::J 5S5CSB D o8oB Q ODDC1 1 c:::=::J  'pDCJ b I m \ o I I I I L_______Jn'm
II.AMlENNV FWrlDAMIEHT
Ryc. BO, Dziedziniec b. Kolegium Jezuickiego. Elewacja południowa wewnętrznego muru obronnego miasta. (elem. a na ryc. 78) 1 - cegły nie zniszczone, 2 - cegły uszkodzone. Rys. W. Pietum.

POlIOM ASFALTUfragment skrzydla 136tnocnego Kolegium
Ryc. 81. Dziedziniec b. Kolegium Jezuickiego. Profil wschodni elementów architektonicznych muru obronnego miasta (XIII w.) i fragmentu północnego skrzydła Kolegium. Rys. W. Pietum.
musiano zasypać 13 . Odkryty fragment muru wewnętrznego w podziemiach kościoła farnego (w części transeptowej) jest właśnie reliktem rozebranej przez jezuitów części umocnień 14 i kontynuacją muru odkrytego w trakcie prac na dziedzińcu Kolegium w 1995 r. Budowa "barokowego" Kolegium Jezuickiego od 1701 r. spowodowała destrukcję kolejnego fragmentu południowej części muru obronnego; zastąpić go miała nowa linia muru otaczająca kompleks jezuicki od południaIS. Stąd powstało charakterystyczne "wychylenie" muru obronnego w tym miejscu widoczne już na planie P. S. Fabera z 1704 r. (por. ryc. 8)16 Dalsze działania budowlane, a w szczególności rozbudowa skrzydła wschodniego Kolegium (do 1748 r.) i powstanie nowego skrzydła północnego z wieżą bramną (w latach 1752-1755)17, przyczyniły się do destrukcji pierwotnego systemu fortyfikacyjnego na tym odcinku (również w miejscu, gdzie prowadzone były prace w 1995 r.). Ostatnio jednak powstała zgoła odmienna hipoteza dotycząca, pośrednio, zmian w południowo-wschodnim odcinku muru obronnego w aspekcie przestrzennego rozwoju Kolegium Jezuickiego 18 . Zakłada się bowiem, w oparciu o plany Poznania 19 a zwłaszcza źródła pisane, że już w trakcie budowy tzw. pierwszego Kolegium Jezuickiego (co miało miejsce w latach 1571- ok. 1610) 
Paweł Pawlak
dokonano zburzenia odcinka muru miejskieg02 0 . Najpierw jezuici zajęli przydzielone im przez władze miejskie tereny w obrębie murów obronnych 21 , a następnie w trakcie rozbudowy Kolegium mieli (ok. 1588 r.) wyburzyć fragment muru miejskiego, by dobudować od strony południowej (już poza linią pierwotnych umocnień) dodatkowe skrzydło kompleksu jezuickieg02 2 . Wcześniej bowiem (1572 r.) uzyskali tereny za murami miejskimi2 3 . Wówczas, po zburzeniu starego muru, mieli wybudować nowy, okalający Kolegium od południa i zabezpieczający zarazem miasto, którego obronność poważnie ucierpiała po eliminacji fragmentu średniowiecznych umocnień 24 . Plan miasta z 1712 (tzw. plan Grawerta - por. ryc. 9)25 ukazuje oprócz linii umocnień, których powstanie spowodowane było już budową Kolegium XVIII-wiecznego (1701-1755), "wychylony" na południe, wcześniej powstały odcinek murów związany z rozbudową Kolegium renesansowego (tzw. pierwszego Kolegium). Wysunięcie to związane miałoby być z powiększeniem terenu w obrębie murów przez dobudowanie od strony południowej linii umocnień - po rozebraniu odcinka muru średniowiecznego. Natomiast na wcześniejszych planach miasta 26 uwidoczniony jest wzdłuż (równolegle) zaznaczonego jeszcze muru średniowiecznego, mur (?) na długości odcinka odpowiadającego terenom jezuickim. Powyższa hipoteza zakłada więc następujący bieg wydarzeń: - zburzenie odcinka murów średniowiecznych w końcu XVI w. (a nie dopiero w XVII/XVIII w.) w związku z budową pierwszego Kolegium, - budowa nowego muru (k. XVI w., może pocz. XVII w.) na południe od pierwotnej linii umocnień, zabezpieczającego miasto i kompleks jezuicki. Jest to bardzo istotna propozycja w kontekście wyników badań archeologicznych na dziedzińcu b. Kolegium w 1995 r., szczególnie w odniesieniu do odkrycia nieznanego dotąd fragmentu muru nowożytnego w centralnej części dziedzińca.
2. Mur nowożytny
W odległości ok. 19 m (wzdłuż osi wykopu) i 16,2 m prostopadle na południe od osi średniowiecznego muru miasta natrafiono, na głębokości 0,52 m od współczesnego poziomu użytkowania, na fragment muru (ryc. 82). Początkowo odsłaniano go w granicach wykopu instalacyjnego, jednakże trudności obiektywne2 7 zmusiły do poszerzenia wykopu w celu odkrycia i zinwentaryzowania lica południowego muru (ryc. 83). Zarejestrowano go na odcinku o długości 2,1 m. Mimo pogłębienia wykopu do głębokości 5,45 m nie dało się określić poziomu posadowienia owego elementu architektonicznego. Jednakże spąg (spód) wykopu (na głębokości 5,45 m) był poziomem ceglanej odsadzki muru (o szerokości ok. 10 cm) będącej - być może - górną częścią fundamentu.
Zarejestrowana szerokość muru (w jego górnej części) wynosiła 1,45 m. Mur zbudowany był z cegły wypalonej na kolor jasnoczerwony o wymiarach: 27,0 (30,0) x 13,0 (15,0) x 7,5 (9,0) c, w wątku gotyckim. Na głębokości 1,13-1,15 m od poziomu asfaltu zarejestrowano w elewacji muru rząd cegieł ustawionychw tzw. rolkę (wszystkie na wozówce i główką na zewnątrz), co miało znaczenie teclmiczne (pozwalało bowiem wyrównać powierzclmię, na której kładziono następne warstwy cegieł). Stan zachowania lica świadczy o dokonywanych reperacjach poprzez wypełnianie ubytków kawałkami cegieł. Szerokość fug wynosiła 2,0-3,0 cm. Cechowały się niestarannym opracowaniem, o czym świadczyły liczne ślady "wypływów" zaprawy. W niektórych fragmentach muru stwierdzono również pozostałości niestarannie narzuconego tynku (o barwie białawoszarej). Nie jest ustalona jest funkcja muru.
Jednakże wobec najnowszej hipotezy, odnoszącej się do historii kompleksu pojezuickiego i dotykającej problemu murów miasta 28 , przyjąć można wstępnie 29 , że element ten jest odcinkiem, powstałego w XVI Ulub XVII w. zewnętrznego muru obronnego miasta po uprzednim rozebraniu muru wewnętrznego (z końca XIII w.). Pełnić on mógł dodatkowo funkcję ściany południowej zabudowań "jezuickich". Niewykluczone również, że wewnętrzny mur miasta zachowano w jakiejś części, ale wobec osłabienia jego funkcji obronnej, przez dostawienie budynków Kolegium, wzniesiono od strony południowej nowy mur. Wskazywałyby na to źródła kartograficzne3°. Na obronny charakter owego obiektu wskazują zasadniczo dwa elementy: 1. szerokość, wynosząca u góry prawie 1,5 m, która nie była zapewne konieczna w przypadku muru o innej funkcji, 2. głębokość zalegania muru; mimo, że nie dało się "uchwycić" spągu jego stopy fundamentowej, stwierdzić należy, iż jest ona znaczna (poniżej 5,45 ID od współczesnego poziomu).
Hipotezę tę osłabia nieco fakt obecności tynku na licu południowym, które było elewacją zewnętrzną muru. Ani w przypadku muru wewnętrznego miasta (XIII-XIV w.), ani na późniejszej (XV w.) zewnętrznej linii umocnień nie stwierdzono śladów tynku. Można jednak założyć możliwość specjalnego opracowania powierzchni zewnętrznej muru, który oprócz funkcji obronnej pełnić mógł pośrednio - jak zaznaczono wcześniej - rolę południowej ściany pierwszego Kolegium.
POlIOII MFAL1\J i I I I I I I I I , 8 / ;K ;,= c=Jc::x::::=J / 2_ / .0= 1,' o / Iq f \,; ł ' -8...;-/ ' L, 11m 10.  IU
Ryc. 82. Dziedziniec b. Kolegium Jezuickiego, Fragment muru nowożytnego - elewacja południowa (element "b" na ryc, 78). A - rzeczywisty wygląd muru, B - zrekonstruowana część muru, 1 - cegły nie zniszczone, 2 - cegły uszkodzone, 3 - pozostałości tynku Rys. W. Pietura.

Paweł Pawlak
Wydaje się, że ostatnie badania na dziedzińcu Urzędu Miejskiego dostarczyły ważnych informacji odnośnie &agmentu miejskiego systemu obronnego. O ile obecność odcinka wewnętrznego muru miasta nie budzi kontrowersji, o tyle fakt odkrycia w centralnym miejscu dziedzińca muru nowożytnego jest szczególnie intrygujące. Opierając się na ustaleniach Z. Kurzawy i A. Kusztelskiego dotyczących reliktów architektonicznych Kolegium renesansowego, skonfrontowano ich usytuowanie z przebiegiem odkrytego w 1995 r. muru nowożytnego. W tym celu dokonano wstępnej penetracji pomieszczeń piwnicznych "na osi" hipotetycznego przebiegu odkrytego przez nas muru. Zgodnie z sugestią zawartą .: w opracowaniu w/w autorów, zlokalizowano w podziemiach zakrystii kościoła farnego (a więc na zachód od odcinka muru odkrytego w centralnej części dziedzińca) fragment nowożytnego muru (o szerokości ok. 1,25 m) o, prawdopodobnie, starszej (niż budynek zakrystii) metryce. Również jego orientacja, jak i to, że nie pełni on obecnie funkcji nośnej, mogłyby wskazywać na to, że mamy do czynienia z odcinkiem "renesansowego", południowego muru Kolegium, będącego być może zarazem murem obronnym miasta (ryc. 78). Opierając się na wstępnej rekonstrukcji przebiegu odkrytego elementu architektonicznego, zlokalizowano jego obecność w ścianie zachodniej skrzydła wschodniego współczesnej zabudowy Kolegium. Zarejestrowano tam bowiem ślad (w ścianie budynku) po poprzecznie w stosunku do osi skrzydła wschodniego usytuowanym murze. Niewykluczone również, że przebieg ściany południowej skrzydła północno-wschodniego Kolegium jest kontynuacją osi analizowanego tutaj muru - innymi słowy - być może ściana południowa tej części zabudowy Kolegium posadowiona jest na odkrytym w 1995 r. murze. Aby przekonać się o jego charakterze wielce wskazana byłaby możliwość archeologicznego rozszerzenia bazy źródłowej przez próbę zlokalizowania owego muru w innym miejscu dziedzińca. Należałoby również dokonać rzetelnego rozpoznania oraz krytyki źródeł pisanych i kartograficznych. Pozwoliłoby to określić jego funkcję - szczególnie odsłonięcie i zadokumentowanie elewacji północnej muru byłoby cenną wskazówką odnośnie jego ewentualnego, pozaobronnego charakteru (jako ściana południowa kompleksu jezuickiego). Przeprowadzone w 1995 r. badania ratownicze na dziedzińcu b. Kolegium oraz
; ł;
.g
.;
'-, :';  ; t
._ " :. ł !;t \ ,,-: ,I 'I '. ."  ". -
Ryc. 83. Dziedziniec Urzędu Miejskiego.
Fragment elewacji południowej muru nowożytnegorezultaty wstępnego rozpoznania reliktów architektonicznych w podziemiach zakrystii kościoła farnego i w piwnicy wschodniego skrzydła Kolegium pozwalają już na obecnym etapie badań na określenie hipotetycznego przebiegu odkrytego muru "renesansowego" (ryc. 78).
PRZYPISY:
1 Pod kierunkiem mgra Henryka Klundera przy współpracy mgra Zbigniewa Karolczaka z Muzeum Archeologicznego w Poznaniu. 2 W czasie budowy Miejskiego Ośrodka Zdrowia w 1936 r. przy ówczesnej ul. Wietrznej (a więc ok. 100 m na wschód od wykopu z 1995 r.), oprócz fragmentu muru miejskiego natrafiono na 3 szkielety ludzkie, co zinterpretowane zostało jako pozostałość średniowiecznego cmentarzyka przykościelnego - por. B. Wietrzychowski, Odkryty fragment średniowiecznego muru miejskiego przy ul. Wietrznej i pl. Kolegiackim, "Kronika Miasta Poznania", R. XV (1937), s. 179-184.
3 E. Linette, Średniowieczne mury obronne Poznania, 1960, (dokumentacja PKZ, maszynopis). 4 Z. Karolczak, Średniowieczna Brama Wodna w Poznaniu - wyniki badań archeologicznych, "Kronika Miasta Poznania", 1993, nr 3-4, s. 353. s J. Kohte, Von der Mittelalterlichen Stadtmauer in Posen, "Zeitschrift der Historischen Gesellschaft fUr die Provinz Posen", R. XIV (1899), s. 141-144.
6 B. Wietrzychowski, o. c. , s. 179-184.
7 E. Linette, Średniowieczne mury obronne Poznania, Poznań 1960, (dokumentacja PKZ, maszynopis), s. 43-44. 8 B. Wietrzychowski, o. c., s. 179-184; E. Linette, Średniowieczne mury obronne Poznania, Poznań 1960, s. 32 (maszynopis).
9 E. Linette, Jan Catenazzi - architekt i jego dzieło w Wielkopolskie, Warszawa-Poznań 1973, s. 40, przypis 16.
10 Z. Karolczak, O.C., s. 353.
11 Por. E. Linette, Średniowieczne mury obronne Poznania, Poznań 1960, s. 14 (dokumentacja PKZ-maszynopis); Z. Pilarczyk, Obronność Poznania w latach 1253-1793, Warszawa-Poznań 1988, s. 77; Z. Karolczak, Brama Wroniecka w systemie fortyfikacyjnym Poznania (XIIIXVIII w.). Geneza - rozwój - zmierzch, "Kronika Miasta Poznania", 1995 r., nr 3, s. 282 in.
12 J. Łukaszewicz, Obraz historyczno-statystyczny miasta Poznania, Poznań 1838, t. II, s.
151-152.
13 E. Linette, Jan Catenazzi - architekt i jego dzieło w Wielkoposce, Warszawa-Poznań 1973, s. 40.
14 E. Linette,o.c., s. 40; Z. Karolczak, Średniowieczne i nowożytne urządzenia obronne Poznania - stan obecny, problematyka badawcza i konserwatorska, (w:) B. Polak (red.), Poznańskie fortyfikacje, Poznań 1988, s. 247.
lS J. Łukaszewicz, o. c. , s. 53. 16 Belagerung der Stadt Posen von D. 4 October bis 24 oct. 1704 (zbiory Muzeum Narodowego w Poznaniu). 17 E. Linette, Architektura, (w:) Dzieje Poznania, Poznań 1988, t. I, s. 735, pod red. J. Topolskiego. 18 Skorzystałem tutaj z opracowania Z. Kurzawy i A. Kusztelskiego, Budynek Urzędu Miejskiego w Poznaniu - dawne Kolegium Jezuickie, Studium historyczno-architektoniczne, Poznań 1994-1995 (Archiwum Miejskiego Konserwatora Zabytków). Za łaskawe udostępnienie tego cennego opracowania dziękuję Panu mgr Andrzejowi Kusztelskiemu oraz Miejskiemu Konserwatorowi Zabytków Panu mgr Witoldowi Gałce. 
Paweł Pawlak
19 Chodzi tu między innymi o plany z lat: 1655 (zamieszczony w: S. Puffendorf. ..De rebus a Carlo Gustavo Suaecie Rege commentarium, Norimbergae 1696, wyk. E. 1- Dahlbergh, ryt. F. Lapointe), 1704 (wyk. przez P. S. Fabera w: Der ausfi.irlichen Lebens Beschreibung Carls des XII, K6nigs in Schweden vierter Teil Frankfurt und Leipzig 1705, wyk. P.s. Faber), 1704 (wg Po S. Fabera w: G. Bodenehr, Curioses Staats und Kriegs Theatrum in Polen, Augsburg 1709), 1712 (wyk. przez Grawerta ze zbiorów Staatsarchiv Drezno) i 1734 (nieznanego autora, ze zbiorów Deutsche Staatsbibliothek, Berlin). 20 Z. Kurzawa, A. Kusztelski, o. c. , s. 40.
21 J. Łukaszewicz, o. c. , s. 150.
22 Z. Kurzawa, A. Kusztelski, o. c. , s. 26.
23 Ibidem, s. 11.
24 Ibidem, s. 61.
25 Por. przypis 19.
26 Plany z 1655 r. i S. F. Fabera z 1704 r. - por. przypis 19.
27 Znaczne przegłębienie wykopu uniemożliwiało dalsze prace ze względu na jego małą szerokość, co groziło osunięciem się ścian. Wobec powyższego zdecydowano się na mechaniczne poszerzenie fragmentu wykopu, odsłaniając lico południowe muru do poziomu ceglanej odsadzki. Dalsze prace wstrzymano ze względu na pojawiającą się w szybkim tempie wodę podmywającą ściany wykopu. 28 Z. Kurzawa, A. Kusztelski, o. c.
29 Problem ten wymaga bardzo starannej analizy bazy źródłowej. Zdając sobie sprawę z jego wagi, ograniczono się celowo do sprawozdawczej formy artykułu. 30 Por. przypis 26.