BRAMA WIELKA ZBIGNIEW PILARCZYK P ierwsza wzmianka o tej Bramie pochodzi z roku 1431 1 . Mimo że brakuje poświadczenia źródłowego na wcześniejsze istnienie Bramy Wielkiej, możemy przyjąć z dużym prawdopodobieństwem, że Brama ta istniała dopóty, dopóki funkcjonowały jakiekolwiek umocnienia osady a później miasto na lewym brzegu Warty. Słuszność tej tezy opieramy na usytuowaniu jej na tradycyjnym połączeniu z Ostrowem Tumskim. Z chwilą powstania miasta na lewym brzegu obie części Poznania łączyła przeprawa a potem most przez Wartę, na wprost którego od strony miasta musiała być brama. Analizując lokalizację Bramy Wielkiej, należy zwrócić uwagę na rejon, w jakim została ona wzniesiona. Otóż była to wschodnia ściana murów obronnych, wychodzących na Wartę, która stanowiła znakomite zabezpieczenie przed ewentualnym atakiem nieprzyjaciela. Charakterystycznym elementem tego rejonu było przedmieście Garbary - leżące tak blisko, że prawie przylegające do murów. Ta gęsta zabudowa przy murach obronnych była sprzeczna z wzorcowymi zasadami obrony miasta. Przedmieście to jednak istniało i rozwijało się, co potwierdza tezę o obronnym charakterze rzeki. Fakty te zaciążyły na rozwoju i funkcjonowaniu bram Wielkiej i Wodnej. Na prawie wszystkich zachowanych widokach i planach Poznania mamy do czynienia niejako z podwójnymi bramami, a raczej wieżami bramnymi. W murach miejskich umieszczono bramy wewnętrzne, zewnętrzne znajdowały się nad brzegiem Warty. Na wielokrotnie już cytowanym widoku miasta z 1618 r. Brama Wielka prezentuje się szczególnie okazale jako cały węzeł. Wieża bramna wyslillięta była przed mur wewnętrzny. Znane są wymiary samej wieży, które w planie wynosiły 7 x 8 m. z Wysokość Bramy pierwotnej nie jest znana. Na podstawie wspomnianego już widoku można wnioskować, iż była ona przejezdna, nadbudowana jedną kondygnacją zwieńczoną dwuspadowym dachem z ozdobną attyką od strony miasta. Brama Wielka wbrew swej nazwie w rzeczywistości wielką nie była. Poświadcza to późniejszy widok miasta z 1740 r., gdzie Ryc. 50. Brama Wielka z przełomu XIV i XV w. Rekonstrukcja Zb. PiIarczyk ...ł;:;.. ......- "'-,"," r'" ;> ":';'. ,:'t.::;,::-_ .,-. \ ': - . . 4 ;? .(ir rlIÓ', _t...' \, " "" ,. ł # ; ' . / \ . " 1\" ,tt.:: :', ' , ..: "",:i.;{' ' I', . ;:'.'.>;': .' "rł . ,c. . + :"0 >.. ...Ia,.', V( Brama jest przedstawiona jako budowla niska, ledwo wystająca ponad linię murów. (ryc. 1 i 49) Z Bramą połączone było niewielkie przedbramie murowane, zwieńczone ozdobnym półokrągłym krenelażem, 22 stopy [ca 7,3 m] szerokie i 10 stóp [ca 3,3 m.] długie. Przedbramie przylegało do fosy, nad którą przerzucony był "mostek 21 kroków długi"3 Nad samą Wartą stała druga brama - zewnętrzna (ryc. 51), która stanowiła z pewnością zabezpieczenie mostu przez rzekę. Mimo iż w historiografii traktowane są one razem, to faktycznie nigdy, jak to wynika ze źródeł, nie były ze sobą połączone. Wspólny był tylko kierunek, droga na Ostrów Tumski. Ze szczegółowej analizy planów kartograficznych interesującego nas okresu wynika, że Brama Wielka była .-łtti<";):::'< -.-. , i" 0, ... ''IIN>:.,.:":p......:., .........::'.-:-\IIi::..:.. _. ..... Ryc. 51. Brama Wielka zewnętrzna wraz z Mostem Chwaliszewskim i drugą bramą prowadzącą na Chwaliszewo, ok. 1618, fragment ryciny z dzieła G. Brauna Zbigniew Pilarczyk Ryc. 52. Brama Wielka i Most Chwaliszewski, fragment ryciny na świadectwie cechowym z r. 1796 'SII'....... Je, ,.,. ióo..... ' ,; \ .. m" . iI ,-'Kf -' I " ... . / '\ : € ; .:...,. '", !I> :,:(( "': " ,'"\:l;:r, , 'o,! ,-' _ > , '. f. -:.. ,.:- - . ',-J - j ":\ ,.I\I:, ;łt;" ""." ... . > . l' .r/ " . :5,:" ''''--':..:c.:,.>,: '1 ! . ,.1 J / ,) " ;'l; .. '[ ... ',': i < , ,.', " iI h. '.:':;':;:, r1 iłU rm :' '; q:', . I . . 'jj"; i 7:; .:"" 'r 41 ", l , , I .w... ..' ... h 'I ;,.4 ",..G. rl!. r," A' '1 1P h. ,',.', ..... -J..$," :' ; ", ....1' ,4IW, ,,-ttlmrrn ':.. .. .... '.:.....:.. .r - "':J':" ';"">'_ t!i........ .. '':"' "o '. ",', ,-.. :}:; (: Cd5 iff";': i' . ,.,.. > - ..,. .' '-.1;, '. _; r..''7:. t '. ,_:, ,..' --:!" -..;j... zawsze konsekwentnie pokazywana tak samo, czego nie można powiedzieć o rysunkach Bramy Wronieckiej i Wrocławskiej. Z faktu tego wnioskujemy dużą stabilizację tego rejonu miasta, a gęsta zabudowa po obu stronach murów spowodowała zdeprecjonowanie znaczenia Bramy Wielkiej jako urządzenia obronnego. Warto zwrócić jeszcze uwagę na to, że Brama ta była w historiografii, jako jedyna poznańska brama, bardzo różnie nazywana. Występowała więc pod nazwą: Wielkiej, Chwaliszewskiej czy Wspaniałej. PRZYPISY 1 A. Warschauer, Stadtbuch von Posen, s.51. 2 R.Priimers,..., s.166. 3 Opis Poznania z r. 1728, oprac. M. J. Mika, "Kronika miasta Poznania", XXIII 1950 nr 2, s.260. Druk: Z. Pilarczyk, Obronność Poznania w latach 1253-1793, Poznań 1988, s.130-134. Przedruk za zezwoleniem Autora.