BASZTA NAROŻNA MURU ZEWNĘTRZNEGO ul. 23 lutego I ul. Masztalarska ZBIGNIEW KAROLCZAK, ALEKSANDER WERC B aszta narożna (tour d'angle) należy do drugiej, zewnętrznej linii murów miejskich, stanowiąc zakończenie muru okalającego miasto od północnego-zachodu. 1 W poważnej części rozebrana w końcu XIX w. zachowała się tylko we fragmencie, który posłużył za ścianę nośną budynku gospodarczego (warsztatowego) wzniesionego przy ówczesnym placu Sapieżyńskim 11 (ob. plac Wielkopolski). Odkryto ją oraz zidentyfikowano w 1947 r. 2 , natomiast zrekonstruowano częściowo w 1949 r. W 1958 r. przeprowadzono zasadnicze prace konserwatorskie zabezpieczające również koronę murów baszty. Zachowana część autentyczna murów baszty, szerokości ok. 3 m i wysokości 6 m, z dwoma strzelnicami w niższej oraz jedną w górnej kondygnacji (rozmieszczonymi w ścianie w rytmie naprzemianległym), wtopiona była w ścianę spalonego podczas działań wojennych w 1945 r. i następnie rozebranego w 1947 r. budynku. Basztę wzniesiono na rzucie półkola o średnicy zewnętrznej wynoszącej 8,5 m. 3 Wnętrze baszty posiada średnicę 5,5 m. Baszta była otwarta (tour ouverte ił la gorge) i dostępna od strony międzymurza, przechodząc ścianą południową w prosty odcinek muru dobijający do linii muru wewnętrznego. Odsłonięte partie podziemne baszty pozwoliły na jej rekonstrukcję. Grubość murów baszty waha się pomiędzy 1,3-1,5 m. Od czoła mury są grubsze. Basztę wzniesiono z cegieł o wymiarach: 28,0-29,0 x 14,0-15,0 x 8,8-9,0 (8,2-9,8) cm w wątku gotyckim (krzyżowym). Baszta jest obecnie wyniesiona na wysokość 6,0 m ponad otaczający ją teren. Taką bowiem wysokość posiada autentyczny jej fragment. Koronę murów baszty zwieńczono płasko, nieco powyżej górnej kondygnacji strzelnic. Baszta narożna, stanowiąca swego rodzaju wyjątek w pasie średniowiecznych umocnień poznańskich, pierwotnie posiadać mogła blankowany krenelaż i machikuły. Taką przedstawiono ją na widoku z 1618 r. Fotografia przedstawiająca plac budowy Sądu Apelacyjnego oraz prace rozbiórkowe tej baszty fakt ten, potwierdza. (ryc. 22) Zbigniew Karolczak, Aleksander Werc 'W"-",=-> - ; ,.: ,"')' ...-i: ....# ł. . 1"h f'-VE':"""' .": .,ch':' >:?: . .'y.'" o.... . k l' -t" . .- _J_....... ',": .. & ';"';'.':Y R'!"S.' '}. 4; Dl.. -.:... ' .ł.,..,h....... :.' +' ., .; , ..-:- , ' . ' . H ' : , ' ,., ' , , ' . '- ' . . ' , A _ ..< " , : ,..,.. , . . .. .. . _ '.' : _' . ' :. . A . . , .":. b y: <..':> < I ł .: '.11 .i .. :. < ..", -. , .' _ '."'!' ': . ,>......, . ' :-. _':?fi:;'H"' :C 'c'):: H'" , "} ',:.' ""!f'-'.:"-'...tt'c",:'t,;'J.¥' ,,' ' '"i ar ' \\1 :''f'" J,.d.1 ::!j. .. _' , ,; ' --ł:,f , ,. ;; "" 'c; "..> ': 4: __ . ' , J: ; , " . ,.", ," ",'" '.; ,..' <. /"; h" .-'!:" A ł';._ ": >.y ;">;: ,Y>"'--:'>',/ ..,..,.. y. .""-. "",,", c,.' . '''ił .,;. .,f' . 1', , "7 .. .... '""" :t;.>;. łt;;:. :..ł.. łf"::":."""",' .. H I. 'j Ryc. 22. Baszta narożna muru zewnętrznego przy ul. Masztalarskiej, widok w trakcie budowy gmachu sądu (ob. Archiwum Państwowe), fot. C. Liebert, ok 1880 Rekonstruowany, południowy odcinek muru prostego otrzymał wysokość pomostu górnej kondygnacji, tj. uskoku dla ganku. Strzelnice szczelinowe, po pięć w każdej kondygnacji (w tym jedna niepełna, z której zachowała się tylko połowa z ościeżem glifu i śladem otworu), rozglifione są do wnętrza i posiadają wymiary: 1,2 m szerokości i 1,6 m wysokości. Sklepiono je segmentowo. Otwory strzelnicze posiadają szerokość 0,15 m (na główkę cegły), wysokie są natomiast na 0,8 m. Wewnątrz baszty, na wysokości 3,5 m powyżej obecnego poziomu terenu i 1,0 m poniżej górnych otworów strzelniczych, zachowała się, zresztą tylko częściowo, kryza (rodzaj wcięcia w murze) mająca wyznaczać zapewne poziom zamocowania pomostu wewnętrznego dla obrońców. Należy przypuszczać, że podziemne partie baszty kryją jeszcze jedną kondygnację strzelnic. Przy rekonstruowaniu pozostałej (większej) części baszty (ryc. 23) posłużono się cegłą gotycką pochodzącą z rozbiórki wypalonej w 1945 r. kamienicy przy ul. Świętosławskiej 3, co obecnie utrudnia znacznie odróżnienie partii rekonstruowanej od autentycznej. Wyróżnikiem w tej ostatniej jest zachowane, formowane wypukło pierwotne fugowanie muru. Część rekonstruowana posiada natomiast fugi fonnowane płasko z zarysowaną pośrodku linią. Mur długi, prosty baszty zakończony jest obecnie regularnymi strzępiami. Natomiast mur jej zakola - zakończono dowolnie. Baszta zachowana jest obecnie stosunkowo dobrze. Prowadząc roboty budowlane, powzięto zamiar przeprowadzenia poszukiwań pozostałych części baszty. Plany zagospodarowania przestrzennego terenu przewidywały również podjęcie prac badawczych oraz odrestaurowanie murów i baszt obronnych na tym odcinku. 4 Projekt uporządkowania otoczenia baszty zakładał powiązanie jej z odcinkiem murów odsłoniętych na terenie straży pożarnej, obniżenie o ok. 1,0 m jej przedpola i murów w pasie szerokości 6,0 m oraz jego zazielenienie, co stwarzałoby odpowiednie warunki dla ich ekspozycji. Jednak poszerzenie terenu straży pożarnej na zachód oraz wiążące się z tym inne niż planowano zagospodarowanie placu przekreśliło realizację tych zamierzeń. Ograniczono się jedynie do ekspozycji baszty i to na poziomie obecnego terenu oraz założenia niewielkiego zieleńca. Mur zewnętrzny na terenie straży pożarnej przy ul. Masztalarskiej 3/4 Podziemne partie muru zewnętrznego odcinka pn.-zach. obwarowań miejskich stwierdzono podczas badań prowadzonych w 1958 r. 5 na terenie straży pożarnej. Natrafiono na nie pod murem istniejącego wówczas ogrodzenia (rozebranego) oddzielającego straż od posesji położonej przy placu Wielkopolskim 11. Po obu stronach wspomnianego wyżej ogrodzenia wykonano cztery wykopy sondażowe, w tym jeden w miejscu styku muru zewnętrZnego z basztą. Mur wystąpił na głębokości 0.1-0,8 m poniżej ówczesnego poziomu placu straży, dochodząc do baszty. Był on mocno zniszczony i nie pozwolił na odczytanie powiązania ze stanowiącą jego zakończenie basztą narożną. Grubość muru wynosiła 1,5 m. Mur wzniesiono w wątku gotyckim jak i blokowym, co świadczyć może o jego późniejszych renowacjach. Założono również trzy dodatkowe wykopy, w których ponownie natrafiono na pozostałości muru zewnętrznego. Ogólna długość odkrytego odcinka wynosiła 34,5 m. Mury wewnętrzny i zewnętrzny, ul. Masztalarska 3/4 W związku z podjęciem przez Komendę Wojewódzką Straży Pożarnej inwestycji pod nazwą Modernizacja garaży, warsztatów i zaplecza socjalnego przy ul. Masztalarskiej 3 - Muzeum Archeologiczne w Poznaniu przeprowadziło na tym terenie w 1984 r. interwencyjne badania o charakterze ratowniczym. Roboty budowlane prowadzono na obszarze ok. 30 x 30 m, położonym na północ od głównego budynku straży. Wykonano wówczas ok. 29 tzw. palowań pod budynek garażowo-warsztatowy. Cztery z nich naruszyły strukturę zewnętrznego muru obronnego. Mający bowiem powstać budynek zlokalizowano na obszarze, przez który biegną dwa ciągi miejskich murów obronnych opasujących miasto od strony płn.-zach. Celem podjętych wówczas badań było ustalenie położenia i przebiegu tych murów oraz określenie stanu ich zachowania. W pracach ratowniczych uczestniczyło również kierownictwo straży pożarnej, służąc wszechstronną pomocą zwłaszcza przy odsłanianiu fragmentów murów, jak również udostępniając bazę i zaplecze techniczne. Podczas prowadzonych prac odsłonięto zewnętrzny mur obronny o długości ok. 40 m oraz fragment muru wewnętrznego o długości ok. 3 m. Oprócz wykonanych dwóch wykopów Zbigniew Karolczak, Aleksander Wercrozpoznawczych - nie wnoszących raczej nic istotnego do interesującego nas problemu - założono również dwa wykopy sondażowe: pierwszy, prostokątny (w linii biegu muru zewnętrznego) wielkości 6,0 x 1,5 m oraz drugi, nieregularny (w linii biegu muru wewnętrznego) wielkości 4,0 x 1,0 (2,5) m. Sondaż pierwszy założono na przedłużeniu wschodniej ściany budynku magazynowo-garażowego w odległości ok. 10 m na północ od niego. Sondaż drugi założono w miejscu styku budynku właściwego straży z budynkiem garażowym ok. 0,8 m na zachód od niego. Sondaż nr l eksplorowany był do głębokości 2,0 m poniżej poziomu obecnego, natomiast sondaż nr 2 głębiono od 2,5 (strona północna) do 4,0 m (strona południowa) poniżej obecnego poziomu użytkowego. W sondażu nr l oprócz stratyfikacji, nie wnoszącej żadnych istotnych spostrzeżeń do interesującego nas tematu, natrafiono na pozostałości muru zewnętrznego zalegającego już na głębokości 0,3 m poniżej poziomu obecnego. Mur obronny, biegnący w linii SW-NE, odsłonięty w szerokości wykopu sondażowego, tj. 1,5 m, zmiennej szerokości (ze względu na odsadzki), stopniowany, o ścianie południowej nieco odchylonej od pionu posiadał następujące wymiary: - 0,86/0,87 m szerokości (pierwszy stopień); 0,95 m szerokości (drugi stopień); 1,08/1,10 m szerokości (trzeci stopień). Mur wzniesiono z cegły o wymiarach: 29,0 x 14,0 x 8,0 cm w wątku gotyckim. W licu północnym muru wystąpił łuk konstrukcyjny. W sondażu nr 2 oprócz odsłoniętej stratyfikacji natrafiono na fragment muru wewnętrznego zalegający 0,65 m poniżej poziomu obecnego. Mur ten biegnący po linii SW-NE, równolegle do muru zewnętrznego w odległości 12 m od niego, odsłonięty został w szerokości wykonanego wykopu, tj. 3m. Mur ten posiadał zmienną szerokość (ze względu na odsadzki) i był stopniowany. Północne lico muru zachowało się stosunkowo dobrze, południowe natomiast w poważnej mierze zostało zniszczone i ponownie licowane w XIX w. Mur ten, o szerokości 1,28 m, posadowiony został na fundamencie kamiennym o szerokości 1,50 m. Wysokość uchwyconej partii kamiennej wynosiła ok. 1,8 m. Rzeczywista jej wysokość wynosiła zapewne ponad 2 m. Do jego dolnych partii niestety nie dotarto ze względu na zalanie wykopu wodą. Mur wzniesiono z cegły o wymiarach: 32,0 x 24,0 x 10,0 cm w wątku wendyjskim. W partię kamienną wmurowano również pojedyncze cegły o wymiarach? x 14,0 x 9,8 cm. Partie fundamentowe muru wystąpiły ok. 2,3 m poniżej poziomu obecnego. Partie ceglane od kamiennych oddzielała natomiast warstwa cegieł kładzionych w tzw. rolkI? Natomiast warstwa czwarta cegieł tworzyła rodzaj ozdobnika (fryzu) w postaci murowanych przemiennie cegieł główkowych z wozówkowymi i to - co charakterystyczne - przechodzących przez całą jego szerokość. Zewnętrzny mur obronny odsłonięto w dziewięciu miejscach (punktach) na długości ok. 40 m. Mur ten na odcinku ok. 35 m biegł w jednej linii, na dalszych natomiast 5 m - załamywał się, odchylając się nieznacznie na południe. Wystąpił 0,3-0,5 m i więcej poniżej obecnego poziomu użytkowego, co uzależnione było stopniem jego zniszczenia. Mur wykazał też zmienną szerokość (ze względu na odsadzki) - 0,85 m (górą), następnie 1,05 m (pośrodku) oraz 1,15 m (spodem), będąc stopniowanym. Wzniesiono go z cegły o wymiarach: 28,5 x 13,5 x 8,0 cm w wątku .;.;. ;"......c .., ,.r: -' '.-' -'" ",' "'<41?'"",,: ! { . h..' rl}';-:r' _, '!::i'?I!! lf:-' '" '... " , , . ' .', ,m "';,i? ' .... '! ,':'lj..'j ;: "..,>: -': ,,;; "ł ;f4::',, ::: ' s ," ' o.: . ,,,', ,.-. > , r .' - .. - , il ! . ": ,,-,<, ' ;;';"';"-'"' " " .- 'W: .' ,,,.,' ' , : ., 'I'!"... . ' _ .' . :.... , . . '" . ; ": ,-:ą!'-,,<:. '_.', .... I; . .- <: 'i. '--"', t. ,."47" i ,*," ... :\ , , fe '.- , , , . ., . , ł_ . t , _ , - . n , .. ,. : , I . :;;> : e : . _".," " ,.; ,. '" . T;:i: ;' ';"? .-..:::: -.,";". . ""-' ..=. .a::" .. ;; ]t ".> '.,,>:'<»!I ',. .:/,;. JT_,' .;!t "$ ., ': :F ,< 't, ';';',- . ,:i:';,/, <" ;.-- · . ":0 .::N;,. Ryc. 23. Baszta narożna przy ul. Masztalarskiej, ok. 1950. Prace rekonstrukcyjne (po lewej fragment zachowany)gotyckim. Odsłonięto go też w różnej wysokości: 0,5-1,5 m. Powyżej trzeciej warstwy cegieł (licząc od górnej, występującej 1,0 m poniżej poziomu obecnego odsadzki) wystąpiły strzelnice szczelinowe. Uchwycono jedną z nich. Strzelnica zachowała się do wysokości pięciu warstw cegieł, tj. 0,5 m, będąc częściowo zamurowaną. Otwór strzelniczy posiadał rozglifione ściany szerokości od 0,95 m (przy wejściu) do 0,5 m (pierwotnie 0,15 m). Wydobyty w toku prowadzonych prac z uwarstwień kulturowych materiał ruchomy ograniczył się przede wszystkim do ceramiki naczyniowej, budowlanej i artystycznej (fragmentów kafli), i pochodził z okresu średniowiecza i czasów nowożytnych. Starszy zalegał na złożu wtórnym, późniejszy natomiast określił chronologię narosłych uwarstwień jako pochodzące z przełomu XVm/XIX w. Uwarstwienia te posiadały charakter nasypowy i niwelacyjny. Przeprowadzone badania posiadały charakter tylko rozpoznawczy. Określić miały jedynie przebieg murów. Sądzić należy, że zamiar ten zrealizowano. Odkryty fragment muru wewnętrznego to odcinek położony na zachód od drugiej (zachodniej) baszty na terenie straży pożarnej. Wspomina o nim lustracja z 1654 r. ujawniająca jego katastrofalny stan. 6 Mur ten posiadał zniszczoną koronę pozbawioną zupełnie pokrycia. Również jego dolne partie były mocno zniszczone. Lustracja przeprowadzona w 1756 r? wykazała, że w tym czasie w pobliżu klasztoru Dominikanek (Katarzynek) muru wysokiego już nie było. Zniszczenia jego substancji były widocznie tak wielkie, że w ten właśnie sposób określono stan muru. Zbigniew Karolczak, Aleksander Werc Odkryty natomiast zarówno w 1958 r., jak i w 1984 r. odcinek muru zewnętrznego wielokrotnie odnotowano w źródłach. Lustracja z 1654 r. B określiła jego stan jako wyjątkowo zły. Trudno jednoznacznie rozstrzygnąć czy w latach 1702-1703 9 prowadzono prace remontowe akurat na tym odcinku. Zapewne je prowadzono, remontując nie tylko baszty, ale i proste odcinki murów. Mur ten ucierpiał wielce podczas oblężenia miasta w 1704 r. lO , podobnie zresztą jak mur wysoki. W źródłach odnotowano, że w tym miejscu położone mury zrównano z poziomem otaczającego je terenu. Podobną sytuację odnotowała lustracja przeprowadzona w 1756 r. ll PRZYPISY I E. Linette, Średniowieczne mury obronne Poznania, dokumentacja historyczna PKZ, Poznań 1994, s. 37-40. 2 Z. Zieliński, o.c., s. 204-209; W. Maisel, Odbudowa zabytków. Mury obronne, s. 240241; tenże, Odbudowa zabytków. Obronne mury miejskie, R.XXIII, 1950, s. 82. 3 A Werc, Mury obronne i baszta przy ul. 23 Lutego w Poznaniu Dokumentacja techniczna. Inwentaryzację wykonał Zakład Architektury PP PKZ - Oddział w Poznaniu, Poznań 1958. Dokumentacja w zbiorach Archiwum Konserwatora Zabytków m. Poznania. Ks. inw. nr 3752. 4 tenże, Szkicowy projekt uporządkowania otoczenia. Dokumentacja techniczna. Opis do projektu uporządkowania otoczenia baszty przy ul. 23 Lutego w Poznaniu. Poznań 1958, Archiwum Konserwatora Zabytków m. Poznania. Ks. inw. nr 3748. 5 tenże, Mury obronne i baszta przy ul. 23 Lutego w Poznaniu. Sprawozdanie z badań. Badania architektoniczne przeprowadzone przez Zakład Architektury PP PKZ - Oddział w Poznaniu. Poznań 1958. Dokumentacja w Archiwum Konserwatora Zabytków m. Poznania, Ks. inw. nr 3750. 6 M.I. Mika, Visio moeniorum..., s. 209 n. 7 J. Łukaszewicz, Obraz historyczno-statystyczny miasta Poznania w dawniejszych czasach, T.l., s. 55 8 por. przypis 6, 9 APP, Akta m. Poznania, I 1048, Misc. XV /19, v. 1898 10 J. Łukaszewicz, o.c., T.l., s. 53 11 Tamże, s. 55.