ARCHITEKTURA POZNAŃSKICH SZKÓŁ PODSTAWOWYCH Z POCZĄTKU WIEKUl ZENON PAŁAT D roku 1900 w obrębie miasta Poznania znalazły się dotychczasowe, częr ściowo już zurbanizowane, zachodnie i południowe przedmieścia Poznania: Jeżyce, Łazarz i Wilda. N astępstwem rozwoju terytorialnego był znaczny wzrost liczby ludności i powiększenie zasobów finansowych gminy miejskiej, co umożliwiło rozwój budownictwa komunalneg0 2 . Do tego czasu szkoły podstawowe (Volksschulen oraz o jeden stopień wyższe Mittelschulen) mieściły się w siedmiu gmachach szkolnych zbudowanych w ostatnim trzydziestoleciu XIX wieku 3 . Po części prowadzono zajęcia w niepozornych budynkach i wynajętych lokalach zastępczych. Dążenie do nadania zaniedbanemu Poznaniowi charakteru wielkomiejskiego oraz potrzeba zaspokojenia rosnących potrzeb w dziedzinie budownictwa szkolnego doprowadziły do zainicjowania, w latach 1902-1914, budowy nowych gmachów szkolnych i pawilonów dla siedmiu szkół stopnia podstawowego, a mianowicie: (1) dla dziewcząt i chłopców na tzw. Łąkach Bernardyńskich (I/II Volksschule, zwana Pestalozzi- Comeniusschule, 1902-1904), w kwartale u zbiegu ulic św. Marii Magdaleny (Comeniusstrasse) i Cegielskiego (Pestalozzistrasse), (2) dla dziewcząt i chłopców na Łazarzu (IV Mittelschule, 1903-1905), przy ul. Berwińskiego (Baarthstrasse), (3) dla dziewcząt i chłopców na Jeżycach (VIII Volksschule, 1907-1913), przy ul. Słowackiego (Karlstrasse), (4) dla dziewcząt na Łazarzu (XIII V olksschule, 1908-1913), przy ul. Jarochowskiego (Ziethenstrasse), (5) dla chłopców na Wildzie (XI Volksschule, 1909-1913), przy ul. Prądzyńskiego (Gneisenaustrasse), (6) dla dziewcząt i chłopców na Wildzie (V Mittelschule, 1913-1915), przy ul. Różanej (Rosenstrasse) oraz (7) dla dziewcząt na Garbarach (XV Volksschule, 1914-1917), przy narożniku dzisiejszych ulic Estkowskiego i Garbary (Gerberstrasse) . Zenon Pałat Autorzy projektów Projekty budynków dla tych szkół powstały w Miejskim Urzędzie Budowlanym, pod kierunkiem kolejnych miejskich radców budowlanych: Heinricha Gruedera (Pestalozzi - Comeniusschule, IV Mittelschule), Fritza Teubnera (VIII, XI, XIII V olksschulen) i Adolfa Stahla (XI, XIII, XV V olksschulen, V Mittelschule). Pomysły rozwiązań przestrzennych pochodziły również od miejskich inspektorów budowlanych: Felixa Moritza (Pestalozzi- Comeniusschule, IV Mittelschule) oraz Hermanna Herrenbergera (XV Volksschule, V Mittelschule i ostatni, oznaczony literą D, pawilon XIII Volksschule). Zabudowę w systemie pawilonowym wprowadził w Poznaniu Fritz Teubner (XI, XIII Volksschulen). W projektowaniu budynków szkolnych z urzędnikami budowlanymi współpracowali architekci: Otto Meister (Pestalozzi- Comeniusschule, IV Mittelschule), Karl Roskam (Pestalozzi- Comeniusschule), Hermann Kloth (VIII, XV Volksschulen), Haecker (XV Volksschule, V Mittelschule), Waldmann (XI Volksschule) Joseph Leimbach i F.d'Hargues (VIII Volksschule). W opracowaniu projektu Pestalozzi- Comeniusschule brał udział również regencyjny kierownik budowlany Eugen Seidel. Idea rozwiązania przestrzennego pochodziła zwykle od urzędników komunalnych: miejskiego radcy budowlanego, a niekiedy od miejskiego inspektora budowlanego. Pracami projektowymi kierował miejski radca budowlany. Urzędnik sporządzał pierwsze szkice projektowe, uzgadniając przedstawiony przez zleceniodawcę program użytkowy ze standardowym, bądź mniej lub bardziej zindywidualizowanym rozwiązaniem planu i bryły. Na podstawie zachowanych materiałów archiwalnych trudno dokładnie określić udział architektów - przedstawicieli wolnego zawodu - w kształtowaniu planu i bryły budowli. Współpracujący z urzędnikami budowlanymi architekci skupiali się głównie na opracowaniu poszczególnych elementów architektonicznych oraz detalu elewacji i wnętrz. Korygowli projekty pod względem estetycznym i mieli istotny wpływ na ostateczny kształt użytych środków wyrazowych. Ogólna charakterystyka programów użytkowych. Program użytkowy ówczesnej szkoły podstawowej zakładał, jako zasadnicze pomieszczenie, klasę o wymiarach ca 9 x 6,5 x 4 m, przeznaczoną dla nie więcej niż 50 uczniów. Omawiane tutaj szkoły poznańskie przewidziane zostały najmniej dla niewiele ponad 1 100 uczniów (każdy z dwu budynków szkolnych na Łąkach Bernardyńskich), a najwięcej dla 1 600 (szkoła pawilonowa na Wildzie). Liczyły od 20 do 30 standardowych klas, a ponadto wyposażone były w gabinety fizyczne oraz sale do śpiewu, rysunków i zajęć praktycznych. Te ostatnie sytuowano z reguły w suterenach, a niekiedy w osobnym budynku sali gimnastycznej (Pestalozzi- Comeniusschule). Sale gimnastyczne zaprojektowano dla każdej z siedmiu omawianych tutaj szkół. Znalazły one miejsce w osobnym budynku albo w wydzielonym skrzydle gmachu szkolnego. Przy salach gimnastycznych, wyjątkowo w suterenie budynku szkolnego (Pestalozzi- Comeniusschule), lokowano łaźnie natryskowe. Nie zrealizowano jedynie pawilonu sali gimnastycznej szkoły przy ul. Jarochowskiego. Oprócz pomieszczeń o funkcji bezpośrednio dydaktycznej szkoły posiadały: gabinet rektora, pokoje nauczycielskie i konferencyjne oraz magazyny pomocy szkolnych. Przy każdej szkole znalazło miejsce służbowe mieszkanie woźnego usytuowane w osobnym budynku (Pestalozzi- Comeniusschule, V Mittelschule), w budynku sali gimnastycznej (IV Mittelschule, XI Volksschule), na poddaszu budynku szkolnego (pawilon szkolny przy ul. Słowackiego) albo w jego najniższej kondygnacji (XIII, XV Volksschulen). Pomieszczenia sanitarne sytuowano wewnątrz budynku, gdy istniała możliwość podłączenia do miejskiej sieci kanalizacyjnej, jeżeli nie - w osobnych pawilonach (Pestalozzi- Comeniusschule, IV Mittelschule, XIII Volksschule; do sieci kanalizacyjnej można je było podłączyć po 1910 r.). N owe podejście do budownictwa szkolnego Na kształt architektoniczny szkół projektowanych po 1900 r. zasadniczy wpływ miała relacja opozycji wobec wypracowanego w XIX w. typu budynku szkolnego, który okazał się nie do przyjęcia w sytuacji zwiększonych wymagań - głównie higienicznych, ale również i estetycznych. Dziewiętnastowieczny budynek szkolny to na ogół budowla "bardziej celowa niż piękna", o ceglanych zazwyczaj elewacjach, w swoim wyrazie zbliżona do zabudowy koszarowej. Za przykład owego panującego wśród miejskich szkół "stylu koszarowego" posłużyć może szkoła wzniesiona w 1885 r. przy obecnej ul. Działyńskich. Typowy plan takiej szkoły posiada ściśle symetryczny układ dwu i pół traktowy. Zwarta bryła wielokondygnacyjnej budowli ma zwykle nieznacznie zryzalitowane skrajne osie oraz płaski lub o niewielkim spadku dach. Okna zwieńczone są zwykle łukami odcinkowymi i półkolistymi. Budynki takie - kształtowane w oparciu o klasyczne zasady kompozycji architektonicznej - mają ten walor, że przy zabudowaniu stosunkowo niewielkiej powierzchni cennych terenów miejskich, skupiają wokół prostego układu pionowych i poziomych ciągów komunikacyjnych dużą ilość podobnych pomieszczeń. Pod względem wyrazowym zaliczyć je można na ogół do "stylu okrągłych łuków" (Rundbogenstil) albo do pruskiego "ceglanego klasycyzmu"4. Główne niedogodności tych ekonomicznych rozwiązań to: niedoświetlenie zbyt długich korytarzy oraz trudności w doprowadzeniu do wnętrza korytarzy i klatek schodowych dostatecznej ilości świeżego powietrza. Nic dziwnego, że krytykowano je przede wszystkim jako niezdrowe, a dopiero w dalszej kolejności wysuwano argumenty estetyczne. Na terenie Poznania radykalne zmiany w tym zakresie obserwujemy ok. roku 1900. Projektantom chodziło w pierwszym rzędzie o to, aby usunąć Zenon Pałat uciążliwy "Schulgeruch", a to pociągało za sobą konieczność zastąpienia zdyskredytowanego "stylu koszarowego" formami wyrazowymi stosowniejszymi do nowego charakteru szkoły. O odchodzeniu od koszarowego typu budynku szkolnego decydowały nie tylko względy zdrowotne i estetyczne, ale ważne było również uwzględnienie powiązanego z nimi czynnika psychologicznego. Chodziło mianowicie o stworzenie warunków ułatwiających identyfikację dzieci ze szkołą; o zaaranżowanie otoczenia przyjaznego, pozytywnie wpływającego na samopoczucie dziecka. Zdecydowanie odcięty od otoczenia, oficjalnie sztywny gmach szkolny starego typu działał odpychająco. Można powiedzieć, że przesłanki potrójnej natury: higienicznej, psychologicznej i estetycznej skłoniły projektantów ku atrakcyjniejszym rozwiązaniom. Pierwsze realizacje szkół nowego typu Odwołując się do przykładów poznańskich stwierdzić można, że pierwsze próby zmodyfikowania tradycyjnego typu budynku szkolnego miały miejsce już w ostatnim dziesięcioleciu XIX w. Chodzi tutaj o pierwszy z budynków szkolnych wzniesionych przy ul. Słowackiego oraz o szkołę w pobliżu Rynku Wildeckiego (dokładniej, przy obecnym pi. Skłodowskiej - Curie). W pierwszym przypadku plan zachował układ dwu i pół traktowy, ale korytarzom nadano znaczną szerokość (dwie trzecie szerokości klasy). Światło w przestrzeń korytarza wpada poprzez otwory okienne obszernych klatek schodowych umieszczonych na skrajach budynku. Podobieństwa do koszar uniknięto dzięki wyeksponowaniu szczytów nieznacznie zryzalitowanych skrajnych osi. Boczne ryzality szkoły wildeckiej występują silnie ku przodowi i w tych partiach zachowano plan dwu i pół traktowy. Część środkową rozplanowano w układzie półtoratraktowym, z korytarzem od frontu, co umożliwiło wprowadzenie sporej ilości światła i powietrza do ciągów komunikacyjnych. W zdobieniu elewacji obu szkół odwołano się do form gotyckich, szczególnie akcentując szczyty ryzalitów. W budynku szkolnym wzniesionym na Jeżycach przybrały one formę schodkową, z ostrołukowymi blendami, w dolnej części których umieszczono okna. Partie szczytowe szkoły wildeckiej odznaczają się stromymi dachami okapowymi. Przy zachowaniu ściśle symetrycznego planu oraz przy spiętrzonej i zwartej bryle, nadmiernie wysokie dachy oraz rozbudowane szczyty stanowiły jedyny środek niweczący wrażenie koszarowości. Szkoła wildecka wyróżnia się ponadto rozwiązaniem swojego bezpośredniego otoczenia - znacznym odsunięciem od pierzei ulicy i założeniem przed fasadą skweru z fontanną. Tym sposobem budynek uzyskał nie tylko bardziej reprezentacyjny charakter, ale również uznać go można za zapowiedź, mających pojawić się wkrótce na terenie Poznania, rozwiązań pawilonowych zmierzających do zintegrowania zabudowań szkolnych z rekreacyjnie potraktowanym otoczeniem; teren rekreacyjny nie należy jednak tutaj do szkoły, ale do ogólnie dostępnego parku miejskiego. Bliźniacze budynki szkolne na tzw. Łąkach Bernardyńskich (ii. 1 i 2) W pierwszych realizacjach budynków szkolnych po roku 1900 sposób rozwiązania planu i bryły nie uległ jeszcze istotniejszym zmianom. W dwu bliźniaczych budynkach wzniesionych na Łąkach Bernardyńskich zastosowano układ dwu i pół traktowy, znacznie skracając jednak korpusy budynków, przez co uniknięto niedoświetlenia środkowej części korytarzy. Skrócenie korpusów spowodawało silne zwarcie i spiętrzenie brył, spotęgowane jeszcze wysokimi dachami. Dachy posiadają ciekawą sylwetę uzyskaną w następstwie "wtopienia" dachu namiotowego w środek dachu czterospadowego. W zdobieniu elewacji nawiązano do form gotyckich, kontrastując duże powierzchnie oblicowane czerwoną cegłą z płaszczyznami tynkowanymi na biało i urozmaicając Ryc. 1. Zespół szkolny na Łąkach Bernardyńskich. Plan sytuacyjny i rzu ty budynków na poziomie przyziemia. Wg. Zentralblatt der Bauverwaltung. Berlin 1917 BEPiANTE STRASSE Zenon Pałat Ryc. 2. Zespół szkolny na Łąkach Bernardyńskich. Widok z pn.-zach. całość szlakami z zielonych, glazurowanych kształtek. Jeśli chodzi o zagospodarowanie terenu, szkoła na Łąkach Bernardyńskich antycypuje późniejsze rozwiązania pawilonowe. · Szkoła przy ul. Berwińskiego (ii. 3 i 4) Szkoła przy ul. Berwińskiego powtarza symetryczny plan CZęSCIOWO dwu i pół, częściowo półtoratraktowy zastosowany w końcu ubiegłego wieku w rozwiązaniu rzutu poziomego szkoły wzniesionej na Wildzie; z tą różnicą, że zamiast dwu skrajnych klatek schodowych zaproponowano układ z szeroką klatką schodową usytuowaną na osi środkowej, w tylnym trakcie, i dwiema sieniami wejściowymi w trakcie frontowym. Monumentalny gmach posiada zróżnicowaną bryłę wzniesioną na prostym, symetrycznym planie. Najsilniej wyeksponowana została część środkowa budynku nakryta wysokim dachem czterospadowym, przez który przenika dwuspadowy dach środkowego ryzalitu. Bryłę składają trzy dwu i pół traktowe człony - zaakcentowane dekoracyjnie potraktowanymi szczytami - spojone półtoratraktowymi łącznikami. Stylistycznie gmach nawiązuje do form północnego renesansu. Elewacje obłożono żółtą cegłą, a detal wykonano w sztucznym kamieniu. Wolnostojący, o starannie opracowanych elewacjach gmach szkolny stanowić miał mocny, architektoniczny akcent zabudowywanych wtedy właśnie okolic ogrodu botanicznego (dzisiejszego Parku Wilsona). Zerwań zkołą Ryc. 3. Szkoła przy ul. Berwińskiego. Plan sytuacyjny i rzuty budynków na poziomie prZYZIemIa. Wg. Zentralblatt der Bauverwaltung. Berlin 1917 starego typu wiązało się z dążeniem do nadawania budynkom szkół podstawowych bardziej eksponowanego miejsca w krajobrazie miejskim. Szkoła wzniesiona przy ul. Berwińskiego jest dobrym przykładem tendencji do przekształcenia gmachu szkolnego, z nieciekawego, pozbawionego swoistego charakteru budynku, w prawdziwą ozdobę miasta 5 . System pawilonowy Po wybudowaniu szkoły przy ul. Berwińskiego nie wznoszono już dużych, wolnostojących gmachów o symetrycznym układzie planu i spiętrzonej, monumentalnej bryle. Spoisty, ściśle symetryczny plan zastąpiono rozwiązaniami swobodniejszymi. W przypadku ograniczenia terenu wznoszono gmachy Zenon Pałat Ryc. 4. Szkoła przy ul. BelWińskiego. Widok na fasadę z pn.-wsch. wieloskrzydłowe, kierując się zasadą eliminowania północnego położenia klas, w połączeniu z dążeniem do dostosowania budynku do zastanej, zwartej zabudowy ulicy. Kiedy dysponowano obszerną działką, budowano szkoły w systemie pawilonowym. Sytuowanie zabudowań szkolnych na obrzeżu dużej działki, symetrycznie względem głównej osi założenia, stanowi podstawową zasadę kompozycyjną projektów dwu poznańskich szkół pawilonowych: na Łazarzu, przy ul. Jarochowskiego, i na Wildzie, przy ul. Prądzyńskiego. Aby ożywić sztywny układ linii prostopadłych, niektóre pawilony ustawiano wzdłuż linii ukośnych względem głównej osi założenia. Na Wildzie podyktowane to zostało kształtem działki; w założeniu łazarskim zadecydowały jednak względy estetyczne. W obu projektach zabudowy pawilonowej powtórzył Teubner znany już z Łąk Bernardyńskich "efekt lustrzanego odbicia"; sytuując jednak tym razem bliźniacze pawilony ukośnie względem osi założenia. Taki symetryczny układ zabudowy zrealizowano do końca jedynie na Łąkach Bernardyńskich. Założenie wildeckie zrealizowane zostało tylko w połowie. Z regułą budowy bliźniaczych budynków zerwał A. Stahl, stawiając odmienny w wyrazie budynek w projektowanym przez Teubnera zespole pawilonowym na Łazarzu. System pawilonowy był wówczas nowością nie tylko w Poznaniu, ale i w innych miastach Rzeszy. W świetle obecnego stanu badań trudno stwierdzić gdzie i kiedy pojawił się po raz pierwszy oraz jakie posiadał warianty. Według Teubnera wcześniejsze realizacje tego typu znane są tylko z Ludwigshafen i Grosslichterfelde 6 . System pawilonowy zapewniał najkorzystniejsze pod względem zdrowotnym warunki prowadzenia zajęć, gdyż wprowadził w obręb szkoły tereny zielone w niespotykanej dotąd skali, jak również umożliwiał wprowadzenie do wnętrza budynków sporej ilości powietrza i światła. Mankamentem była jego kosztowność. Inną ważną zaletą, zbijającą w pewnym stopniu zarzut kosztowności, była możliwość stopniowej budowy i dalszej rozbudowy, bez znacznego, jednorazowego obciążania budżetu miasta i bez zakłócania procesu dydaktycznego. Szkoły pawilonowe mogły być jednak budowane tylko poza śródmieściem, ponieważ jedynie tam można było znaleźć wystarczająco obszerny i tani plac pod zabudowę. Pierwszy pawilon szkolny (H. 5) Zagadnienia techniczne łączące się z budową niepodpiwniczonych pawilonów (ograniczające się do praktycznego sprawdzenia sposobu skutecznej izolacji kondygnacji przyziemia) nurtowały Teubnera w trakcie budowy pawilonu szkolnego na tyłach działki zajętej przez, wspomniany już, pierwszy z budynków szkolnych, jakie stanęły przy ul. Słowackiego. Szczupłość wyznaczonej pod pawilon działki była powodem przystawienia budynku ślepymi ścianami do linii ograniczającej plac, w rezultacie czego okna znalazły się tylko po stronie południowej i zachodniej. Pawilon wzniesiony został na planie węgielnicy z dłuższym skrzydłem wschodnim. Na styku skrzydeł znalazły miejsce schody i poziome ciągi komunikacyjne. Nakryty wysokim dachem budynek posiada oblicowany czerwoną cegłą cokół oraz pokryte szarym tynkiem elewacje. Dwie Ryc. 5. Pawilon na tyłach zabudowań szkolnych przy ul. Słowackiego. Zenon Pałatkondygnacje zasadnicze oddziela od kondygnacji mezzanina wydatny gzyms. Płyciny międzyokienne ozdobione zostały wydobytymi gładko w porowatym tynku "esami-floresami" barokowego ornamentu. Szkoła pawilonowa na Łazarzu (ii. 6 - 9). Odpowiednio rozległy teren dla realizacji założenia pawilonowego wyznaczono w 1907 r. przy narożniku obecnych ulic Jarochowskiego i Wyspiańskiego. Tegoż roku zapewne opracował Teubner projekt zabudowy bloku, oparty o wspomnianą już zasadę symetrycznego, względem głównej, podłużnej osi, rozmieszczenia pawilonów na obrzeżu prostokątnego placu. W 1908 r. ukończono trzy pawilony: dwa bliźniacze, przy wjeździe na dziedziniec szkolny, oraz główny pawilon, usytuowany przy północnym skraju bloku; obok niego stanął pawilon ustępowy z osadnikiem (gdyż nie było wówczas możliwości przyłączenia do miejskiej sieci kanalizacyjnej). Główny pawilon rozplanowany został w układzie dwu i pół traktowym. Symetryczny plan - z szeroką klatką schodową na osi środkowej, w tylnym trakcie - urozmaicony został wydatnymi ryzalitami bocznych elewacji oraz wąskimi, półokrągłymi ryzalitami frontowymi. Półokrągłe ryzality wybiegają ażurową, wieńczącą kondygnacją Ryc. 6. Szkota pawilonowa przy ul. Jarochowskiego. Plan sytuacyjny i rzuty budynków na poziomie przyziemia. Berlin 1917. Ryc. 7. Główny pawilon szkoły przy ul. Jarochowskiego. Widok na elewację od strony dziedzińca szkolnego. Ryc. 8. Widok z ulicy Jarochowskiego na bliźniacze pawilony szkolne. Wg Die Residenzstadt Posen und Ihre Verwaltung im Jahre 1911. Posen 1911. Zenon Patat Ryc. 9. Szkoła przy ul. Jarochowskiego. Widok od wschodu na korytarz i halle głównego pawilonu. Wg Die Residenzstadt Posen und Ihre Verwaltung im Jahre 1911. Posen 1911w partię poddasza budynku, którego szeroka wystawka tworzy kondygnację mazzanina fasady. W kondygnację mezzanina, na głównej osi, wdziera się trójkątny naczółek, przerwany u podstawy półokrągłym łukiem wysokiego okna hallu. Spokojniejszą elewację tylną, widoczną z ul. Wyspiańskiego, urozmaica półkoliście zwieńczone, duże okno klatki schodowej, w podziałach którego zaznaczono ukośny bieg schodów. Budynek nakryto dachami o zróżnicowanej wysokości i formie. Bogatej i niespokojnej bryle głównego pawilonu przeciwstawił Teubner prosto i harmonijnie ukształtowane pawilony bliźniacze; wzniesione na półtoratraktowych planach, z centralnie umieszczonymi klatkami schodowymi w ryzalitach tylnych elewacji. Ich fasady podzielone zostały na trzy czteroosiowe części szerokimi lizenami biegnącymi od partii przyziemia do prostego gzymsu koronującego. Części środkowe fasad zwieńczono trójkątnymi frontonami. W elewacjach tylnych zwraca uwagę opracowanie ryzalitów klatek schodowych. Ściany ryzalitów przeprute zostały wysokimi, potrójnymi oknami, w których półkolistych zwieńczeniach umieszczono rzeźby z przedstawieniami nauczyciela i uczennic. Elewacje wszystkich pawilonów obłożono czerwoną cegłą. W architektonicznych podziałach i obramieniach okien zastosowano licówkę białą. Dachy pokryto dachówką koloru szaroniebieskiego. Barwność oraz ściśle adekwatne względem dyspozycji przestrzeni wewnętrznej artykułowanie bryły i elewacji stanowią o nieprzeciętnych walorach tej architektury. Jasne klasy i halle oraz dobrze oświetlone - bezpośrednio bądź pośrednio: poprzez szerokie, kolumnowe arkady, oknami hallów i klatek schodowych - krótkie korytarze składają się na odpowiednie pod względem zdrowotnym i estetycznym wnętrze nowego typu szkoły. Środki wyrazowe, charakteryzujące zabudowę szkoły pawilonowej na Jeżycach, zaczerpnął Teubner z architektury dojrzałego renesansu (wzorując się przede wszystkim na budowlach Palladia) oraz klasycyzującego baroku. Nietypowe wobec tej tradycji jest stosowanie ceglanych elewacji. Trudno na podstwie przekazów źródłowych jednoznacznie stwierdzić, dlaczego Teubner preferował tutaj taki właśnie materiał, gdyż w przypadku innych budowli o formach renesansowo-barokowych przedkładał elewacje tynkowane, niekiedy ze skromnym zastosowaniem kamienia. Być może chciał zaproponować stosowną dla szkoły podstawowej barwną architekturę o trwałych elewacjach. Za ceglanymi elewacjami przemawiała dotychczasowa tradycja budowy gmachów szkolnych. Wiek XIX przyzwyczaił obywateli państwa pruskiego do widoku ceglanych budynków szkolnych, ale ok. 1900 r. pojawiło się już wiele odstępstw od tej niepisanej reguły. Spośród omawianych tutaj szkół poznańskich jednak tylko pawilon wzniesiony na tyłach szkoły przy ul. Słowackiego oraz gmach szkolny przy ul. Różanej posiadają elewacje tynkowane. Tradycja budowania budynków szkolnych o ceglanych elewacjach utrzymywała się chyba przede wszystkim ze względów ekonomicznych i technicznych; spośród materiałów umożliwiających trwałe wykończenie elewacji ceglana licówka była materiałem najtańszym i powszechnie dostępnym. Następca Fritza Teubnera na stanowisku miejskiego radcy budowlanego, Adolf Stahl, wznosząc w 1914 r. następny pawilon szkolny przy ul. Jarochowskiego, nawiązał do charakteru istniejącej zabudowy jedynie w ten sposób, iż pozostawił elewacje w pełnej, białofugowanej cegle, chociaż późnobarokowa forma jego pawilonu domagała się raczej elewacji tynkowanych. Wysoki, występujący ćwierćkoliście przed lico fasady ryzalit środkowy nadał budynkowi monumentalny wygląd, przez co zmieniony został, zaproponowany wcześniej przez Teubnera, charakter zabudowy bloku. Plan tego budynku (nakreślony przez miejskiego inspektora budowlanego Herrenbergera) powstał w rezultacie dokonania pewnych zmian rozwiązania rzutu poziomego głównego pawilonu w zespole autorstwa Teubnera. Zmiany dotyczą zredukowania bocznych sieni, poszerzenia i zryzalitowania hallu wejściowego na głównej osi gmachu oraz zwężenia klatki schodowej. Bryła, poza wspomnianym zryzalitowaniem fasady i usunięciem półkolistych ryzalitów bocznych, różni się ponadto mansardowymi dachami nad ryzalitami bocznych elewacji. Taka forma dachu narzucona została rozbudowaniem korpusu głównego o wysokie mezzanino. Kondygnacja mezzanina umożliwiła pomieszczenie w budynku dwu klas więcej niż we wzorcowym pawilonie Teubnera. Projekt bloku przewidywał możliwość rozbudowy o dwa dalsze pawilony czteroklasowe oraz pawilon mieszczący w części środkowej salę gimnastyczną i klasy na skrajach budynku. Do rozbudowy tej jednak nigdy nie doszło. Zenon Pałat Szkoła pawilonowa na Wildzie (ii. 10 iII) Zabudowania szkolne wzniesione przy ul. Jarochowskiego zostały wysoko ocenione przez lokalne władze. Po zwiedzeniu, w listopadzie 1907 r., pozostających jeszcze w trakcie budowy pawilonów, członkowie Deputacji Szkolnej zażyczyli sobie dla nowej szkoły, projektowanej przy obecnej ul. Prądzyńskiego, rozwiązania zbliżonego do tego, jakie zastali na Łazarzu. Tymczasem Teubner, w projekcie z lutego 1907 f., proponował wznieść na środku placu pokaźny gmach z dziedzińcem wewnętrznym mieszczący szkołę dla chłopców, a później zamierzał rozbudować całość założenia o pawilon sali gimnastycznej oraz cztery pawilony szkoły dla dziewcząt. Proponował więc rozwiązanie kombinowane: połączenie wolnostojącego, dużego budynku z pawilonami. Było to rozwiązanie optymalne z ekonomicznego punktu widzenia, gdyż istniała pilna potrzeba urządzenia 24 klas szkoły dla chłopców, natomiast szkołę dla dziewcząt można było budować etapami, w miarę potrzeb. Mankamentem tego projektu było zajęcie pod zabudowę znacznej powierzchni niezbyt obszernej działki oraz otwarcie widoku na nieciekawe oficyny sąsiednich kamienic. Władze szkolne zdawały sobie zapewne sprawę z niedomagań tego rozwiązania, gdyż poleciły miejskiemu radcy budowlanemu ponowne opracowanie projektu. Akceptację władz zyskał projekt sporządzony przez Teubnera w styczniu 1908 f., który po kilku poprawkach został przyjęty do realizacji. Całość projektowanego założenia rozplanowana została symetrycznie względem osi wychodzącej z narożnika ulic Prądzyńskiego i Garczyńskiego i dzielącej plac przeznaczony pod zabudowę na dwie równe części. Wzdłuż głównej osi założenia zaprojektowano alejkę wysadzaną drzewami; prowadzącą z narożnika ulic wprost do głównego pawilonu (A). Na placu poza ogrodzeniem terenu szkoły, przy narożniku ulic, zamierzano założyć ogólnie dostępny skwer. Ostatecznie zrealizowano przeszło połowę projektowanego założenia: pawilony szkoły przeznaczonej dla chłopców. Nie doszło do budowy pawilonów szkoły dla dziewcząt. Stanęły tylko budynki po jednej stronie symetrycznego w zamiarze założenia, przez co to, "co obecnie możemy oglądać, sprawia wrażenie pozbawionego myśli porządkującej zgrupowania budynków. Swobodę kształtowania planu miał projektant tylko w przypadku wolnostojącego pawilonu C. Dyspozycja pomieszczeń pozostałych pawilonów uwarunkowana została koniecznością postawienia na granicy działki ślepych ścian. Pawilon C posiada scentralizowany trójdzielny układ pomieszczeń, z wydłużoną - o wydatny ryzalit klatki schodowej w tylnej elewacji - częścią środkową. W kondygnacji przyziemia klatkę schodową poprzedza obszerny hall wejściowy podzielony arkadami spoczywającymi na czterech kolumnach. Klatka schodowa łączy się na piętrze z szerokim i krótkim korytarzem poprzez arkady wsparte dwoma kolumnami. Trójdzielny rzut pawilonu B ma podłużny układ, częściowo dwu i pół, a częściowo półtoratraktowy. W tylnym trakcie, na głównej osi, znajduje się świetlik. Osie boczne tylnego traktu zajmują: klatka schodowa i pomieszczenia sanitarne. Środkowy ryzalit wybiega odcinkiem koła przed lico fasady. Portale umieszczono w elewacjach bocznych na Ryc. 10. Szkoła pawilonowa przy ul. Prądzyńskiego. Plan sytuacyjny z rzutami pawilonów na poziomie przyziemia. Wg. Zentralblatt der Bauverwaltung. Berlin 1917 zakończeniu korytarzy. Największy z pawilonów (A) odznacza się dość skomplikowanym, pięciodzielnym, symetrycznym planem o układzie dwu i pół oraz półtoratraktowym. Podobnie jak w przypadku pawilonu B w trakcie tylnym, na głównej osi, znajduje się świetlik. Okna elewacji świetlika wprowadzają światło do pomieszczeń sanitarnych i korytarzy. Klatki schodowe rozmieszczono na końcach korytarzy. Skrajne osie występują przed lico fasady wydatnymi ryzalitami. Trzy klasy traktu frontowego rozdzielone zostały niewielkimi sieniami wejściowymi. Przylegający do ślepej ściany ostatniej z ciągu kamienic przy ul. Prądzyńskiego pawilon sali gimnastycznej zróżnicowany został w planie i w bryle na trzy części: mieszkanie woźnego, salę gimnastyczną i pomieszczenia jej zaplecza. Podobnie jak w zespole pawilonów wzniesionych wcześniej na Łazarzu przeciwstawił Teubner prostym bryłom mniejszych pawilonów bogatą, urozmaiconą bryłę pawilonu głównego. Mniejsze pawilony (B i C) nakrył wysokimi, czterospadowymi dachami o nie skomplikowanej sylwecie, natomiast kalenice dachów głównego pawilonu poprowadził na różnych wysokościach, urozmaicając frontalny widok szczytem łamanego dachu ponad wyższą, środkową częścią fasady, a ponadto naczółkowymi dachami niższych ryzalitów bocznych. W oryginalny sposób przeprowadzony został podział elewacji pawilonów. Jest on efektem zastosowania dwojakiej struktury ściany: pełny mur, Zenon Pałat ) AOOjJjJ SI" -**»»",-1-.. «T«i. Ryc. 11. Widok na fasadę głównego pawilonu szkoły przy ul. Prądzyńskiego oblicowany czerwoną cegłą i przepruty nie dużymi oknami, kontrastuje z ażurową, wykonaną ze strunobetonu kratownicą. Pionowe, prostokątne i wąskie pola - wyznaczone przez pokryte jasnym tynkiem cienkie filarki żelazobetonowe - podzielone zostały poziomo na partie okien i zdobionych barwna mozaiką płycm międzyokiennych. Strunobetonowa konstrukcja ściany wykorzystana została tutaj w celach estetycznych, a było to zjawiskiem wyjątkowym pomimo szerokiego już wówczas stosowania żelazobetonu. Kształtując elewacje pawilonów wildeckich, zwrócono się znów w kierunku architektury barwnej i to w większym stopniu, niż to miało miejsce wcześniej w przypadku pawilonów szkoły na Łazarzu, a to głównie dzięki pokryciu wydzielonych partii elewacji barwną mozaiką. Formy architektoniczne zbliżone są w obu wypadkach. Pomimo jednak wyraźnej zależności od form renesansowobarokowych środki wyrazowe pawilonów wildeckich posiadają cechy premodermstyczne 7 . Przejawia się to głównie w zróżnicowniu strukturalnym elewacjipołączeniu pełnego muru z konstrukcją szkieletową, wykorzystaniu walorów estetycznych kratownicy strunobetonowej, jak i w formie szczytów ryzalitów głównego pawilonu. Można przypuszczać, iż pewna odrębność wyrazu pawilonów wildeckich jest efektem współpracy Teubnera z architektem Waldmannem, gdyż w samodzielnych projektach Teubner nie wychodził poza repertuar form renesansowo - barokowych 8 . Pomimo pewnej indywidualizacji - stosownie do sytuacji w mieście i specyfiki programu użytkowego - dotychczas wznoszone budynki szkolne,zarówno gmachy wolnostojące jak i zespoły pawilonowe, kształtowane były w oparciu o standardowe rozwiązania oparte o klasyczne reguły kompozycji. Charakteryzują się niezbyt zróżnicowaną bryłą wzniesioną na symetrycznym planie o układzie dwu i pół, względnie półtoratraktowym. Czasami bryła bywa zdynamizowana urozmaiconą linią szczytów i przenikających się, wysokich dachów oraz znacznym występowaniem partii zryzalitowanych. Obok tego stosowano układy scentralizowane, z pomieszczeniami skupionymi wokół wewnętrznego dziedzińca lub hallu. Więcej inwencji trzeba było wykazać, wkomponowując gmach szkolny w ciąg zabudowy kamienicznej. Schemat planu kamienicy czynszowej okazał się tutaj nieprzydatny z powodu zbyt wielkiej różnicy programów użytkowych. Rozplanowanie klas, ciągów komunikacyjnych i pomieszczeń zaplecza trzeba było każdorazowo dostosowywać do zastanej orientacji szczupłej zazwyczaj działki. Z terenu Poznania przytoczyć można trzy przykłady takich rozwiązań: trzeci w porządku chronologicznym budynek szkolny wzniesiony przy ul. Słowackiego, szkołę przy ul. Różanej oraz szkołę przy narożniku obecnych ulic Garbary i Estkowskiego. Budynek szkolny z wieżą przy ul. Słowackiego (ii. 12 - 16) Działkę budowlaną dla trzeciego z kolei budynku szkolnego, jaki wzniesiono przy obecnej ulicy Słowackiego, wyznaczono na miejscu starej remizy strażackiej. Działka ta ograniczona była z jednej strony ślepą ścianą kamienicy czynszowej, z drugiej - wolnostojącym budynkiem zbudowanej w 1895 r. szkoły podstawowej dla chłopców. W tej sytuacji zdecydowano się na dostawienie nowego budynku szkolnego do ślepej ściany sąsiedniej kamienicy, a przez to - na przedłużenie ciągu zwartej zabudowy. Drugą niedogodnością objętej po straży pożarnej działki było sąsiedztwo nieciekawych oficyn postawionych na tyłach zabudowy południowej pierzei obecnej ulicy Dąbrowskiego. Sąsiednie działki wcinały się ponadto silnie w teren przeznaczony pod budowę nowej szkoły tak, że uzyskał on formę dwu przylegających do siebie prostokątów, z których większy graniczył z dziedzińcem wspomnianej, starszej szkoły, a mniejszy - z podwórzem sąsiedniej kamienicy stojącej przy narożniku ulic Słowackiego i Kraszewskiego. Za niewłaściwe uznano wzniesienie wolnostojącego gmachu na podobieństwo sąsiedniej szkoły dla chłopców 9 . Wybrano wariant gmachu dwuskrzydłowego o planie w pewnym stopniu narzuconym kształtem działki. W rezultacie rozplanowania dwu prostopadłych względem siebie skrzydeł powstały dwa dziedzińce: wewnętrzny, który zajął mniejszy prostokąt nieregularnej działki, i drugi, zewnętrzny - pomiędzy skrzydłem prostopadłym do ulicy a starą szkołą. Podobne rozwiązanie zaproponował Teubner już w 1908 f., wykonując, wraz z architektem Josephem Leimbachem, szereg wersji projektowych 10. Jedna z tych wersji (dotycząca zabudowy działki przejętej od straży pożarnej) przedstawia rozwiązanie planu, które w zasadniczych punktach utrzymane zostało do wersji ostatecznej, a mianowicie: półtoratraktowe skrzydło od ulicy, dwu Zenon Pałat Ryc. 12. Zespół szkolny przy ul. Słowackiego. Plan sytuacyjny z rzutami pawilonów na poziomie przyziemia. Wg Zentralblatt der Bauverwaltung. Berlin 1917i pół traktowe skrzydło boczne oraz wejście do budynku od strony dziedzińca. Bryła budynku zaproponowana w tym projekcie prezentuje się jednak odmiennie i odznacza się dynamiczną linią zróżnicowanych gabarytowo, stromych dachów naczółkowych. Przed lico elewacji występują tutaj wąskie, półokrągłe ryzality klatek schodowych. Osie okienne trzech zasadniczych kondygnacji ujęto kratownicą (zapewne strunobetonową) o przewadze podziałów pionowych. Smukłe filarki podziałów okien zwieńczono kulami. Całość utrzymana została w dość typowej dla architektury niemieckiej tego czasu manierze premodernistycznej. Współpraca Teubnera z architektem Klothem w dalszych pracach projektowych, podjętych w 1909 f., przyniosła rezultaty odmienne w wyrazie architektonicznym. Zrezygnowano z wysokich, bardzo stromych dachów i nadano połaciom spadek umiarkowany. Elementem wyróżniającym stała się wieża usytuowana na styku prostopadłych skrzydeł. Warto tutaj zauważyć, iż po zarzuceniu "stylu koszarowego" dominowała tendencja opatrywania gmachów szkolnych nadmiernie wysokimi dachami i rozbudowanymi szczytami; przy czym stosowano w dalszym ciągu symetryczne układy osiowe. Osiowa kompozycja, oczywista w przypadku budynków wolnostojących, w przypadku prób wpasowania monumentalnego gmachu w zastany podział bloku miejskiego nie zdawała w pełni egzaminu. Zwrócić się więc musiano z konieczności Ryc. 13. Szkoła z wieżą. Widok z ul. Słowackiego, od pd.-zach. Wg. Zentralblatt der Bauverwaltung. Berlin 1917 ku układom swobodniejszym. O kształcie budowli zadecydowała intencja zerwania z przyjętą praktyką akcentowania gmachów rozbudowanymi, wysokimi dachami i imponującymi szczytami; chodziło więc o znalezienie rozwiązania alternatywnego - stąd pomysł zastąpienia dotychczasowych elementów wyróżniających wieżą zegarową!!. Umiarkowany kąt nachylenia połaci dachów sprzyjał nawiązaniu do form klasycystycznych. Wybór tych właśnie form (w przypadku nie zrealizowanych wersji projektowych z lutego 1909 r., zachowanych w poznańskim archiwum, ii. 14) determinował dążenie do symetrycznego rozczłonkowania elewacji. Prawdopodobnie sprzeczność między asymetryczną dyspozycją planu a dążeniem do klasycznej symetrii w podziałach elewacji była główną przyczyną zmiany środków wyrazowych widocznej w projekcie z maja 1909 r. (ii. 15). Rozluźnienie klasycznych reguł kompozycji, rezygnacja z symetrii osiowej pozwoliły na swobodniejsze, bardziej zgodne z dyspozycją wnętrza rozwiązanie elewacji. Eklektyczna dekoracja natomiast, o formach klasycystycznych i secesyjnych, palladiańskie szczyty w postaci odcinków frontonu, klasycystyczno-renesansowy portal oraz gotycko-renesansowe zwieńczenie wieży zadecydowały o bogatym i trudnym do jednoznacznego określenia charakterze całości. Zachowało się kilka rysunków - propozycji odmiennego niż w projekcie z maja 1909 r. rozwiązania zwieńczenia wieży. W końcu przyjęto do realizacji projekt sygnowany przez miejskiego radcę budowlanego Stahla i architekta Klotha z lutego 1913 r. Budowę szkoły rozpoczęto w 1910 r.; wszystkie więc Zenon Pałat JeóOj-c£i//cmJferuits. A/ra/ejp'