KOŚCIÓŁ REKTORSKI P.W. NAJ ŚW. KRWI PANA JEZUSA W POZNANIU Legenda, historia i stan zachowania WITOLD GAŁKA, PIOTR RAPPl. Legenda, historia i skarby kościoła Starsi mieszkańcy naszego miasta pamiętają legendę wiążącą się z powstaniem kościółka przy ul. Żydowskiej. Była ona żywa jeszcze w okresie powojennym, zwłaszcza bliżej Święta Wielkiejnocy. Wielu pamięta wąskie zejście do mrocznej krypty nakrytej szeroko założonym sklepieniem. Wewnątrz, w pseudobarokowej obudowie, znajdowała się studnia z cudowną wodą, którą "lud brał na lekarstwo i uzdrowienie przez wiarę odbierał w wierze, iż ta studnia poświęcona Krwią Jezusa Chrystusa w trzech Hostjach w tej topionych i dotąd bierze" l. Powoli zaciera się pamięć i tradycja, a miejsce to jest dziś prawie niedostępne (rys. 1). Zapewne dzieje się tak po części i dlatego, że świątynia ta utraciła bezpośrednie zaplecze, które tworzyli mieszkańcy okolicznych uliczek i zaułków. Podanie mówi, że na miejscu budowli w 1399 roku dokonano profanacji trzech Hostii skradzionych z kościoła Dominikanów. Odnalezienie w 1620 roku stołu, na którym dokonano zbrodni, leżało u podstaw działań karmelitów trzewiczkowych z klasztoru Bożego Ciała, zmierzających do wykupu kamienicy należącej w XV i XVI wieku do możnej, wielkopolskiej rodziny Świdwów-Szamotuiskich. Kupno posesji w latach 1659-1661 z rąk Jana Leszczyńskiego, Piotra i Jana Opalińskich oraz Andrzeja Grudzińskiego początkowo odbywało się bez większych perturbacji. Opór magistratu, a nawet osiadłych w mieście zgromadzeń zakonnych, wzbudził natomiast zamiar zamienienia tej kamienicy na kaplicę. Nie pomógł karmelitom nawet przywilej Jana Kazimierza z 1668 roku. Dopiero z początkiem XVIII wieku przystąpiono do gruntownej przebudowy chylącej się ku upadkowi posesji i dobudowy do niej niewielkiego klasztoru 2 . Jeszcze w 1729 roku trwały jakieś prace budowlane, o których świadczą skargi Witold Gałka, Piotr Rapp Ryc. 1. Pseudobarokowy ołtarz kryjący studnię z "cudowną wodą" w krypcie kościoła (fot. W. Gałka). właścicieli położonych sąsiedzko nieruchomości wychodzących frontami na ul. Wielk ą 3. Po skasowaniu klasztoru karmelitów przez rząd pruski kościółek przyłączono do parafii farnef. Być może tą drogą trafiła do niego - jako pozostałość wyposażenia dawnej kolegiaty p.w. Marii Magdaleny - późnogotycka płaskorzeźba "Opłakiwanie Chrystusa". Świątynia wzniesiona została w układzie dwukondygnacyjnym, który wypełnił podstawowy sens ideowy zamierzenia. Dokonano tego przez wbudowanie w średniowieczne mury kamienicy Świdwów - Szamotuiskich masywnych, przyściennych filarów, na których oparto sklepienia krypty i górnego kościoła. Przy założeniu tym, bryła świątyni jest nad wyraz skromna z fasadą zwieńczoną barokowym szczytem i sygnaturą wyrastającą z kalenicy dwuspadowego dachu*. Na uwagę zasługuje odkryty w końcu lat siedemdziesiątychbogato profilowany i glazurowany portal o ostrołukowym zamknięciu ujęty dwuramienną płyciną oraz odcinki płyciny fryzowej wraz z dwoma ostrołukowymi wnękami piętra (rys. 2). N ad pseudobarokowym portalem w początkach naszego stulecia umieszczono późnogotycką rzeźbę Matki Boskiej przeniesioną z rozebranej posesji na narożu Starego Rynku i ul. Żydowskiej6. Sens ideowy budowli dopełnia stosunkowo bogaty wystrój autorstwa Adama Swacha. Odnaleźć w nim można sceny związane z legendą o trzech Hostiach, jak również przedstawienia z dziejów zakonu karmelitów: "Cud św. Antoniego" oraz "Eliasz na pustyni". Wnętrze zachowało również zasobne wyposażenie z ołtarzem głównym, dopełnionym obrazem "Wizerunku Zbawiciela Miłosiernego", po bokach którego w otworach drzwiowych znajdują się przedstawienia "Zwiastowania" i Św. Michała Archanioła, oraz dwoma bocznymi ołtarzami Matki Boskiej Bolesnej Witold Gałka, Piotr Rapp I sw. Bartłomieja. Na ścianach świątyni zaWIeszone są ponadto liczne XVII i XVIII wieczne obrazy (rys. 3)7. Miejski Konserwator Zabytków wielokrotnie zwracał uwagę, że ta cenna budowla, odnawiana ostatnio w latach 1932-1937 i później w okresie powojennym (naprawy uszkodzeń, konserwacja polichromii), z każdym rokiem domaga się podjęcia gruntownych prac remontowo-konserwatorskich 8 . Niepokój budzić musi zawilgocenie murów, przenoszące zniszczenia na elementy wystroju zwłaszcza dolnej kondygnacji, pionowe pęknięcie sięgające korony murów wschodniego przęsła, a także konstrukcja dachu. Do tego dodać należy stan części wyposażenia i wystroju pogłębiony bezmyślnymi atakami wandalizmu. Dla bieżącego rozpoznania źródeł zagrożeń i potrzeb opracowana została ostatnio ekspertyza budowlano-konserwatorska 9 , której wyniki prezentujemy w dalszej części artykułu. 2. Opis konstrukcyjno-budowlany Kościół jest obiektem złożonym z jednej bryły, jednonawowym, podpiwniczonym. Przyziemie i nawa główna tworzą bryły jednoprzestrzenne. Dach dwuspadkowy, nachylenie połaci 45°. Powierzchnia zabudowy 200 m 2 , kubatura około 3850 m 3 . Wysokość budowli do okapu 13,37 m i do kalenicy 18,52 m powyżej poziomu terenu. Wymiary w rzucie przyziemia: długość - 19,5 m, szerokość - 12,25 m. Ściany nośne kościoła wykonane są z cegły pełnej na zaprawie wapiennej. Grubość ścian piwnic wynosi: 167 cm - ściany podłużne i 113 cm - ściany szczytowe. Grubość ścian nawy głównej wynosi 105-107 cm. Ściany podłużne piwnic i nadziemnej części kościoła wzmocnione są pilastrami - po dwa na każdej ścianie. Pilastry dzielą ściany w przybliżeniu na 3 części. Sklepienia. N ad piwnicą wykonano sklepienia żaglowe o małej wyniosłości. Sklepienia oparte są na ścianach oraz łękach rozpiętych między pilastrami. N ad nawą główną wykonano sklepienia walcowe z lunetami. Sklepienia oparte są na ścianach oraz łękach rozpiętych między pilastrami. Więźba dachowa. Dach drewniany o konstrukcji złożonej. Występuje kilka schematów statycznych układów poprzecznych: Układ poprzeczny typu 1 - wiązar jętkowy z płatwiami opartymi na trapezowym układzie złożonym z belki rozporowej i słupów leżących. Układ trapezowy przejmuje obciążenia pionowe. Charakter więźby - rozporowy. Układ poprzeczny typu 2 - wiązar o konstrukcji mieszanej złożonej z podukładu jętkowego (krokwie i jętki oparte na płatwiach) oraz układu kleszczowego (słupy pod płatwiami, zastrzały i kleszcze). Układ ma charakter nierozporowy . Ryc. 4. Rzut piwnic (rys. P. Rapp). Witold Gałka, Piotr Rapp Ryc. 5. Rzut przyziemia (rys. P. Rapp). Układ poprzeczny typu 3 - wiązar o konstrukcji mieszanej złożonej z układu jętkowego z podukładem trapezowym oraz wewnętrznego układu złożonego ze słupów, rygla rozporowego i zastrzałów. Układ ma charakter rozporowy. Układ poprzeczny typu 4 - wiązar jętkowy podparty płatwiami. Układ ma charakter rozporowy. Stężenia podłużne dachu wykonano za pomocą skratowania umieszczonego w płaszczyźnie słupów leżących. Inwentaryzację konstrukcyjno-budowlaną przedstawiono na rys. 4-9. 3. Ocena stanu technicznego konstrukcji Ściany: W nadziemnej części obiektu ściany są w stanie dobrym. Wyjątek stanowi pionowe pęknięcie przy narożu wschodnim biegnące od piwnic do korony murów. W okresie powojennym pęknięcie zostało wzmocnione za pomocą kotwy stalowej w pobliżu korony murów. Korzystny wpływ na stateczność i sztywność ścian ma wieniec żelbetowy wykonany nad sklepieniem w obrębie poddasza. Korona murów jest spięta stalowymi ściągami. Stan techniczny ścian w podziemiach jest zły z uwagi na ich znaczne zawilgocenie, zagrzybienie i zasolenie. Sklepienia: Zastrzeżenia pod względem konstrukcyjnym budzą sklepienia i łęki nad podziemiem. Łęki rozpięte między pilastrami są zarysowane w zwornikach. Sklepienia są zarysowane w różnych miejscach. Rysy w łękach i w sklepieniach łączą się. Większość rys w sklepieniach układa się w formie równoleżnikowej. Jest to cecha charakterystyczna dla sklepień małowyniosłych, Ryc. 6. Rzut sklepień (rys. P. Rapp). ę ę ę @ ę @ ę @ ę @ @ @ ę ę @ ę@ Ryc. 7. Rzut więźby dachowej (rys. P. Rapp) Witold Gałka, Piotr Rappktórych wezgłowia doznają przemieszczeń poziomych. Układ rys w łękach i w sklepieniach świadczy o nieznacznej tendencji ścian zewnętrznych podłużnych do poziomego rozsuwania się. Więźba dachowa: Stan techniczny więźby dachowej jest zły. Występują zagrożenia awarią na skutek zniszczenia stref podporowych belek stropowych, końcówek krokwi, słupów leżących i płatwi. Badanie struktury drewna wskazuje na znaczne i głębokie zniszczenia przekrojów elementów na skutek zawilgocenia, zagrzybienia i porażenia owadami niszczącymi drewno. Po wstępnym usunięciu zniszczonych stref drewna okazuje się, że elementy takie jak belki, słupy leżące, krokwie i płatwie nie mają podparcia. Stan ten pokazany jest na rys. 13 i jest on reprezentatywny dla całej konstrukcji więźby dachowej. Przyczynami uszkodzeń są: Ryc. 8. Przekrój poprzeczny, wiązar typu l (rys. P. Rapp). Ryc. 9. Przekrój podłużny (rys. P. Rapp). Witold Gałka, Piotr Rapp Ryc. 10. Wiązar typu 2 (rys. P. Rapp). Ryc. 11. Wiązar typu 3 (rys. P. Rapp). s V MP Ryc. 12. Wiązar typu 4 (rys. P. Rapp). - nieszczelne pokrycie dachowe powodujące zawilgocenie elementów, - zasypanie piaskiem i gruzem końcówek belek stropowych stwarzające dogodne warunki dla utrzymywania się wilgoci, rozwoju grzybów i żerowania owadów, zabrudzenie elementów odchodami gołębi, - brak konserwacji konstrukcji. 4. Wpływ zawilgocenia na wystrój kościoła Zniszczenie wystroju na skutek zawilgocenia występuje w podziemiach kościoła. Obejmuje ono tynki i sztukaterie na ścianach, i w mniejszym stopniu na sklepieniach. Bezpośrednimi czynnikami destrukcyjnymi są zasolenie i zagrzybienie powierzchni ścian. Efektem zagrzybienia i zasolenia jest odparzanie się tynków od ścian, pękanie tynków i rozkład gipsowych elementów sztukaterii. Destrukcja powstaje w wyniku powierzchniowego parowania dyfuzyjnego powodującego krystalizację soli, znacznego powiększania objętości kryształów i rozsadzania struktury materiału, w którym następuje krystalizacja. Zawilgocenie powoduje zarówno woda z podłoża gruntowego, jak i wilgoć higroskopijna. Efekty destrukcji tynków i sztukaterii pokazane są na rys. 14. Ryc. 13. Uszkodzenia elementów więźby dachowej. Stan przedawaryjny (fot. P. Rapp) 5. Program rewaloryzacji konstrukcji i wystroju Rewaloryzacja powinna obejmować konstrukcję więźby dachowej, łęki między pilastrami w podziemiach oraz ściany. Rewaloryzacja konstrukcji więźby dachowej powinna polegać na wymianie zniszczonych belek, słupów leżących, krokwi i płatwi. Niezbędne jest oczyszczenie i zakonserwowanie całej konstrukcji dachu. Po wykonaniu naprawy konstrukcji celowe będzie przełożenie pokrycia dachowego. Rewaloryzacja sklepień i łęków nad podziemiem powinna polegać na założeniu dwóch ściągów wzdłuż łęków łączących pilastry. Ściągi mają ograniczyć ruchy ścian zewnętrznych i wprowadzić wstępne napięcie zamykające rysy i zwiększające nośność łęków i sklepień. Rewaloryzacja zawilgoconych ścian w podziemiach musi obejmować następujące elementy: - wykonanie izolacji pionowych i poziomych w ścianach, - usunięcie zniszczonych tynków i sztukaterii, oczyszczenie powierzchni ścian i wyskrobanie spoin na około 2- A 3 cm, odgrzybienie murów, - związanie soli rozpuszczalnych, - wykonanie tynków renowacyjnych. Wykonanie tynków renowacyjnych jest konieczne niezależnie od tego czy będzie wykonana izolacja pionowa i pozioma. Wykonanie izolacji odetnie Witold Gałka, Piotr Rapp Ryc. 14. Uszkodzenie tynków i sztukaterii (fot. P. Rapp). dostęp wilgoci i soli, lecz nie zlikwiduje soli już występującej w murach. Zabezpieczenie powierzchni ścian przed wykwitami soli daje tylko tynk renowacYJny. PRZYPISY 1 Mieczysław Noskiewicz, Najświętsze trzy Hostje (1399), Poznań 1926, s. 87. 2 Mieczysław Noskiewicz, Najświętsze..., s. 73-77; Adam Dubowski, Zabytkowe kościoły Poznania, Poznań 1952, s. 55-77; tenże, Zabytkowe kościoły Wielkopolski, Poznań- Warszawa- Lublin 1956, s. 203-205. 3 Witold Gałka, Wystrój i wyposażenie kamienic poznańskich na podstawie XVII i XVIII wiecznych źródeł archiwalnych, "Kronika Miasta Poznania", 1994,nr 1/2, s. 132. 4 Porównaj przypis nr 2. 5 Dzieje Poznania do roku 1793, pod red. Jerzego Topolskiego, Warszawa-Poznań 1988, t. I, s. 732. 6 Dzieje Poznania..., s. 388. 7 Porównaj przypis 2. 8 Akta Miejskiego Konserwatora Zabytków, A154 (B38). 9 Piotr Rapp, Kościół Rektorski p.w. Najśw. Krwi Pana Jezusa przy ul. Żydowskiej w Poznaniu - inwentaryzacja konstrukcyjno-budowlana, ocena stanu technicznego konstrukcji, program rewaloryzacji, ocena wpływu stanu konstrukcji i zawilgocenia na elementy wystroju, Poznań 1994 (w zbiorach Miejskiego Konserwatora Zabytków).