WODNE PROBLEMY CHWALISZEWA
ALFRED KANIECKI
C hwaliszewo, największe przedmieście dawnego Poznania, zlokalizowane zostało przy głównym szlaku przeprawowym przez dolinę Warty, niedaleko ujść jej dopływów: Cybiny, Głównej i Bogdanki. Dolina Warty w Poznaniu już od czasów paleolitu stanowiła ważny szlak komunikacyjny i teren przyciągający osadników. Krzyżowały się tutaj bowiem ważne handlowe szlaki lądowe z drogą wodną jaką była Warta. Szczególnie sprzyjającym elementem była dogodna przeprawa przez Wartę, bowiem rzeka w sąsiedztwie Poznania dzieliła się na kilka ramion i odnóg, pomiędzy którymi występowały zalewowe wyspy. Atrakcyjność tego miejsca przeprawy podkreślały również łagodnie obniżające się stoki doliny Warty u wylotu bocznych dolin Bogdanki, Cybiny i Głównej. W pozostałej części doliny przełomowej Warty jej skarpy, szczególnie zachodnia, wznosiła się stromym stopniem od dna doliny, co czyniło ją praktycznie niedostępną. Miejsce przeprawy przez Wartę w Poznaniu nie ulegało większym zmianom praktycznie przez ostatnie tysiąclecia. Warunkiem istnienia brodu w Warcie w Poznaniu był fakt występowania stacjonarnych wysp: Grobli i Chwaliszewa oraz dzielenie się koryta Warty na ramiona i odnogi opływające te wyspy. Przeprawa przez Wartę znajdowała się prawdopodobnie w tym samym miejscu, gdzie zbudowano później most Chwaliszewski. Znajdował się on u wylotu obecnej ulicy Wielkiej, poniżej połączenia się dwóch ramion Warty, opływających od wschodu i zachodu wyspę Groblę. Wyspa ta była w średniowieczu znacznie mniejsza i nie wymuszała tak ostrej krzywizny koryta Warty, jak widzimy to na planach i mapach Poznania, począwszy od XVIII wieku. W miejscu połączenia się dwóch ramion tej samej rzeki, podobnie jak i poniżej przyjęcia dopływu, tworzy się w korycie rzeki głównej strefa zakłóconego płynięcia wody. Przejawia się ona zmniejszeniem spadku podłużnego, czego efektem jest wzrost pola przekroju koryta rzecznego, jego szerokości i głębo
Alfred Kanieckikości hydraulicznej oraz wyraźny spadek średniej prędkości płynięcia wody. Strefy nurtu i przegłębień, początkowo rozdzielone i przyległe do obu brzegów, z wolna się przesuwają ku środkowi koryta, aż po połączeniu utworzą skoncentrowaną strefę nurtu. Nieco powyżej, w cieniu takiej wyspy, obserwuje się wzmożoną akumulację materiału transportowanego przez rzekę, czego efektem jest utworzenie się wypłyceń dna lub nawet piaszczystych ławic, szczególnie wyraźnie zaznaczonych w czasie trwania stanów niskich, co sprzyjało przeprawie przez rzekę. Ponadto część wód odwodziła z koryta Warty jej odnoga, płynąca między Ostrowem Tumskim a Chwaliszewem 1 . Przyjmuje się, że w ciągu ostatniego tysiąclecia średnioroczne przepływy wody w rzekach Polski zmieniały się w stosunkowo niewielkich zakresach, rzędu 10-20% i były zbliżone do średniorocznych wartości przepływów współczesnych. Zmieniała się jednak nieregularność przepływów związana z postępującą działalnością gospodarczą człowieka, przejawiającą się głównie w wylesianiu obszaru oraz w zabudowie hydrotechnicznej rzek. Coraz wyższe więc stawały się przepływy kulminacyjne, coraz niższe przepływy niżówkowe, a czas ich trwania coraz bardziej się wydłużał. Z szacunkowych wyliczeń wynika, że głębokości koryta Warty w czasie trwania średnich i niskich tuż poniżej Grobli, oscylowały na ogół pomiędzy wartościami 1,0 i 1,5 metra. Stwierdzić więc można, że przejście Warty poniżej tej wyspy nie stanowiło większego problemu w czasie trwania stanów średnich i niskich. Jedynie w czasie trwania stanów wysokich konieczny był przewóz przez Wartę. Pomiędzy Cybiną a Wartą i jej ramionami oraz odnogami wytworzyły się w dolinie Warty cztery wyspy: zachodnia, na której założono później Chwaliszewo, wschodnia z Ostrowem Tumskim i Zagórzem, północna - stanowiąca łąki kapitulne i południowa, na której powstała N owa Grobla (ryc. 3). Do mniej więcej XVII wieku istniała jeszcze jedna wyspa - Czartoria, przylegająca od południa do wyspy Chwaliszewskiej. Prawodpodobnie była to niska, usytuowana w obrębie koryta Warty piaszczysta łacha, stanowiąca odsyp meandrowy, porośnięty krzakami. Po raz pierwszy wspomniano o niej w 1406 roku w umowie między kapitułą poznańską a Jakubem młynarzem, który odbudował młyn Kapitulny, i któremu kapituła nadała w zamian, między innymi, prawo łowienia ryb w Warcie, na gruncie kapitulnym w zaroślach ("in rubetis"), zwanym Czartoria. W 1510 roku kolejny młynarz tego młyna uzyskał prawo łowienia tam ryb 2 . Z łachy tej pobierano piasek i wycinano gałęzie do konstrukcji tam i umocnienia grobel. Została ona rozmyta prawdopodobnie pod koniec XVI wieku, kiedy to w wyniku zabudowy brzegów Warty groblami, tj. Czartoria i Łaciną, zmniejszyła się szerokość jej koryta i wzrosły prędkości płynięcia wody. Wiadomości topograficzne z pierwszych wieków istnienia Chwaliszewa są bardzo skąpe. Wiadomo, że wyspa ta, stanowiąca część terasy zalewowej, oddzielona była od Poznania lewobrzeżnego głównym korytem Warty, a od Ostrowa Tumskiego jej odnogą. Obecna powierzchnia centralnej części tej wyspy, pokrywająca się z przebiegiem ulicy Chwaliszewo osiąga rzędną 57-58,5 m npm, 
-1 7 1 1 A < »» 2 I ED l 3
Ryc. 3. Usytuowanie Chwaliszewa w dolinie Warty (na podstawie XVIII w.
przekazów kartograficznych) 1 - tereny podmokłe, 2 - zabudowa, 3 - kościoły, 4 - ulice i drogi.

Alfred Kaniecki
natomiast strefy przylegle do dawnego koryta Warty najczęściej oscylują pomiędzy rzędnymi 56 a 57 m npm. Jest to jednak powierzchnia sztuczna, nadsypana przez człowieka, celem zabezpieczenia miasta przed zalewami powodziowymi wód Warty. Brak badań archeologicznych z obszaru Chwaliszewa nie pozwala odtworzyć procesu nawarstwienia się warstw osadniczych, tak jak przeprowadzono to dla obszaru Ostrowa Tumskiego. Stąd dla odtworzenia pierwotnej powierzchni, a więc przedosadniczej , wykorzystano wyniki badań archeologicznych z obszaru Ostrowa Tumskiego oraz archiwalne materiały geologiczne, tj. głównie wyniki wierceń geologiczno-inżynierskich i hydrogeologicznych z tego obszaru. Pozwoliły one określić miąższość gruntów nasypowych, a tym samym odtworzyć rzeźbę powierzchni przedosadniczej. Miąższość tych gruntów nasypowych waha się, na obszarze Chwaliszewa przeciętnie od 4 do 6 metrów i wyraźnie jest ona wyższa w sąsiedztwie obecnego głównego koryta Warty, jak i przy dawnym moście Chwaliszewskim. Skład i wiek tych gruntów nasypowych są bardzo zróżnicowane w zależności od usytuowania ich w obrębie wyspy Chwaliszewskiej. Dominują nasypy piaszczyste, ale wzdłuż ulicy Chwaliszewskiej często występuje nasyp gruzowy, powstały w wyniku rozbierania starych budynków, i którym następnie wypełniano zagłębienia piwniczne. Z dokumentacji geologiczno-inżynierskich wynika, że na fragmenty dawnych fundamentów natrafiano wierceniami na głębokości od 2,2 do 3,6 m pod powierzchnią terenu. Tak więc w wyniku sztucznego podniesienia powierzchni terenu dawna terasa zalewowa w obrębie Chwaliszewa osiągnęła rzędną około 58 m npm., stając się pod względem geomorfologicznym terasą ponadzalewową. N a powierzchnię pierwotną, a więc przedosadniczą, natrafiano w trakcie wierceń geologicznych najczęściej na rzędnych od 52 do 54 m npm, a więc ta dawna najniższa terasa zalewowa nie stanowiła powierzchni płaskiej. Warstwę powierzchniową stanowiły drobnoziarniste piaski, miejscami zailone, bądź też cienka warstewka osadów zastoiskowych, zalegających na piaskach, wskazując na istnienie płytkich zbiorników wodnych, chyba o charakterze okresowym. Tego typu osady stwierdzono w większości wykonanych wierceń. Na tej podstawie stwierdzić można, że pierwotnie wyspa Chwaliszewska, podobnie jak i Tumska, niewiele wystawała ponad przeciętny wtedy poziom wody w Warcie, określony na 51,5 m npm w X wieku. Był to więc poziom wyraźnie niższy od obecnego, średniego poziomu wody w Warcie (52,4 m npm). Powierzchnię terasy zalewowej stanowiły łąki łęgowe. 3 We wschodniej części wyspy Chwaliszewskiej, stwierdzono otworami wykonanymi w 1961 roku przez Geoprojekt w Poznaniu w ramach prac geologiczno-inżynierskich pod nowy budynek mieszkalny przy ulicy Chwaliszewo, występowanie dwóch wyraźnych poziomów torfów i namułów organicznych, zalegających przeciętnie na rzędnych: 50,8-51,5 i 52,5-54,5 m npm, przedzielonych warstwą piasku drobnoziarnistego i pylastego (ryc. 4). Odzwierciedlają one akumulację w odnodze Warty, zwanej w XIII wieku Starą Rzeką. W trakcie wiercenia, szczególnie w obrębie wyższego poziomu gruntów organicznych,o 100 m 1--1-1-1-,-1
Ryc. 4. Przekrój geologiczny wschodniej części wyspy Chwaliszewskiej : 1 - nasypy, 2 - piaski rzeczne, 3 - pospółki, 4 - osady organiczne
natrafiono na znaczne ilości kawałków naczyń, kości zwierząt, nawozu i drewna dębowego, służącego najprawdopodobniej jako pale, umacniające brzegi tej odnogi. Występowanie gruntów organicznych potwierdza ciągłość trwania, pomiędzy Ostrowem Tumskim a Chwaliszewem, płytkiego zbiornika wodnego (starorzecza), którego wyżej wymienione warstwy gruntów organicznych są pozostałością. Brak badań archeologicznych nie pozwala na ściślejsze określenie jej chronologii. Jednak na podstawie poziomu ich zalegania można wnioskować, że zbiornik ten prawdopodobnie istniał przed budową pierwszego grodu na Ostrowie Tumskim w X wieku. Być może celem wzmocnienia funkcji obronnej ten płytki zbiornik wodny został pogłębiony i połączony z głównym korytem Warty, np. celem ułatwienia transportu materiałów budowlanych dla nowo zakładanego w połowie X-go wieku grodu. Kolejne wezbrania udrożniły tę odnogę tak, że stanowiła ona potem czynną odnogę Warty, o czym świadczy obecność piasków drobnoziarnistych i pylastych na rzędnych od 51,5 do 52,5 m npm. Równie prawdopodobnym jest podniesienie się, w wyniku wzrostu uwilgotnienia klimatu w okresie od X do XIV wieku, poziomu wód rzecznych, a więc w wyniku procesu naturalnego. Pakt wzrostu poziomu wody w tej odnodze Warty potwierdzają również badania archeologiczne i paleozoologiczne, przeprowadzone na Ostrowie Tumskim. 4 Jak długo trwało udrożnienie tej odnogi też trudno określić. Zabezpieczenie faszyną i plecionką podstawy wału obronnego na Ostrowie Tumskim z końca XII wieku zdaje się wskazywać, że mogło to trwać przynajmniej do czasów powodzi w 1253 roku. Później prawdopodobnie odnogę tę odcięto groblą i cały 
Alfred Kanieckiprzepływ Warty skierowano w zakole Chwaliszewskie, funkcjonujące do 1969 roku. W trakcie prac związanych ze zmianą koryta Warty, przeprowadzonych w latach 1966-1968, pogłębiarki natrafiły bowiem na ślady umocnień brzegowych wzdłuż głównego koryta Warty. Stanowiły je płaty faszyny, przybijane do skarp grobli (przegradzającej koryto tej odnogi Warty), dwu, trzymetrowymi palami dębowymi o 10-30 cm średnicy.5 Były to więc takie same zabezpieczenia grobli przed podmyciem, jakie stosowano na Ostrowie Tumskim już od drugiej połowy X wieku. Obecnie trudno z całą pewnością określić historię zmian i prac hydrotechnicznych, przeprowadzonych w obrębie koryta tej odnogi Warty. Prace związane z pogłębianiem jej, polegające na wybieraniu materiału do rzędnej około 50 m npm, a przeprowadzone w latach 1924-1925 i w drugiej połowie lat sześćdziesiątych, zlikwidowały te osady organiczne. Tym niemniej ich fragmenty zachowały się jeszcze we wschodniej części wyspy Chwaliszewskiej .
Przypuszczalnie w czasie wysokich stanów wody w Warcie następowało przerwanie grobli oddzielającej Starą Rzekę od Warty i zachodził proces odnawiania wód w tym zbiorniku. Jednak groblę tę wnet naprawiano. Obecność mostu pomiędzy Chwaliszewem a Ostrowem Tumskim, który nad tą sztucznie odciętą odnogą Warty funkcjonował przynajmniej od początku XV wieku do czasów współczesnych wskazuje, że te zalewy powodziowe zachodziły stosunkowo często, a odnoga ta pełniła funkcję jak gdyby koryta powodziowego. Osiemnastowieczne przekazy kartograficzne tę odnogę zawsze obrazują jako wąskie połączenie z głównym korytem Warty. Wnioskować więc możemy, że w XVII lub XVIII wieku zaprzestano naprawiać te ciągłe uszkodzenia grobli odcinającej koryto Starej Rzeki od głównego koryta Warty. Tak więc po odcięciu tej odnogi od koryta głównego Warty groblą, zaistniały w niej na nowo warunki tworzenia i akumulacji gruntów organicznych. Należy dodać, że stwierdzone wierceniami geologicznymi te osady we wschodniej części wyspy Chwaliszewskiej zajmowały całą szerokość dawnej odnogi Warty. Wykonane w czasie budowy mostu Chrobrego w 1925 roku zdjęcia fotograficzne, wykazują obecność gruntów organicznych w wykopie na całej szerokości tego koryta. Obecność ich pod gruntami nasypowymi we wschodniej części wyspy Chwaliszewskiej wskazuje, że koryto to miało w średniowieczu większą szerokość niż obecne, główne koryto Warty, przeprowadzone pomiędzy Ostrowem Tumskim a Chwaliszewem , i że częściowo na jego obszar wkroczyła zabudowa Chwaliszewa. Czas tworzenia się tej dolnej warstwy gruntów organicznych, zalegających pomiędzy rzędnymi 50,8-51,5 m npm, można oszacować na około 300 lat, natomiast warstwy górnej, zalegającej powyżej rzędnej 52,5 m npm, na około 600 lat. 6 Celem dokładniejszego określenia tempa narastania tych gruntów organicznych konieczne są jednak badania szczegółowe i to zarówno archeologiczne, jak i geologiczne. W północnej części wyspy Chwaliszewskiej znajdował się ostaniec osadów glacjalnych, u wylotu ulicy Wenecjańskiej i dochodził do dawnego koryta odnogi Warty. Fragment owego ostańca dochował się do naszego stulecia, a zlikwidowany został w latach dwudziestych. Ziemia z tego wzgórza, w ilości około 3000 m 3 , została zużytkowana do podwyższenia poziomu ulic na Chwali. 7 szeWle. Wyspa Chwaliszewska znajdowała się w dolinie Warty na szlaku przeprawowym z Poznania lewobrzeżnego do prawobrzeżnego, tj. do Ostrowa Tumskiego i Środki. Ponieważ stanowiła ona część terasy zalewowej, a więc była nisko usytuowana, stąd można zakładać, że dla utrzymania ciągłości przeprawy, nawet w czasie trwania stanów wyższych od średnich (poza najwyższymi), istniała tam już we wczesnym średniowieczu jakaś forma nasypu drogowego, umożliwiającego po przeprawie przez główne koryto Warty przejazd wozami przez wyspę Chwaliszewska. Te wcześniejsze nasypy drogowe były przypuszczalnie nietrwałe i często rozmywane przez wody powodziowe Warty. Pierwsza trwała grobla wybudowana przez kapitułę, którą później utrzymywano wielkim kosztem, na pewno wystawała ponad poziomem przeciętnych wód powodziowych. Musiała więc mieć od 3 do 5 metrów wysokości. Najwcześniejsza informacja o grobli czy też nasypie komunikacyjnym na wyspie Chwaliszewskiej pochodzi z 1401 roku. Wtedy to Jan Darmopych zapisał na swoim domu, na grobli Chwaliszewo, wikariuszom katedry poznańskiej czynsz roczny w wysokości 1/2 grzywny. Była to grobla kapituły, ciągnąca się od mostu Wielkiego na Warcie, nazwanego później Chwaliszewskim, aż do krańców zabudowy katedry poznańskiej na Ostrowie Tumskim. 8 Przypuszczalnie powstała ona w końcu XIV wieku, kiedy to w wyniku unii polsko-litewskiej Poznań znalazł się na nowym ruchliwym szlaku handlowym, łączącym środkowe Niemcy z Litwą i Księstwem Moskiewskim. Duże natężenie ruchu na tym szlaku handlowym wymuszało na władzach lewo- i prawobrzeżnego miasta tj. radzie miejskiej i kapitule, budowę mostów nad głównym korytem Warty oraz jej odnogami, a ponadto grobli w obrębie najniższej części doliny Warty, celem utrzymania ruchu na tym szlaku, nawet w warunkach podwyższonych stanów Warty. Wyspa Chwaliszewska była bowiem zalewana nawet przy stosunkowo niskich wezbraniach rzędu 2-3 metrów. Od tego czasu wzmianki o grobli , zwanej: Kapitulną, Waliszewem lub Chwaliszewem, pojawiają się często w XV-wiecznych dokumentach. W 1424 roku np. wyrokiem króla Władysława Jagiełły i sądu polubownego między Andrzejem Łaskarzem biskupem i kapitułą poznańską a miastem Poznaniem, tenże biskup i kapituła zostali zobowiązani do wybudowania pod karą 1000 grzywien w ciągu dwóch lat nowego mostu do użytku publicznego na rzece Cybinie za pałacem biskupim, między katedrą a Ostrowem oraz do naprawienia innych mostów wraz z groblą, która prowadzi przez błonie (w Chwaliszewie) od katedry Ostrowa Tumskiego, aż do dużego mostu na rzece Warcie, tak jak to przedtem czynili. W 1425 roku król Władysław Jagiełło oświadczył, że biskup i kapituła poznańska mają prawo do osadzania mieszkańców i budowania domów, zarówno ma grobli Chwaliszewo , jak i poza nią, tak po lewej jak i po prawej jej stronie na wspomnianym błoniu. 9 W 1436 roku mieszczanie Chwaliszewa, którzy posiadali już domy oraz place otrzymali zwolnienie od płacenia powinności na 4 lata, natomiast CI, 
Alfred Kaniecki
którzy chcieli dopiero je tam nabyć otrzymają zwolnienie na 8 lat, pod warunkiem, że będą naprawiać groblę. 10 W 1444 roku kapituła poznańska otrzymała od króla Władysława Warneńczyka przywilej lokacji, na prawie magdeburskim, miasta Chwaliszewa na grobli zwanej Capitulna Grobla. Osiedlali się tam głównie rzemieślnicy przybywający z różnych miast. 11 Częste wzmianki o obowiązku naprawiania tej grobli świadczą o fakcie jej niszczenia, czy to wskutek działania wód powodziowych Warty, bądź też w wyniku intensywnego ruchu na niej. Zabezpieczała ona szlak gnieźnieński i warszawski. Poza groblą Chwaliszewską usypano również na tejże wyspie, w pierwszej połowie XV wieku, drugą groblę, zabezpieczającą szlak kaliski w czasie trwania wysokich stanów Warty. Pierwsza wzmianka o niej pochodzi z 1424 roku. Wtedy to król Władysław Jagiełło ustanowił wyrokiem polubownym w sporze między biskupem i kapitułą poznańską a miastem Poznaniem, że mieszczanie poznańscy mają naprawiać na brzegu rzeki Warty, należącym do katedry poznańskiej, drogę publiczną wiodącą do miasta Środy koło wspomnianego brzegu, od mostu Wielkiego. Ponadto mają zbudować groblę, począwszy od mostu aż do wzgórza koło brzegu kapitulnego, jak idzie się w kierunku wsi królewskiej Zegrza. Na budowę tej grobli mogą wycinać zarośla i brać piasek z błoni kościelnych, zwanej Czartoria. Jednak na tej grobli, na wspomnianym terenie nikomu nie wolno budować domów. 12 Grobla Czartoria prowadziła więc od mostu Wielkiego wzdłuż prawego brzegu głównego koryta Warty do wzgórza, na którym w końcu XVI wieku zbudowano przedmieście Stanisławowo, zwane później również Łaciną bądź Miasteczkiem, z kościołem św. Rocha. Omijała więc ona Ostrów Tumski i wzmacniała brzegi koryta Warty. Na grobli tej jednak, wbrew wcześniejszemu zakazowi króla Władysława Jagiełły stało w XVI i XVII wieku kilka domów. 13 Prawdopodobnie przy budowie tej grobli wykorzystano również starą groblę, odcinającą odnogę Warty, oddzielającą Ostrów Tumski od Chwaliszewa. Już w najstarszych rachunkach miejskich z lat 1493-1497, zestawionych w pracy A. Warschauern 14 znajdujemy liczne wzmianki o wydatkach na naprawę grobli Czartoria. Obejmowały one zarówno prace ziemne, jak i związane z wycinaniem zarośli dla umocnienia tej grobli. W 1551 roku, po wielkiej powodzi, kapituła poznańska zarządziła, na rozkaz króla, odbudowę mostu Wielkiego, wiodącego z Chwalisz ewa do Poznania oraz naprawę grobli Czartoria przez nadsypanie jej tak, aby była przejezdna dla załadowanych wOZÓW. 15 Znaczenie tej grobli upadło kiedy zbudowano most przez Wartę z N owej Grobli do miasteczka Stanisławowa i wyprowadzono szlak kaliski z Poznania poprzez N ową Groblę. Natomiast trakt poprzez groblę Czartorię funkcjonował głównie wtedy, kiedy most Łacina ulegał zniszczenIU. Tak więc na grobli Kapitulnej już na początku XV wieku stały tu i ówdzie drewniane domy. Zwarta zabudowa na tej grobli zaczęła się tworzyć dopiero po 1444 roku, kiedy to Chwałiszewo uzyskało prawa miejskie. Początkowo więc 
Chwaliszewo stanowiło długą, zakrzywioną ulicę. W miarę upływu czasu zasiedlano również groblę Czartorię. Główna ulica przecinała pośrodku wyspę Chwaliszewską, natomiast od zachodu przebiegała równoległa uliczka, nie zabudowana całkowicie, obecnie nazwana ulicą Wenecjańską, a od południa Czartoria, takjak przedstawiono to na pierwszym widoku Poznania. N a XVIII -wiecznych przekazach kartograficznych brakuje już trwałej zabudowy na grobli Czartoria. Zachowała się ona jedynie w strefie przyległej do mostu Chwaliszewskiego, a więc na terenach nieco wyżej usytuowanych. Na mapach i planach z tego okresu (np. na planie von Geyera - patrz fot. 8) wyraźnie widać, że obszar Chwaliszewa, podobnie jak Ostrów Tumski i Grobla, jest podwyższony, z czego wynika, że tereny leżące pomiędzy ulicami, prowadzonymi na nasypach, również stopniowo nadsypywano. Jednak o dawniejszym kształcie tej wyspy możemy tylko domniemywać. Ulegała ona ciągłym zmianom w wyniku spychania koryta Warty w kierunku wschodnim, poprzez nadsypywanie powierzchni terenu N owej Grobli. Wpływ również miały obiekty hydrotechniczne, wzmacniające brzegi koryta Warty w obrębie tzw. zakola Chwaliszewskiego, tzn. groble: Czartoria na Chwaliszewie i grobla Łacina na N owej Grobli. Spowodowało to wytworzenie bardzo silnej krzywizny koryta rzeki. Warta dopływając do lewobrzeżnego Poznania w sąsiedztwie mostu Chwaliszewskiego prawie pod kątem prostym zmieniała swój bieg. Układ koryta głównego Warty i jej odnóg w sąsiedztwie miasta miał więc już od XV wieku charakter ustalony, prawie stacjonarny tym bardziej, że poza groblami umacniano brzegi koryta Warty również i palami, celem uniknięcia przesuwania jej koryta. Na XVIII-wiecznych przekazach kartograficznych, na których czy to barwą, czy szrafem zaznaczono rzeźbę terenu, nie zachował się ślad po dawnej grobli Czartoria. Widocznie uległa ona już wtedy rozmyciu w wyniku tak licznych i wysokich wezbrań wód Warty. Szlak drożny na Kalisz przebiegał po błoniach, tak jak zaznaczono to na planie von Geyera, prawie równolegle do koryta Warty i dochodził do Miasteczka, przy czym nie zauważa się aby biegł on po nasypie; byłby wtedy znacznie szerszy. Brak mostów na tym trakcie wskazuje, że odnoga Warty pomiędzy Ostrowem Tumskim a Chwaliszewem oraz następna, łącząca Cybinę z korytem Warty, były płytkie i przejezdne, przynajmniej w czasie trwania stanów średnich i niskich. Być może, że po opadnięciu wysokich wód Warty odnogi te na trasie wspomnianego traktu zasypywano ziemią i układano pale, celem zapewnienia ich przejezdności. Wątpliwości tych obecnie chyba już nie wyjaśnimy. Paktem jednak jest, że przebycie ich, nawet wozem konnym, nie stanowiło wtedy problemu. W związku z brakiem śladów po owej grobli na planie von Geyera z około 1772 roku, który należy do najdokładniejszych przekazów kartograficznych z tego okresu, budzi wątpliwości informacja podana przez Łukaszewicza (1838), że "... Brzegi Warty ze strony Chwaliszewa wzmacniane także były tamą murowaną, która w roku 1747 w "miejsce dawnej powodziami zniszczonej wystawiono".16 Gdyby rzeczywiście wybudowano tam tamę murowaną, to zachowałyby się jej fragmenty na późniejszych planach miasta. Ponadto Poznań 
Alfred Kanieckiw połowie XVIII wieku znajdował się w tak rozpaczliwej sytuacji gospodarczej, że na pewno nie stać było władz miejskich na tak kosztowną inwestycję. Prawdopodobnie wzmocniono wtedy tylko murem ceglanym przyczółek mostu Chwaliszewskiego na odcinku, gdzie istniała zabudowa,w trakcie jego odbudowy w latach 1744-1746. W zależności więc od tego czy funkcjonował, czy też nie, most Łacina, prowadzący z N owej Grobli do Miasteczka, szlak do Kalisza prowadzący przez Chwaliszewo, a więc zgodnie z przebiegiem dawnej grobli Czartoria, był albo szlakiem głównym, albo podrzędnym. Wraz z budową grobli komunikacyjnych stawiano również i mosty. W XIII i chyba w pierwszej połowie XIV wieku, mostu nad głównym korytem Warty jeszcze nie zbudowano. W dokumencie z 1252 roku zaznaczono bowiem, że gdy Warta wyleje, wówczas połowę opłat za przewóz promem otrzyma kapituła, a połowę miasto. Zgoda na założenie szkoły w lewobrzeżnym Poznaniu w 1302 roku wymuszona została przez fakt, że z powodu częstych powodzi młodzież z lewobrzeżnego Poznania nie mogła uczęszczać do szkoły katedralnej na Ostrowie Tumskim. Z drugiej jednak strony informacja z 1372 roku, że klasztor w Owińskach miał dostarczać "od dawna", corocznie 30 bali dębowych i 30 sosnowych na budowę mostów w Poznaniu sugeruje, że taki most mógł istnieć około połowy XIV wieku. W XV wieku potwierdzone już mamy dokumentami mosty: - nad fosami przy bramach miejskich, - przed 1424 rokiem wybudowano most Wielki przez Wartę, później zwany Chwaliszewskim, - około 1426 roku kapituła wybudować miała most na Cybinie koło katedry, a więc również na głównym szlaku przeprawowym przez dolinę Warty. Dopiero około 1460 roku zbudowano most u wylotu bramy Wodnej przez zachodnie ramię Warty, prowadzący z miasta na Nową Groblę, a około 1465 roku przerzucono most z N owej Grobli przez wschodnie ramię Warty. Odtąd to szlak kaliski prowadził przez wyspę N ową Groblę, zamiast jak dotąd głównie po grobli Czartorii. Mosty nad głównym korytem Warty zobowiązane było budować miasto, natomiast na Cybinie i na odnodze Warty pomiędzy Ostrowem Tumskim a Chwaliszewem - kapituła. Podobnie też była uregulowana sprawa przewozów przez Wartę oraz dochodów jakie one przynosiły w przypadku zniszczenia mostów. Za korzystanie z mostów pobierano stosowne opłaty, zwane mostowym. Wpływy z tego tytułu znacznie przekraczały wydatki związane z utrzymaniem mostów. Ponadto pobierano niekiedy opłaty za spławiane rzeką towary. Za uszkodzenie mostów na Warcie w czasie żeglugi lub spławu drewna obowiązywały sankcje karne, o czym informują wilkierze miejskie. 17 W roku 1732 np. król August II przywilejem nadanym miastu nakazał opodatkować kupców spławiających Wartą pod mostem Chwaliszewskim drewno, a zebrane kwoty przeznaczyć na remont mostu. 17 Mosty budowane w Polsce były drewniane ze względu na dostępność budulca. Stąd były one słabe i często niszczone przez powodzie. N a przykład most Chwaliszewski uległ zniszczeniuw czasach powodzi w latach: 1551, 1698 i 1736. Drewno użyte do budowy mostów szybko ulegało gniciu, stąd konieczna była stała ich konserwacja. Również i wojny przyczyniały się do szkód. Most Chwaliszewski niszczony był w czasie działań wojennych w latach: 1656, 1704 i 1770. Ważność szlaków handlowych przecinających dolinę Warty w Poznaniu wymagały szybkiego stawiania tych mostów na nowo. Most prowadzący z Poznania lewobrzeżnego na Chwaliszewo znajdował się na ogół u wylotu bramy Wielkiej. Po raz pierwszy jego wygląd przedstawiono na pierwszym widoku Poznania, znajdującym się w dziele G. Brauna i F. Hogenberga z 1618 roku "Civitatis orbis terrarum" (patrz fot. 1). Był to most drewniany, zaopatrzony w poręcze, stojący na 6 rzędach pali wbitych w dno Warty. Na jego przyczółkach znajdowały się wieżyczki. Tylko w pierwszej połowie XVIII wieku, tj. do zniesienia go przez powódź w lipcu 1736 roku, most ten znajdował się nieco powyżej i łączył Groblę z Chwaliszewem, tak jak przedstawiono to na planie "saskim" z 1734 roku. Na poprzednim miejscu, a więc poniżej wyspy Grobli, most ten został odbudowany w latach 1744-1746 kosztem 17 355 zł. 19 Lustracja mostów w Poznaniu, przeprowadzona w 1765 roku wykazała, że most Chwaliszewski u wylotu bramy Wielkiej "... niezbyt dawnym czasem nowo przez miasto wystawiony, 130 kroków przeszło w sobie mający". 20 Most ten stał chyba do początków XIX wieku. Przy moście Chwaliszewskim, od strony Chwaliszewa, znajdowały się drewniane schody wiodące do koryta Warty. Z informacji z 1800 roku wynika, że znajdowały się wtedy w bardzo złym stanie, było ich 12 i służyły mieszczanom do czerpania wody z Warty. Schody te znajdowały się przy murze oporowym. 21 W 1806 roku na rozkaz marszałka Davouta zbudowano dla potrzeb armii francuskiej most przez Wartę z Grobli na Chwaliszewo. 22 W dwa lata potem most ten rozebrano, a uzyskany materiał tj. drewno i żelazo sprzedano na publicznej licytacji w dniu 20 marca 1809 roku. 23 Za czasów Księstwa Warszawskiego w latach 1808-1810 postawiono most Chwaliszewski na tradycyjnym miejscu. 24 Był to skromny most drewniany, który spoczywał na dwóch przyczółkach murowanych i czterech trzyrzędowych jarzmach (fot. 57). W 1814 roku w wyniku zniszczeń spowodowanych krą lodową wzmocniono jego dolne części. W 1876 roku usunięto ten stary, drewniany most i zbudowano nowy, żelazny, znacznie silniejszy. Był to most o konstrukcji kratowej, posadowiony na dwóch przyczółkach murowanych i z jednym masywnym filarem środkowym (fot. 58). Dwa dostatecznie wysokie i szerokie przepusty umożliwiały przepływanie pod nim statków i tratw. 25 W czasie I wojny światowej postawiono również mostek kolejowy przez Wartę, dowożący z Tamy Garbarskiej węgiel dla gazowni miejskiej na Grobli (fot. 59). Chwaliszewo usytuowane na grobli przerzuconej przez dolinę Warty narażone było na częste zalewy wód powodziowych. Nie zachowały się żadne przekazy, dotyczące zniszczeń spowodowanych przez wody wezbraniowe Warty w ciągu XV wieku, chociaż wiadomo, że miały miejsce przynajmniej w okresie pomiędzy 1458 a 1473 rokiem, kiedy to zniszczeniu uległy drewniane kościoły Karmelitów od Bożego Ciała oraz Bernardynów, a ponadto pałac bi
Alfred Kaniecki
Fot. 57. Most Chwaliszewski i kościół Św. Krzyża (obecnie Wszystkich Świętych) Lit. O. Gersheima wg rys. G. Tauberta z 1856 r.

JŹrwzkfrzh?t/"J ",/  wZfa, 4", A,. , ,i. Widok na most Chwaliszewski od północy, pocztówka ok. 1914 r. 
Fot. 59. Ulica Czartoria podczas powodzi w roku 1924.

skupi na Ostrowie Tumskim. Widocznie były to zalewy krótkotrwałe, nie obejmujące samego miasta w murach. Wielkie powodzie w Poznaniu rozpoczęły się wraz z początkiem XVI wieku. Już pierwsza z nich, tj. z 1501 roku, chociaż wcale nie najwyższa, charakteryzowana była następująco: "... W tych dniach nastąpiła wielka powódź w Poznaniu, jakiej podobnej nie pamiętano. Woda doszła aż do bram miejskich, a po Chwaliszewie, Piaskach i Rybakach, pływano czółnami". Zniszczeniu uległy również trzy mosty. 26 Powodzie w Poznaniu występowały często, a szczegółowe opisy zalewów przedmieść i samego miasta znajdują się w archiwach miejskich. Na ich podstawie można określić kolejność zalewów poszczególnych przedmieść i części miasta: Rybaki, Piaski, Zagórze, Garbary, Grobla i Chwaliszewo, ulice pomiędzy Garbarami a Rynkiem i Rynek. Na podstawie tych opisów można stwierdzić kiedy wody powodziowe Warty zalewały Chwaliszewo. Niekiedy nie ma w tych opisach wzmianki o zalaniu Chwaliszewa, ale z faktu, iż zalane były tereny wyżej usytuowane, wiadomo, że powódź objęła i to miasteczko. Szczególnie dotyczy to okresu sprzed 1822 roku, bowiem wtedy to rozpoczęto przy moście Chwaliszewskim prowadzić regularne obserwacje wodowskazowe stanów Warty. Dla okresu po 1822 roku za stany powodujące zalew Chwaliszewa przyjęto wartości wyższe od 750 cm, tj. powyżej rzędnej 57 m npm. Pełny 
Alfred Kaniecki
wykaz maksymalnych stanów rocznych z okresu 1822-1953 przedstawił Z. Pasławski w 1956. 27 Tak więc powodzie objęły Chwalisz ewo w następujących latach: 1501, 1502, 1543, 1551, 1578, 1585, 1586, 1598, 1612, 1651, 1674, 1689, 1690, 1698,1709,1736,1755,1780,1785,1830,1845,1850,1855,1871,1876, 1888, 1889, 1891, 1909 i 1924. Wynika więc z tego, że od 1501 roku 30 razy wody zalewały i niszczyły Chwaliszewo. Skutki tych zalewów, tzn. zniszczenia miasta były różne w zależności od wysokości wezbrania i czasu jego trwania. W czasie najwyższych wezbrań, tj. w 1736, 1698, 1551, 1586, 1585, kiedy to woda przykrywała Chwaliszewo warstwą około 2 metrową, domy i zabudowania gospodarcze ulegały całkowitemu zniszczeniu. Ale i przy niższych stanach powodziowych zniszczenia były olbrzymie. Przykładem być może tu powódź z 1780 roku, która choć nie najwyższa, bowiem osiągnęła rzędną 57,38 m npm, zrujnowała Chwaliszewo. Opis strat spowodowanych tą powodzią znajduje się w pracy M. Miki z roku i960. 28 Najczęściej spotykamy w tym opisie: "...dom funditus (zupełnie) zniszczony" lub "...ściany z gliny naokół opadły". Były to więc domy o drewnianej konstrukcji szkieletowej, o przęsłach wypełnionych gliną. Ze względu na częstość zalewów powodziowych nie budowano na Chwaliszewie domów z cegły, a z muru pruskiego. Stąd ulegały szybkiemu rozmyciu w warunkach stanów powodziowych, ale również i stosunkowo szybko szkody te naprawiano. W czasie powodzi w 1780 roku na Chwaliszewie uległo zniszczeniu prawie sto domów. Powodzie powodujące zalew Chwaliszewa zdarzały się w bardzo różnych odstępach czasowych. Niekiedy występowały rok po roku (1501-1502, 1585-1586, 1689-1690, 1888-1889), a niekiedy po ponad 40 latach (1502-1543, 1785-1830).
W 1817 roku, a więc już w czasach zaboru pruskiego, zapadła decyzja, aby przekształcić Poznań w twierdzę. Od 1828 roku rozpoczęto prace fortyfikacyjne, które ukończone zostały w latach siedemdziesiątych. Miasto na powrót zostało wtłoczone w zamknięty pierścień murów obronnych i fos. Na wzgórzu Winiarskim powstała wielka Cytadela, natomiast w pierścieniu obronnym: warownie, fosy i forty, a na Warcie, Cybinie i Wierzbaku - jazy/ za pomocą których można było, w razie konieczności, zalać niżej położone części tej twierdzy. Te jazy zastawkowe, pobudowane z cegły w 1846 roku, posiadały bardzo wąski przelot, wynoszący zaledwie 50 metrów 29 . Obiekty te stanowiły przeszkodę dla spływu wód wezbraniowych. Ponadto zwężono czynne koryto Warty do szerokości 55 metrów, a trasie koryta pod mostem Chwaliszewskim nadano krzywiznę o promieniu 95 metrów. Dalsze pogorszenie spływu wód powodziowych nastąpiło po 1880 roku na skutek budowy linii kolejowej Poznań-Września. Zbudowane na Warcie i Cybinie mosty kolejowe miały po sześć przęseł rozstawionych co 22,3 m. 30 Taka zabudowa koryta i doliny Warty stały się przyczyną klęsk powodziowych, jakie nawiedziły Poznań w latach: 1850, 1855, 1871, 1876, 1888, 1889 i 1891. Straty jakie wyrządziły wylewy Warty, szczególnie w latach 1888-1891, kiedy to naj niż ej położone dzielnice znajdowały się pod wodą przeszło pięć tygodni, spowodowały, że przystąpiono do prac związanych z zabezpieczeniem miasta 
Fot. 60. Port rzeczny w Poznaniu i most Chwaliszewski, pocztówka, ok. 1914 r.
przed powodzią. Zabezpieczenia te starano się połączyć z poprawą warunków żeglugowych oraz z budową portu przeładunkowego. W drugiej połowie XIX wieku, wraz z rozwojem miasta, wzrastała też żegluga na Warcie, w związku z czym koniecznym się stało odpowiednie przystosowanie jej koryta. W 1869 roku podjęto uchwałę o usunięciu wszystkich przeszkód utrudniających żeglugę na Warcie i przeprowadzono w 1873 roku regulację jej biegu. W pierwszej kolejności postanowiono wyprostować ostre i wąskie zakręty, zlikwidować pozostałości po dawnych mostach oraz pogłębić jej dno i wybudować wały obronne poniżej Poznania aż do ujścia. Utrudnieniem jednak była dla żeglugi na Warcie sytuacja w Poznaniu. Przy moście Chwaliszewskim nurt Warty skręcał pod tak ostrym kątem, że holowanie statków odbywało się na tym odcinku z wielkim trudem, mimo że przęsło miało 30 m szerokości.
Usytuowanie przeładowni na wewnętrznym tj. prawym brzegu meandru spowodowało, iż narażona była stale na zamulanie. Już przy średnim stanie wody ukazywała się w obrębie koryta piaszczysta łacha, która nie dopuszczała łodzi do murowanego brzegu przeładowni. W latach 1887-1889, z inicjatywy polskich towarzystw gospodarczych, przy pomocy finansowej "Banku Rolniczo- Przemysłowego Kwilecki, Potocki i Ska", opracowano projekt budowy portu handlowego w Poznaniu, wzdłuż lewego brzegu Warty, między mostem Chwaliszewskim i mostem kolejowym na Garbarach (fot. 60). Port z 600-metrowym, pionowym nabrzeżem przeładunkowym i 6 dźwigami portowymi zbudowano w latach 1901-1905, nakła
Alfred Kaniecki
dem 1670 tysięcy marek. Zdolność przeładunkowa tego portu sięgała 600 tysięcy ton rocznie. Po wielkich powodziach w latach 1888 i 1889, przystąpiono w Poznaniu do prac zabezpieczających miasto przed zalewami wody. W latach 1888-1897 powstało 6 projektów regulacji Warty i zabezpieczenia miasta przed powodzią, ale żaden nie został przyjęty ze względu na możliwości techniczne lub finansowe. W 1897 roku magistrat sporządził projekt, który przewidywał między innymi obwałowanie najniżej położonych dzielnic miasta, w tym i Chwaliszewa, oraz podwyższenie za pomocą nasypów niektórych terenów przybrzeżnych. Koronę wałów przeciwpowodziowych zaprojektowano na poziomie +7,20 m ponad zerem wodowskazu przy moście Chwaliszewskim, tj. na rzędnej 58,166 m npm.
W latach 1889 i 1909 magistrat ubiegał się w Sejmie Pruskim o 3370 tys.
marek na regulację Warty, której celem miały być: poprawa warunków przepływu wielkiej wody, poprawa żeglowności przez ukończenie przekopu na Chwaliszewie, oraz ochrona zagrożonych dzielnic przed powodzią wałami przeciwpowodziowymi i bulwarami. W pierwszym przypadku otrzymano 400 tys. marek, za które zbudowano groblę, dziś zwaną Piastowską, i mury przeciwpowodziowe na Chwaliszewie, co zabezpieczało przed powodzią część Śródmieścia, Chwaliszewo i Ostrów Tumski. W wyniku drugiego memoriału o uzyskanie 5 min marek pożyczki (1909) wykonano odkop Warty pod mostem św. Rocha, groblę na Berdychowie oraz rozebrano jaz na Cybinie. 31 W 1900 roku został również podniesiony o jeden metr poziom Chwaliszewa. 32 Dalsze prace nad przebudową powierzono miejscowemu radcy budownictwa Schultzowi, który przedstawił projekt w 1906 roku. Zakładał on przeprowadzenie nowego koryta żeglugowego Warty wzdłuż I kanału ulgowego, tj. pomiędzy Ostrowem Tumskim a Chwaliszewem, które miało prowadzić połowę wielkich wód, a drugą połowę - odpowiednio przebudowany II kanał ulgowy (Cybiny). Stare koryto Warty, odcięte groblą i zaopatrzone w śluzę, miało służyć do wymiany wody w porcie. 33 Chwaliszewo przylegałoby więc do martwego koryta Warty, pełniącego funkcję kanału portowego. W 1907 roku projekt Schultza został zatwierdzony, ale dopiero w 1911 roku magistrat przystąpił do opracowania szczegółowych rysunków wykonawczych. Jeszcze przed I wojną światową wykonano dla realizacji projektu uregulowania koryta Warty w Poznaniu prace ziemne, szczególnie w II korycie ulgowym oraz wyburzono część wschodniego Chwaliszewa, celem przeprowadzenia tam nowego, głównego koryta Warty.34 W pierwszych latach niepodległości (1919-1924) prace związane z regulacją Warty w obrębie Poznania opierały się całkowicie na projekcie S. Schultza. Między innymi w latach 1919-1922 pogłębiono ręcznie przyszłe, główne koryto Warty, tj. pomiędzy obecnym mostem Chrobrego a ujściem do czynnego koryta Warty. Również w latach 1925-1928 prowadzono prace związane z wytyczaniem przyszłego głównego koryta Warty pomiędzy Ostrowem Tumskim a Chwaliszewem, a uzyskaną z tych prac ziemię zużyto na podwyższenie terenu, szczególnie w obrębie przyległej terasy zalewowej. 
W czasie wojny, po powodzi wiosennej w 1941 roku, która spowodowała dużo strat gospodarczych, opracowano nową koncepcję zabezpieczenia śródmieścia Poznania. W nowym projekcie zamierzano przeprowadzać wszystkie wody Warty już tylko jednoramiennym korytem o szerokości 188 m, w którym miało być uformowane koryto średniej rocznej wody o szerokości 55 m. Według tego projektu trasa koryta od mostu św. Rocha miała być wytyczona przez zabudowania wyspy Chwaliszewskiej i połączona ze starym korytem przy Tamie Garbarskiej pod mostem kolejowym, który miał zostać przebudowany.
W 1952 roku Zarząd Dróg i Mostów Prezydium Miejskiej Rady Narodowej przystąpił do opracowania przebudowy dróg komunikacyjnych. W związku z tym wysunięto koncepcję generalnego uporządkowania problemu Warty, a w szczególności przebudowę węzła wodnego w Poznaniu. 35 W skład węzła wodnego rzeki Warty wchodziły: zakole Chwaliszewskie - dotąd wąskie gardło żeglugi na Warcie, Cybiński kanał ulgi i główne koryto żeglugowe tj. pomiędzy Chwaliszewem a Ostrowem Tumskim wraz ze środkowym kanałem ulgi. Węzeł ten wskutek niewystarczającej zdolności przepustowej mostów kolejowych i drogowych oraz zwartej zabudowy staromiejskiej, utrudniał spływ wód powodziowych. W 1964 roku nową wersję regulacji Warty w obrębie Poznania opracował "Hydroprojekt". Projekt ten przewidywał wykonanie nowego koryta w obrębie mostu Chrobrego i częściowe zasypanie zakola Chwaliszewskiego. Ze względu na małe zainteresowanie żeglugą na Warcie zrezygnowano z rozbudowy portu rzecznego, pozostawiając jednak dlań miejsce w starym korycie, natomiast górną część zakola Chwaliszewskiego zasypano. W latach 1966-1969 przedsiębiorstwo "Hydrobudowa" w Poznaniu wykonało następujące roboty: 0,8 km przekop koryta głównego Warty, 0,4 km przekop środkowego kanału ulgi, 2,5 km przekop kanału ulgi Cybiny wraz z Jazem, 0,6 km nasyp ul. Energetycznej, most betonowy nad środkowym kanałem ulgi oraz zasypano stare koryto Warty tzw. zakole Chwaliszewskie.
Przepływ wysokiej wody 2060 m 3 /s poniżej mostu św. Rocha w obecnie zmienionych warunkach będzie dzielił się i zasilał dwa ramiona: kanał główny (żeglowny) będzie prowadził 1250 m 3 /s, czyli około 60% i Cybiński kanał ulgi - 810 m 3 /s, czyli około 40%. Powtórnie podział wód następuje poniżej mostu Chrobrego: kanał żeglowny pod mostem kolejowym na Garbarach przepuści 970 m 3 /s (ok. 78%), a środkowy kanał ulgi - 280 m 3 /s (ok. 22 % ).36 Tak więc w wyniku prawie 100-letnich prac związanych z regulacją Warty, budową wałów przeciwpowodziowych i podniesieniem poziomu terenów najniżej położonych, poprzez stosowanie nasypów, Poznań, a w tym i Chwałiszewo, zabezpieczyły się przed zagrożeniem powodziowym. 
Alfred Kaniecki
Obecnie teren dawnego zakola Chwaliszewskiego, zajęty głównie na parkingi, pozostaje praktycznie niewykorzystanym. Koniecznym jest więc określenie dalszych jego losów, tzn. jak będzie on wykorzystany w przyszłości. Wydaje się, że należy rozważyć możliwość zrekonstruowania koryta Warty w obrębie tzw. zakola Chwaliszewskiego, które tak silnie wrosło w ciągu setek lat w krajobraz Poznania. 37 Obecnie, kiedy rozwiązano problem szybkiego spływu wód wezbraniowych Warty w Poznaniu zakole Chwaliszewskie nie stanowiłoby utrudnienia dla ich spływu. Nie zmieniłyby się również warunki spływu wód podziemnych z obszaru Starego Miasta, bowiem zasypane koryto Warty nadal je drenuje. 38 W wyniku zrekonstruowania dawnego koryta Warty nie ulegną więc zmianie warunki drenażu wód podziemnych z obszaru Starego Miasta. Ponadto sąsiadujące z tym korytem Warty obiekty były posadowione w czasie jego funcjonowania, a więc nie należałoby ich dodatkowo zabezpieczać. Być może, że poza odtworzeniem zakola Chwaliszewskiego stworzony zostanie w dalszej perspektywie w obrębie Poznania zbiornik wodny, poprzez spiętrzenie wód Warty poniżej ujścia Głównej, na wysokości Naramowic. W wyniku podpiętrzenia zwierciadła wody w korycie Warty do rzędnej 54,2 m npm, a więc prawie o 2 metry powyżej obecnego, średniego stanu Warty, powstałby w obrębie miasta zbiornik wodny, sięgający do Lubonia. 39 Projekt ten opracowany został już w końcu lat sześćdziesiątych, przez "Hydro projekt" , Oddział w Poznaniu. Spiętrzenie wód Warty w obrębie Poznania pozwoliłoby ustalić poziom wody Warty na odcinku miejskim i poprawiłoby to walory urbanistyczne miasta, bowiem szeroka rzeka zawsze stanowi ważny element dekoracyjny miasta. W wyniku tych działań, Chwaliszewo znowu zbliżyłoby się do rzeki, stając się tak jak przez wieki, miastem nadrzecznym. N owe tendencje w urbanistyce zmierzają do optymalizacji walorów środowiskowych, w tym przede wszystkim warunków wodnych. Stąd wydaje się koniecznym rozważenie możliwości odtworzenia chociażby fragmentów dawnego układu sieci wodnej Poznania.
PRZYPISYlA. Kaniecki, Poznań - dzieje miasta wodą pisane. Cz. I, Przemiany rzeźby i sieci wodnej. Poznań 1991 2 Słownik historyczno-geograficzny województwa poznańskiego. Red. A. Gąsiorowski, S. Chmielewski, K. Górska-Gołaska, 1. Luciński, T. Jurko. Warszawa, Kraków Wrocław 19821990 3 A. Kaniecki, tamże.
4 T .
amze. 5 Monografia dróg wodnych śródlądowych w Polsce. Warszawa 1985.
6 A. Kaniecki, tamże.
7M. Nowakowski, Roboty oddziału drogowego. Księga Pamiątkowa Miasta Poznania, Poznań 1929.
8 Słownik ..., tamże.
9 Kodeks Dyplomatyczny Wielkopolski (KDW). T. 5, nr 393 i 395.

10 Słownik ..., tamże.
11 Tamże.
12 Kodeks ..., tamże.
13 J. Łukaszewicz, Obraz historyczno-statystyczny miasta Poznania w dawniejszych czasach. T. 1-2, Poznań 1838. 14 A. Warschauer, Stadtbuch von Posen. T. 1-2, Poznań 1892.
15 Słownik ..., tamże.
16 J. Łukaszewicz, tamże.
17 W. Maisel, Wilkierze poznańskie. T. 1-3, Wrocław, Warszawa, Kraków 1966-1969.
18 J. Łukaszewicz, tamże.
19 Tamże.
20 Lustracje i opisy miasta Poznania z XVI-XVIII wieku.
21 S. Janicki, Zarys historii Krzyża przy poznańskim moście Chwaliszewskim. "Kronika Miasta Poznania" 1938, nr 4 22 A. Chybiński, Most Chwaliszewski. "Kronika Miasta Poznania" 1924 nr 3 23 "Gazeta Poznańska" 1809, nr 19.
24 S . Janicki, tamże.
25 A. Chybiński, tamże.
26 A. Warschauer, Die Chronik der Stadtschreibervon Posen. "Zeitschrift der Historischen Gesellschaft fur die Provinz Posen", Jhrg. 2-3, 1888.
27 Z. Pasławski, Wybitne wezbrania Warty pod Poznaniem i prawdopodobieństwo występowania największych rocznych stanów wody. "Przegląd Geofizyczny" 1956, z. 1. 28 M. Mikka, tamże.
29 E. Boiński Pierwszy etap regulacji Warty w Poznaniu (1965-1968). "Kronika Miasta Poznania" 1969, nr 2, s. 177-183.
30 Tamże.
31 Tamże.
32 M. Jabczyński, Na Warcie zatrzymał się czas. W: Poznańskie wspominki. Poznań 1960.
33 J.B. Lewandowski, L. Rembeza, Analiza zmian biegu Warty w obrębie Poznania w świetle istniejących przekazów historycznych. "Badania Fizjograficzne nad Polską Zachodnią", T. 25, Seria A Geografia Fizyczna 1972, s. 105. 34 M. Jabczyński, tamże.
35 Boiński E., tamże 36 J. Mierzyński, Projekt przebudowy węzła wodnego na rzece Warcie w Poznaniu. Maszynopis. Okręgowa Dyrekcja Gospodarki Wodnej w Poznaniu, 1970. 37 A. Kaniecki, Studium hydrologiczne dotyczące rekonstrukcji fragmentów dawnej sieci wodnej Poznania. Maszynopis. Zakład Hydrologii i Gospodarki Wodnej UAM, Urząd Miejski w Poznaniu, 1994. 38 J. Przystański i inni, Syntetyczne sprawozdanie z wykonania pracy nt. określenie wpływu wód podziemnych w obrębie zespołu staromiejskiego na stan jego budynków. Maszynopis. Instytut Inżynierii Lądowej Politechniki poznańskiej , Urząd Miejski w Poznaniu, 1992. 39 J. Głuszak, Funkcja rzeki Warty w nowym układzie urbanistycznym miasta. Maszynopis. Okręgowa Dyrekcja Gospodarki Wodnej w Poznaniu, 1968; oraz E. Boiński, tamże.
Repr. 57 i 60 wykonali: L. Perz i F. Maćkowiak, 58 i 59 Barbara Drzewiecka.