EWANGELICKA GMINA ŚW. MATEUSZA NA WILDZIE 1889-1945
OLGIERD KIEC
7 decydowana większość protestantów w dziewiętnastowiecznym Poznaniu Lnależała do gmin Kościoła Ewangelicko- Unijnego, będącego pruskim Kościołem państwowym. Od 1817 roku Kościół ten jednoczył zarówno gminy luterańskie, jak i kalwińskie (reformowane). Ewangelików reformowanych było zresztą w Poznaniu niewielu, skupiali się oni w gminie św. Piotra, kontynuującej tradycje Braci Czeskich. Najstarszą gminą luterańską była natomiast gmina św. Krzyża, działająca od 1776 roku. W związku z napływem po 1815 roku niemieckich urzędników, rzemieślników, nauczycieli i kupców (najczęściej luteran), konieczne stało się utworzenie drugiej gminy. Powstała ona w 1858 roku, poprzez oddzielenie od gminy św. Krzyża. W 1869 roku, po wybudowaniu nowego kościoła (przy ul. Fredry 11) otrzymała ona oficjalną nazwę "Gmina św. Pawła" (Pauligemeinde).l Kolejna gmina luterańską utworzona została przez podział gminy św. Pawła.
O jej oddzieleniu postanowiono w 1889 roku, kościół wybudowano w 1893 (po 1945 kościół katolicki Podwyższenia Św. Krzyża przy ul. Szamarzewskiego), ostateczne usamodzielnienie nastąpiło w 1894 roku. Patronem gminy i kościoła został św. Łukasz. 2 Wilda, do 1900 roku znajdująca się poza granicami Poznania, w pierwszej połowie XIX wieku zamieszkana była głównie przez ludność katolicką. Rozwój połączeń kolejowych, a zwłaszcza powstanie warsztatów naprawczych taboru kolejowego w 1870 roku przyczyniło się jednak do szybkiego wzrostu liczby Niemców, przeważnie wyznania ewangelickiego. Jeżeli w 1858 roku Wildę zamieszkiwało zaledwie 85 ewangelików, to w 1885 roku było ich już około 1000. Byli to przede wszystkim robotnicy, niżsi urzędnicy (do których zaliczano też kolejarzy) i rzemieślnicy.3 Co najmniej od 1883 roku tzw. drugi pastor gminy św. Pawła, Johannes Schlecht, odprawiał nabożeństwa w zakładzie opieki społecznej Fundacji hrabiego Tadeusza Garczyńskiego (obecnie Państwowy Szpital Kliniczny Nr 4 Akademii Medycznej przy ul. 28 Czerwca 1956 r.). Po przeniesieniu pastora Schlechta jeszcze w 1883 roku do Luckenwalde koło Berlina, przełożony zakładu, baron Franz von Loben, zwrócił się do Konsystorza Królewskiego w Poznaniu z prośbą o zorganizowanie regularnych nabożeństw ewangelickich w kaplicy zakładowej. N abożeństwa te miały być dostępne również dla wszystkich mieszkańców Wildy.4 Prośbę tę spełniono zatrudniając w 1885 roku przy gminie św. Pawła tzw. kaznodzieję pomocniczego (Hilfsprediger, duchowny bez oficjalnej nominacji na pastora). Został nim młody, 25-letni Otto Biichner. Pod jego duszpasterską opieką znalazła się nie tylko Wilda, ale i Dębieć, Łazarz, Górczyn i Jeżyce. Tak rozległy obszar działania sprawił, że był on w stanie odprawiać nabożeństwa w kaplicy Fundacji hr. Garczyńskiego tylko raz w miesiącu. Liczba uczestników stale jednak rosła, tak że stało się konieczne powiększenie kaplicy poprzez usunięcie jednej ze ścian. Jak wspominał pastor Biichner, "honorarium za każde nabożeństwo wynosiło 10 marek, do tego dochodziła filiżanka rosołu, chleb z szynką i cygaro, którym przełożony zakładu, baron von Loben, częstował urzędującego pastora. ,,5 Wkrótce okazało się, że takie prowizoryczne formy opieki duszpasterskiej są niewystarczające. Już pod koniec roku 1886 w Konsystorzu Królewskim w Poznaniu powstał projekt utworzenia nowej gminy ewangelickiej, obejmującej Wildę i Dębieć. W styczniu 1887 roku projekt ten poparła rada kościelna gminy św. Pawła. Okazało się przy tym, że sprawa ta ma również bardzo wyraźny aspekt polityczny, Kościół Ewangelicko- Unijny miał bowiem chronić miejscową ludność niemiecką przed wpływami różnych sekt religijnych, a przede wszystkim zwalczać propagandę socjaldemokratyczną oraz polsko-katolicką. 6 W styczniu 1889 roku pruskie ministerstwo wyznań religijnych w porozumieniu z Ewangelicką Naczelną Radą Kościelną w Berlinie wyraziło zgodę na utworzenie nowej gminy ewangelickiej na Wildzie. 7 Zainaugurowała ona swą działalność jeszcze w dniu 1 kwietnia tego samego roku. Jej stałym duszpasterzem został Otto Biichner, który otrzymał wówczas stanowisko trzeciego pastora gminy św. Pawła. Obie gminy zostały zatem połączone rodzajem unii personalnej.8 W dniu 1 września 1889 roku odbyły się również wybory kolegialnych ciał, mających sprawować zarząd w nowej gminie (sprawy finansowe, administracyjne, obyczajowe). Do Gminnej Rady Kościelnej (Gemeinde - Kirchenrat), której przewodniczył pastor, wybrano czterech tzw. starszych gminy (AIteste). Zostali nimi: Max Dreyzehner (mieszkaniec Kreuzstrasse - ulicy Krzyżowej), Friedrich Gartmann i Gustav Liss (obaj z ulicy Następcy Tronu - Kronprinzstrasse, obecnie 28 Czerwca 1956 r.) oraz baron Franz von Loben jako zastępca przewodniczącego Rady. Wybrano również 12-osobowe przedstawicielstwo gminne (Gemeinde - Vertretung), w którym znaleźli się również, obok 10 obywateli Wildy, dwaj mieszkańcy Dębca. 9 Jeszcze w lutym 1890 roku kuratorium zakładu Fundacji hr. Garczyńskiego wyraziło zgodę na odprawianie nabożeństw nie tylko w pierwszą niedzielę miesiąca, ale i na cotygodniowe nabożeństwa wieczorne. U dostępniono również jedną z sal do udzielania nauczania przygotowującego do konfirmacji, 
Olgierd Kiecchoć uroczystości konfirmacyjne wildeckiej i dębieckiej młodzieży odbywały się nadal w kościele św. Pawła. 10 17 marca 1890 roku pastor Biichner zawarł też porozumienie z diakonem gminy św. Piotra, Walterem Kaskelem, na mocy którego zapewnił sobie jego pomoc w pracy duszpasterskiej na Wildzie. Pastor KaskeI miał zwłaszcza odprawiać nabożeństwa, a także udzielać chrztów, ślubów i odprawiać pogrzeby. 11 W 1894 roku pastor Biichner objął obowiązki duszpasterza nowej ewangelickiej gminy Chrystusa na Łazarzu, Walter KaskeI został natomiast pastorem w Jarocinie. Wilda otrzymała zatem nowego duchownego. Został nim urodzony w 1859 roku w Lesznie Karl Ilse, będący uprzednio pastorem w miejscowości Policko (Politzig) koło Międzyrzecza. 12 Na przełomie XIX i XX wieku ilość protestantów na Wildzie szybko wzrastała. W 1894 roku tutejsza gmina ewangelicka liczyła 2367 osób,13 w listopadzie 1902 roku już 3859. 14 Dało to podstawy do ubiegania się o zezwolenie na utworzenie samodzielnej gminy. Starania te uwieńczone zostały powodzeniem. W dniu 13 września 1902 roku pruskie ministerstwo wyznań religijnych wyraziło zgodę na utworzenie "Kościelnej Gminy Poznań - Wilda" ("Kirchengemeinde Po sen - Wilda") i przyznanie jej stanowiska trzeciego pastora gminy św. Pawła. 15 Pastorem nowej gminy został oczywiście Karl Ilse. Kaplica zakładu Fundacji hr. Garczyńskiego okazała się jednak zbyt mała dla ciągle wzrastającej liczby niemieckich ewangelików. Jeszcze w 1902 roku przystosowano zatem do celów liturgicznych stołówkę zakładów naprawczych taboru kolejowego. Odprawiano w niej nabożeństwa w niedziele i święta, natomiast w pierwszą niedzielę każdego miesiąca tradycyjnie w kaplicy zakładu Fundacji hr. Gar, k . 16 czyns lego. Było to oczywiście rozwiązanie prowizoryczne, rażące zwłaszcza nowych mieszkańców Wildy. Świadczy o tym anonimowy list, jaki 21 czerwca 1903 roku wydrukowano w "Posener Zeitung". Krytykowano w nim ogólny bałagan panujący w wildeckiej gminie ewangelickiej, przede wszystkim w sprawach finansowych. Wskazywano też, że utworzenie samodzielnej gminy było przedwczesne, skoro nie można zapewnić właściwych warunków dla głoszenia Ewangelii. 17 Rozwiązaniem likwidującym większość tych niedogodności była z pewnością budowa nowego kościoła. Budowę kaplicy (Bethaus) planowano już w 1889 roku. Berlińskie ministerstwo wyznań religijnych uznało jednak, że takie przedsięwzięcie byłoby trwonieniem państwowych pieniędzy na prowizoryczne projekty i doradziło podjęcie działań zmierzających do wybudowania kościoła. 18 Jeszcze w 1889 roku zakupiono zatem pod budowę kościoła plac, mieszczący się przy ulicy Krzyżowej. Szybko się jednak okazało, że projektowana na 450 miejsc świątynia będzie zbyt mała. Sprawa utknęła w martwym punkcie. Dopiero w 1899 roku utworzono Kirchbau - Verein (Związek Budowy Kościoła), któremu przewodniczyli pastor Ilse oraz nauczyciel gimnazjalny, dr Martin Kremmen Z ich inicjatywy podjęto zbiórkę pieniędzy wśród wiernych.
Akcję wspierano nie tylko pieniędzmi, lecz także twórczością literacką. Spod pióra poetki o inicjałach E. K. (żony starszego gminy Kubitschka) wyszedł naprzykład wiersz, w którym zachęcano do ofiarności i wiary w powodzenie akcji. 19 W 1900 roku, już po włączeniu Wildy w granice Poznania, tutejsza gmina ewangelicka zwróciła się do władz miejskich z prośbą o przyznanie w wieczystą dzierżawę terenu przy Placu Bismarcka (obecnym Rynku Wildeckim), gdzie zamierzano wybudować kościół i dom zborowy (Pfarrhaus). Sprawa ta stała się przedmiotem burzliwego posiedzenia Rady Miejskiej w dniu 15 maja 1902 roku. Szczególną niechęć, zwłaszcza polskich radnych, spowodował projekt równoczesnego przyznania ewangelikom dotacji w wysokości 5 tysięcy marek na budowę nowej świątyni. Ostatecznie za przekazaniem terenu wildeckiej gminie ewangelickiej głosowało 28 radnych, 15 było przeciwnych, dotację uchwalono przy 26 głosach za i 17 przeciw. 20 Dalsze prace związane z powstaniem nowego kościoła przebiegały bardzo szybko. W decydującym stopniu było to zasługą pruskich władz zaborczych, które zainteresowane były wzmacnianiem niemieckiego charakteru Poznania. Świadczy o tym objęcie protektoratu nad budową wildeckiego kościoła przez cesarzową Augustę Wiktorię. 21 Jeszcze w 1902 roku architekt Oskar Hossfeld opracował projekt świątyni.
Dzięki znacznej pomocy finansowej władz państwowych w dniu 3 października rozpoczęto budowę. Niecałe dwa miesiące później, 29 listopada 1904 r. odbyła się uroczystość położenia kamienia węgielnego. Honorowym gościem był książę Fryderyk Henryk (starszy syn księcia Albrechta), będący przedstawicielem cesarzowej Augusty Wiktorii. Obecni byli również naczelny prezes prowincji poznańskiej Wilhelm von W aldow, prezes rejencji poznańskiej Franz Krahmer, nadburmistrz Poznania Ernst Wilms, generalny Superintendent Kościoła Ewangelicko- Unijnego w Wielkopolsce Johannes Hesekiel oraz inni urzędnicy państwowi i kościelni. 22 Koszt budowy kościoła, szacowany początkowo na 150 tysięcy marek, wyniósł ostatecznie przeszło 200 tysięcy. Większość tej sumy, 145 tysięcy marek, pochodziła z dotacji pruskich władz państwowych i centralnych władz Kościoła Ewangelicko-Unijnego. 18 tysięcy pożyczono pod zastaw placu przy ulicy Krzyżowej, 16 tysięcy zaofiarowała Fundacja Gustawa Adolfa i 5 tysięcy Gakjuż wspomniano) władze miasta. Reszta kwoty pochodziła ze składek wiernych. Liczne były też dary rzeczowe od różnych instytucji i osób prywatnych. 23 Przebieg budowy nadzorował mistrz budowlany (Regierungsbaumeister) von P611nitz. Większość prac wykonali miejscowi, poznańscy rzemieślnicy. Fundamenty były dziełem Ernsta Marksa, prace murarskie Gustava Mullera, dekarskie firmy "R. Werner & Co.", kowalskie i ślusarskie wykonali O. Smettons i M. Lindner, miedziane pokrycie dachu P. Heinrich, prace stolarskie M. Koffer i M. Hillert. 24 Zewnętrzna bryła kościoła przybrała formy neorenesansowe, charakterem nawiązujące do kościołów śląskich. Głównym akcentem stała się wysoka, 45-metrowa wieża nakryta ośmiobocznym hełmem, wzorowanym na renesansowym zwieńczeniem wieży kościoła Św. Elżbiety we Wrocławiu. 25 Wewnątrz, na parterze i na emporach, umieszczono ławki dla 900 osób. Organy były 
Olgierd Kiecdziełem firmy "Schlag & S6hne" ze Świdnicy, trzy dzwony wykonał Franz Schilling z Apoldy w Saksonii. Obraz umieszczony w ołtarzu, dzieło berlińskiego malarza Maxa Kutschmanna, przedstawiał patrona świątyni, Św. Mateusza pochylonego nad Ewangelią oraz zmartwychwstałego Chrystusa. N a zewnątrz, nad głównym portalem umieszczono cytat z Ewangelii św. Mateusza: "Kommet her zu mir alle, die ihr miihselig und beladen seid, ich will euch erquicken" (Mt 11, 28: Przyjdźcie do Mnie wszyscy, którzy utrudzeni i obciążeni jesteście, a ja was pokrzepię). 26 Warto zaznaczyć, że wydrapany po 1945 roku napis jest jeszcze częściowo czytelny. 14 marca 1907 roku odbyły się w stołówce zakładów naprawczych taboru kolejowego uroczystości pożegnania dotychczasowych miejsc, w których wildeccy ewangelicy odprawiali nabożeństwa. Pastor Ilse złożył podziękowania dyrekcji kolei oraz kierownictwu Fundacji hr. Garczyńskiego. Następnie zebrani udali się na Plac Bismarcka, gdzie dokonano poświęcenia dzwonów. 27 N astępnego dnia, 15 marca 1907 r. o godzinie 17., odbyła się uroczystość poświęcenia kościoła św. Mateusza. Honorowym gościem był ponownie książę Fryderyk Wilhelm, przybyli również przedstawiciele władz państwowych, samorządowych i wojskowych. Znamiennym jest, że sprawozdania z przebiegu uroczystości nie wymieniają ani jednego przedstawiciela Kościoła katolick . 28 lego. Po oficjalnym powitaniu, siedmioletnia córeczka pastora Ilse wręczyła księciu Fryderykowi Wilhelmowi bukiet fiołków "dla naszej kochanej Pani Cesarzowej".
W zamian została obdarowana złotą broszką. Następnie kierownik budowy, von P611nitz, przekazał księciu pozłacany klucz do kościoła. Fryderyk Wilhelm podał go generalnemu superintendentowi, Johannesowi Hesekielowi, a ten wręczył go pastorowi Karlowi Iłse. Duchowny otworzył świątynię i wprowadził zebranych. Kulminacyjnym punktem obrzędów religijnych, oprócz modlitw, było kazanie wygłoszone przez pastora Ilse. 29 Bezpośrednim następstwem wybudowania kościoła św. Mateusza była zmiana nazwy "Kościelnej Gminy Poznań-Wilda". Od grudnia 1907 roku jej oficjalna nazwa brzmiała "Ewangelicka Gmina Kościelna Św. Mateusza Poznań" ("Evangelische St. Matthaikirchengemeinde Posen"). 30 Pastor Karl Ilse, który oprócz codziennej działalności duszpasterskiej musiał również w latach 1904-1907 nadzorować budowę kościoła, z najwyższym trudem był w stanie wykonywać swoje obowiązki. Stąd jeszcze w 1906 roku zatrudniono w wildeckiej gminie kaznodzieję pomocniczego (Hilfsprediger). Od 1 lipca do 30 września 1906 r. funkcje tę sprawował Martin Holtz. Jego następcą (na dwa lata, do 30 września 1908 r.) został Ernst Giirtler. Obowiązki jego pełnili następnie: Adolf Bach (1.10.1908-31.3.1909), Johannes Leszczyński (1.430.9.1909), Waldemar Glaubig (1.10.1909-14.8.1910), Martin Giirtler, brat Ernsta (1.10.1910-30.9.1911) oraz Lorenz Bertheau, ostatni na tym stanowisku (do 30.4.1913).31 Od 1 października 1906 roku pastora Ilse wspomagał również tzw. pomocnik gminy (Gemeindehelfer), którym został dotychczasowy pracownik zakładu wychowawczego "Rauhes Haus" w Hamburgu, Max K6hler. Do jego obowiązków należała opieka nad ubogimi, chorymi, praca z młodzieżą, obserwacja małżeństw mieszanych oraz sekt wyznaniowych i opieka nad osobami skłaniającymi się do porzucenia wyznania ewangelickiego. 32 W 1908 roku podjęto również decyzję o budowie domu zborowego (Pfarrund Geimeinehaus), w którym znaleźć się miały mieszkania dla dwóch pastorów, urzędników gminy oraz sale do prowadzenia zajęć przygotowujących do konfirmacji. Budynek taki wybudowano w roku 1912 przy ulicy Bittera (Wierzbięcice 45). Jeszcze przed jego ukończeniem pastor Ilse wystąpił w sierpniu do Konsystorza Królewskiego w Poznaniu z prośbą o zezwolenie na utworzenie stanowiska drugiego pastora gminy św. Mateusza. Wniosek swój motywował min. tym, że gmina licząca już ponad 11 tysięcy wiernych będzie liczebnie się powiększać, gdyż nadal rozbudowywane są warsztaty kolejowe. 33 Ewangelicka Naczelna Rada Kościelna zgodziła się na tę propozycję w 1912 roku, zgodzono się również, by wynagrodzenie drugiego pastora pochodziło z funduszy państwowych. 34 N owe stanowisko objął Ernst Gurtler, który już w latach 1906-1908 był kaznodzieją pomocniczym w wildeckiej gminie ewangelickiej. Uroczyste wprowadzenie nowego pastora odbyło się 1 maja 1913 roku, w obecności m.in. superintendenta diecezji Poznań I, Johannesa Staemmlera. 35 Obaj pastorzy wraz z pomocnikiem gminy i diakonisą pełniącą obowiązki opiekunki chorych (Gemeindekrankpflegerin, była nią Eva Gutzeit), prowadzili różnorodne formy działalności mającej związać wiernych z Kościołem. Zorganizowano zatem związek dziewcząt (Jungfrauenverein "Tadea"), chłopców (Evangelischer Verein Junger Manner) , chór kościelny, organizację mężczyzn (Volksverein) i kobiet (Evangelische Frauenhilfe). Z inicjatywy ostatniej z wymienionych organizacji co miesiąc urządzano wieczorki towarzyskie, prowadzono też zbiórki pieniężne w ramch tzw. misji wśród pogan (Heidenmission).36 N a Wildzie znajdowały się również dwa obiekty Kościoła Ewangelicko- Unijnego, zatrudniające własnych pastorów i nie należące do gminy św. Mateusza. Pierwszym był internat dla uczniów szkół średnich. Wybudowany w 1910 roku przy ulicy Małgorzaty (Margharitenstrasse - ul. Przemysłowa), nosił nazwę "Paulin um" . Drugi budynek wybudowano w 1912 roku przy ul. Gneisenaua (Czarneckiego). Był on własnością organizacji Evangelischer Erziehungsverein (Ewangelicki Związek Wychowawczy), która urządziła w nim przedszkole i internat dla uczniów. 37 Znaczny wzrost aktywności wildeckich ewangelików przypadł na lata I wojny światowej. Wieczorki towarzyskie, wysyłanie paczek na front, wspólne czytanie listów i komunikatów frontowych, praca charytatywna to w dużym stopniu zasługa organizacji Evangelische Frauenhilfe. Trudności aprowizacyjne sprawiły, że wielu mieszkańców Wildy i Dębca wydzierżawiło ogródki. Stało się to przyczyną organizowania dożynek, podczas których kościół przy Placu Bismarcka dekorowano ziemiopłodami wyhodowanymi przez miejskich rolników. 38 Początek wojny nie zapowiadał jednak takich trudności. Dość silne musiały być nastroje patriotyczne wśród wildeckich Niemców, skoro pastor Gurtler 
Olgierd Kiecjeszcze w 1914 roku ochotniczo wyruszył na front. W 1917 roku ze smutkiem i powagą, ale i zrozumieniem wykonano nakaz zdemontowania dzwonów kościelnych i przekazania ich na potrzeby wojska. 39 Tymczasem zbliżający się koniec wojny, aktywizacja polskich dążeń niepodległościowych i nastroje rewolucyjne w Niemczech w październiku i listopadzie 1918 roku, wprowadziły znaczne zaniepokojenie wśród poznańskich Niemców. Sytuację polityczną komentowano także podczas zebrań ojców rodzin (Hausvaterabende) gminy Św. Mateusza. Efektem jednego z nich (28 października 1918 r.) był telegram, jaki pastor Ilse wraz ze swoimi wiernymi wystosował do cesarza Wilhelma II. Pozdrawiano w nim "ukochanego cesarza i króla, w ciężkich czasach z niezachwianą wiernością" i podkreślano, że Hohenzollernowie przez stulecia zrośli się ze swoim ludem, gdyż "w ich jak i w naszych żyłach płynie ta sama niemiecka krew" . Jednak, co najistotniejsze, Jego Majestatowi zapewniano wierność aż do śmierci. 40 Cesarz abdykował jednakże już parę dni później, 9 listopada 1918 roku.
Niemieckie panowanie w Poznaniu trwało jeszcze niespełna dwa miesiące.
27 grudnia 1918 r. rozpoczęło się powstanie wielkopolskie, 6 stycznia 1919 r.
cała stolica Wielkopolski była wolna.
Radykalna zmiana stosunków politycznych, włączenie Wielkopolski w granice niepodległego państwa polskiego spowodowały masowe wyjazdy Niemców z Poznania. Dotknęło to również gminę św. Mateusza, do której należało wielu niższych urzędników nie znających języka polskiego. Z kilkunastu tysięcy wildeckich i dębieckich ewangelików pozostało w 1927 roku zaledwie 1050,41 w 1939 roku było ich już tylko 910. 42 Ten ubytek w niewielkim stopniu uzupełniony został Niemcami wyznania ewangelicko-augsburskiego, przybywającymi z terenu byłego zaboru rosyjskiego. Bardzo niekorzystnie wyglądała struktura wiekowa gminy św. Mateusza. Przeważały osoby starsze, wielu było emerytów, zwłaszcza kobiet. Wśród osób młodszych sporo było bezrobotnych. 43 Trzeba też pamiętać o tym, że ewangelicy unijni w Poznaniu nie tworzyli mniejszości złożonej z osób osiedlających się poza granicami swego kraju dobrowolnie. Mniejszość taka, na przykład Niemcy w Królestwie Polskim, emigrując w poszukiwaniu pracy i ziemi, lepiej przystosowuje się do życia w obcym otoczeniu. Tymczasem ewangelicy w Poznańskiem przyzwyczajeni byli do opieki zaborczego państwa pruskiego i znacznych dotacji finansowych. W 1919 roku stali się natomiast narodową i religijną mniejszością, zupełnie nie przygotowaną do tak nagłej zmiany sytuacji politycznej. 44 Na wyjazd do Rzeszy decydowali się nie tylko świeccy, ale i duchowni.
Pastor Ernst Gurtler jeszcze w 1919 roku został przejściowo internowany przez polskie władze i osadzony w obozie w Szczypiornie. W 1920 roku, nie mogąc pogodzić się z nową sytuacją polityczną, wyemigrował do Niemiec - najpierw do N eusalz (N owej Soli), a w 1928 r. przeniósł się do Berlina. 45 
Pastor Karl Ilse również nie mógł przystosować się do nowych warunków.
W 1923 roku przeszedł na emeryturę i opuścił Poznań. Zmarł 22 grudnia 1930 r. w N eusatz koło Biihl w Badenii. 46 Opuszczone przez Ernsta Giirtlera stanowisko drugiego pastora gminy Św.
Mateusza objął w 1920 roku Karl Brummack. U rodzony w 1895 r. w Bydgoszczy, pierwszy egzamin teologiczny złożył w marcu 1919 r. w Poznaniu. 17 października 1920 r. został ordynowany na duchownego i zatrudniony w wildeckiej gminie. Oprócz obowiązków duszpasterskich pełnił również inne funkcje. Był m.in. w zarządzie związku organizacji młodzieży męskiej Kościoła Ewangelicko- Unijnego w Polsce (Landesverband der Evangelischen Vereine Junger Manner), od 1930 r. był radcą Konsystorza Ewangelickiego w Poznaniu, uczył również religii w prywatnym gimnazjum niemieckim. Dodatkowo pełnił też obowiązki pastora ewangelickiej gminy w Zakrzewie koło Poznania. 47 Stanowiska pierwszego pastora planowano po wyjeździe Karla Ilse nie obsadzać. W 1923 roku powstała jednak konieczność przeniesienia Szkoły Teologicznej (Theologische Schule) i Seminarium Kaznodziejskiego (Predigerseminar). Uczelnię tę utworzono w październiku 1921 roku i umieszczono w zabudowaniach należących do gminy św. Krzyża (ul. Grobla 1). Kształcono w niej duchownych dla potrzeb Kościoła Ewangelicko- Unijnego, a także dla innych Kościołów ewangelickich w Polsce mających niemiecki charakter. Władze polskie nie uznały tej nowej szkoły uważając, iż utworzono ją w celu bojkotu Wydziału Teologii Ewangelickiej Uniwersytetu Warszawskiego, zdominowanego przez polskich ewangelików. 48 W 1923 roku generalny Superintendent Kościoła Ewangelicko- Unijnego w Polsce, Paul Blau, musiał opuścić swoje służbowe mieszkanie przy ulicy Chopina i przeprowadził się do domu zborowego gminy św. Krzyża. Szkołę Teologiczną i Seminarium Kaznodziejskie przeniesiono wówczas do domu zborowego gminy św. Mateusza (ul. Wierzbięcice 45). Dyrektor szkoły i seminarium, pastor Adolf Schneider, objął jednocześnie stanowisko pierwszego pastora gminy wildeckiej. Niedzielne nabożeństwa odprawiał co drugi tydzień, był też duszpasterzem zakładu opieki społecznej Fundacji Bergera (przy obecnym Placu M. Skłodowskiej-Curie). Kościół przy Rynku Wildeckim udostępniano też seminarzystom do wygłaszania próbnych kazań. 49 Pastor Schneider zmarł jednak 2 września 1928 roku. Gminna Rada Kościelna zaprotestowała wówczas przeciwko planom zatrudnienia nowego pastora. Twierdzono, że dwóch duchownych to zbyt dużo dla gminy liczącej niecały tysiąc wiernych. Proponowano natomiast połączenie gminy św. Mateusza z gminą Chrystusa na Łazarzu, której pastorem był Superintendent Arthur Rhode. Miał on również przejąć kierownictwo seminarium, w którym był zresztą wykładowcą. 50 Konsystorz Ewangelicki w Poznaniu odrzucił jednak te propozycje i 21 kwietnia 1929 r. obie funkcje (tzn. pierwszego pastora gminy św. Mateusza i kierownika obu szkół) objął Richard Hildt, dotychczasowy Su. d W 51 perInten ent w ągrowcu. N owe stanowisko otrzymał też Max K6hler. Oprócz dotychczasowych obowiązków pomocnika gminnego, powierzono mu funkcję tzw. Landesposaunen
Olgierd Kiecwart. Działalność jego polegała na opiece nad amatorskimi orkiestrami dętymi (Posaunench6re), istniejącymi przy wielu gminach ewangelicko-unijnych województwa poznańskiego i pomorskiego. 52 W 1936 roku, po trzydziestu latach pracy w wildeckiej gminie, Max K6hler przeszedł na emeryturę.53 Działalność Kościoła Ewangelicko- Unijnego w Polsce miała nie tylko religijny charakter. Większość pastorów reprezentowała tradycyjny niemiecki nacjonalizm (czy też z niemieckiego punktu widzenia - patriotyzm), w kazaniach i listach pasterskich wielokrotnie podkreślano też niemiecki charakter protestantyzmu. Wierność temu wyznaniu przedstawiano zatem jako nakaz patriotyczny. Uwidoczniło się to szczególnie podczas zbierania podatków kościelnych. Konsekwetnie używano tu terminu "składki" (Beitrage), a nie "podatki" (Steuer), a ich regularne opłacanie traktowano jako nakaz moralny.54 Składki zbierane wśród garstki wiernych nie były w stanie oczywiście pokryć wszystkich potrzeb gminy św. Mateusza, która zachowała przecież swą dawną strukturę organizacyjną z czasów zaborczych. Pewien dochód przynosiło wynajęcie domu zborowego na potrzeby Szkoły Teologicznej i Seminarium Kaznodziejskiego, resztę wydatków pokrywały dotacje pochodzące z Niemiec: od Fundacji Gustawa Adolfa, Ewangelickiej Naczelnej Rady Kościelnej w Berlinie i gminy ewangelickiej w miejscowości Friedeberg (Strzelce Krajeńskie), która objęła patronat (Patenschaft) nad gminą wildecką.55 Lata międzywojenne stanowiły okres poważnego kryzysu wildeckiej wspólnoty ewangelickiej. W 1934 roku, podczas generalnej wizytacji miejskich gmin ewangelicko-unijnych w Poznaniu, tak oceniono gminę św. Mateusza: "Kościelna gmina św. Mateusza na Wildzie również stanowi skromną resztkę dawnego stanu, licząc 891 osób. Była to zawsze gmina ludzi niskiego stanu, przede wszystkim robotników licznie zatrudnionych w warsztatach kolejowych. Ostatnie redukcje w tym przemyśle oraz zwalnianie niemieckich robotników z zakładów państwowych sprawiły, że wzrosło i tak już duże bezrobocie. (00.) Trudności nadal rosną (...). ,,56 W okresie międzywojennym na Wildzie nadal funkcjonowały oba obiekty Kościoła Ewangelicko- Unijnego, nie zarządzane przez gminę św. Mateusza: internat" Paulinum" oraz zakład opiekuńczo-wychowawczy należący do Evangelischer Erziehungsverein. Szczególnego rozgłosu nabrał spór pomiędzy polskimi i niemieckimi ewangelikami o znajdujący się przy ulicy Przemysłowej "Paulinum" .
W zakładzie tym mieszkało około 30 niemieckich uczniów poznańskich szkół, przede wszystkim gimnazjum im. Schillera. Internat prowadzony był przez diakonisy. W budynku znajdowały się poza tym pomieszczenia biurowe Landesverband fur Innere Mission (Związku Krajowego Misji Wewnętrznej) i kilku innych organizacji ewangelickich. Oficjalnym właścicielem nieruchomości był Central - Ausschuss fur die Innere Mission w Berlinie. Polskie władze uznały ten fakt za podstawę do wystawienia zakładu jesienią 1924 roku na sprzedaż. Zakupu dokonało Polskie Towarzystwo Ewangelickie (działające w Poznaniu od 1919 r.), płacąc około 35 tysięcy złotych (w marcu 1925 r.). Rzeczywista wartość zakładu szacowana była na 298 tysięcy złotych. 57 Zarządzona następnie przez urząd likwidacyjny eksmisja została wstrzymana przez sąd. Ostatecznie sprawa zakończyła się ugodą dzięki interwencji Juliusza Bursche, biskupa Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego. W 1928 r. Kościół Ewangelicko- Unijny "odkupił" internat" Paulinum" za 175 tysięcy złotych. 58
Wrzesień 1939 roku rozpoczął się bardzo niepomyślnie dla gminy św. Mateusza. Wśród internowanych przez polskie władze Niemców znalazł się także Karl Brummack, jeden z najaktywniejszych duchownych Kościoła Ewangelicko- Unijnego. Aresztowania uniknął natomiast Richard Hildt, zresztą jako jedyny spośród przebywających wówczas w Poznaniu niemieckich pastorów. 59 Po zakończeniu działań wojennych, internowani Niemcybardzo szeroko opisywali swoje przeżycia. Okazało się, że kilkunastu duchownych Kościoła Unijnego straciło życie. 60 Jeżeli dodamy do tego doniesienia propagandy hitlerowskiej o 58 tysiącach Niemców zamieszkałych w Polsce, którzy paść mieli ofiarą polskich samosądów i okrucieństw, to zrozumiałe staje się zadowolenie, z jakim powitano wkroczenie wojsk niemieckich do Poznania. W nowej sytuacji liczono przede wszystkim na ponowne połączenie Kościoła Ewangelicko- Unijnego w Polsce z Kościołem Unijnym w Niemczech. Antykościelna polityka namiestnika Kraju Warty, Arthura Greisera, spowodowała jednak znaczne ograniczenie działalności Kościoła Unijnego w Poznańskiem. Zabroniono m.in. kontaktowania się z Ewangelicką Naczelną Radą Kościelną w Berlinie, rozwiązywano kościelne organizacje, zakazano nauczania religii w szkołach, wydawania prasy kościelnej, obchodzenia niektórych kościelnych świąt i zbierania kolekt. 61 Poznańskie gminy ewangelickie (unijne) istniały jednak nadal. Co więcej, lata II wojny światowej przyniosły też gwałtowny przyrost liczebności niemieckiej ludności ewangelickiej. Wielu było przybyszy z Rzeszy, jednak większość stanowili przesiedleńcy z Łotwy i Estonii, a następnie ze Związku Radzieckiego. Z reguły wprowadzali się oni (po pobycie w obozach przejściowych) do mieszkań, z których wyrzucono Polaków. W sierpniu 1940 roku gmina św. Mateusza liczyła już około 7-8 tysięcy osób, w tym około 4 tysięcy Niemców bałtyckich. 62 Są to dane szacunkowe, gdyż wiele osób, mimo ewangelickiego wyznania, nie szukało kontaktu z Kościołem. Przybysze z krajów bałtyckich przyzwyczajeni byli jednak do nieco innych form życia religijnego i kościelnego, niż Niemcy poznańscy. Aby zapewnić im właściwą opiekę duszpasterską, w styczniu 1940 r. zatrudniono w wildeckiej gminie pastora Arnolda Schaberta. U rodzony w 1904 r. w Moskwie, w październiku 1918 r. przeprowadził się do Rygi. W latach 1922-1927 studiował filozofię, historię i teologię w Tybindze (Tiibingen) w Niemczech. W 1928 r. został ordynowany na duchownego w Rydze, był też działaczem Verband deutscher Jugend in Lettland (Związku Młodzieży Niemieckiej na Łotwie). W listopadzie 1939 r. przesiedlony został do Poznania. 63 W dniu 1 kwietnia 1940 r. stanowisko pierwszego pastora gminy św. Mateusza opuścił Richard Hildt, przechodząc na etat szkoły teologicznej. Jegoiii 
Olgierd Kiecstanowisko objął wówczas Karl Brummack, natomiast we wrześniu tego roku Arnold Schabert został drugim pastorem (dotychczas sprawował jedynie tzw.
kommisarische Verwaltung). 64 We wrześniu 1943 roku pastor Schabert powołany został do służby w Wehrmachcie. Wprowadziło to dodatkowe utrudnienia w pracy duszpasterskiej w gminie św. Mateusza. Trudnościom usiłowano zaradzić, korzystając z pomocy emerytowanego łotewskiego pastora, Alexandra Burcharda. Dodatkowe wsparcie stanowiła praca dwóch pomocnic gminnych (Gemeindegehilfinnen). Były nimi Jessie von Hollander i Lucy Charlotte Grafin Radolin. 65 20 stycznia 1945 odbyło się w kościele św. Mateusza ostatnie niemieckie nabożeństwo ewangelickie. 66 Jeszcze tego samego dnia rozpoczęła się ewakuacja Niemców z Poznania. Gmina św. Mateusza, po 56 latach nieprzerwanej działalności, przestała istnieć. Jej świątynię przejęli katolicy, którzy całkowicie zmienili wystrój wnętrza. Ci spośród niemieckich ewangelików, którzy pozostali jeszcze w mieście, mogli uczęszczać na polskie nabożeństwa ewangelickie, odbywające się od 1946 roku w dawnej kaplicy cmentarnej gminy św. Łukasza (ul. Grunwaldzka).
Wraz z wiernymi ewakuowali się do Niemiec również ostatni duchowni gminy św. Mateusza. Pastor Richard Hildt mieszkał po wojnie w NRD, w miejscowości Derenburg koło Wernigerode. Zmarł w 1959 roku. Arnold Schabert osiadł w Bawarii, początkowo w Bayreuth, od 1952 r. w Monachium. Zmarł w 1961 roku. 67 Najbardziej aktywny był jednak Karl Brummack. W latach 1946-1954 przewodniczył komitetowi poznańskich ewangelików w Niemczech (Hilfskomittee der Glieder der Posener evangelischen Kirche). Od roku 1948 był też radcą kościelnym (Oberlandeskirchenrat) w Kilonii. Na emeryturę przeszedł w 1960 roku, zmarł w 1971 w Preetz koło Kilonii. 68
PRZYPISY
l H. Sommer, Die lutherische Kirche in der Stadt Posen seit 1768, "Deutsche Wissenschaftliche Zeitschrift fUr Polen" 1935, s. 356-361. 2 Tamże, s. 361-362.
3 A. Rhode, K. Brummack, Festschrift zum 25-jiihrigen Bestehen der evangelischen Kirchen Posen-Lazarus und Posen-Wilda, der Christuskirche und der Matthiiikirche, 17. April 1932, Poznań 1932, s. 10-11.
4 Archiwum Państwowe w Poznaniu, zespół: Konsystorz Ewangelicki w Poznaniu (dalej cyt.: APP, KEP) nr 5861, np. (nie paginowane): pismo Gemeinde-Kirchenrath von St. Pauli do Konsystorza Królewskiego w Poznaniu, 4.12.1883. 5 A. Rhode, K. Brummack, Festschrift..., s. 10.
6 APP, KEP nr 5848, s. 3-6: pismo Gemeindekirchenrat von St. Pauli do Konsystorza Królewskiego w Poznaniu, 26.1.1887.
7 APP, KEP nr 5848, np.: Ministerium der geist1ichen, Unterrichts- und Medicinal - Angelegenheiten an das K6nigliche Konsistorium zu Posen, 23.1.1889.
8 APP, KEP nr 5848, np.: Urkunde iiber die Errichtung einer mit der evangelischen Pauligemeinde zu Posen unter deren Pfarramt verbundenen evang. Muttergemeinde, 7.2.1889, 2.3.1889.

9 APP, KEP nr 5853, np.: pismo Gemeinde-Kirchenrat von St. Pauli do Konsystorza Królewskiego w Poznaniu, 19.9.1889.
10 APP, KEP nr 5848, np.: pismo Kuratorium des Graf Thaddaus von Garczynski'schen Hospitals do Konsystorza Królewskiego w Poznaniu, 10.2.1890.
11 APP, KEP nr 5848, np.: układ pastora Buchnera z pastorem Kaskelem, 17.3.1890. Drugi pastor gminy św. Piotra w Poznaniu nosił oficjalny tytuł diakona, w gminach luterańskich natomiast ten sam tytuł określał pracownika Kościoła nie będącego duchownym i zajmującego się najczęściej pracą charytatywną. 12 A. Golon, J. Steffani, Posener Evangelische Kirche. Ihre Gemeinden und Pfarrer von 1548 bis 1945, Luneburg 1967, s. 78. Pastor Buchner pozostał w Poznaniu do 1925 r., następnie był duchownym w Friesdorf w Saksonii, zmarł 2.4.1940 w Braunschweig. Walter Kaskel, ur. 1860, 1888-1894 był diakonem (drugim pastorem) gminy św. Piotra w Poznaniu, następnie w Jarocinie, zmarł 1.11.1900 r. 13 APP, KEP nr 5848, np.: Nachweisung uber die kirchlichen Steuerverhaltnisse der evangelischen Kirchengemeinde Wilda 1894/95. 14 APP, KEP nr 5848, np.: Nachweisung uber die kirchlichen Steuerverhaltnisse der evangelischen Kirchengemeinde Wilda, 12.11.1902. 15 APP, KEP nr 5848, np.: Der Minister der geistlichen, Unterrichts- und Medicinal-Angelegenheiten an das K6nigliche Konsistorium in Posen, 13.9.1902. 16 A. Rhode, K. Brummack, Festschrift..., s. 55.
17 "Posener Zeitung", nr 285 z dn. 21.6.1903 r. Replika pastora Ilse ukazała się w numerze 289 z dn. 24.6.1903 r.
18 APP, KEP nr 5848, np.: Ministerium der geistlichen, Unterrichts- und Medicinalangenheiten an das K6nigliche Konsistorium zu Posen, 5.10.1889. 19 A. Rhode, K. Brummack, Festschrift..., s. 56-59.
20 "Posener Tageblatt", nr 226 z dn. 16.5.1902 r.
21 APP, KEP nr 5855, np.: Zur Erinnerung an die Grundsteinlegung der evangelischen Kirche in Wilda, Posen 1904 (broszura druk.), s. 10.
22 Tamże. Bliskim współpracownikiem Hossfelda był wówczas Roger Sławski.
23 A. Rhode, K. Brummack, Festschrift..., s. 72; APP, KEP nr 5855, np.: Zur Erinnerung an die Einweihung der evangelischen Matthai - Kirche in Posen - Wilda, Po sen 1907 (broszura druk.), s. 14.
24 APP, KEP nr 5855, np.: Zur Erinnerung an die Einweihung..., s. 12-14.
25 J. Skuratowicz, Architektura Poznania 1890-1918, Poznań 1991, s. 283-284.
26 A. Rhode, K. Brummack, Festschrift..., s. 65-69; C. Brummack, Ein Gang durch die evangelischen Kirchen der Stadt Posen, w: Gestalten und Wege der Kirche im Osten, hsg. von H. Kruska, Ulm 1958, s. 22-23. Tłumaczenie wg Biblii Tysiąclecia, wyd. 3, Poznań- Warszawa 1991. 27 APP, KEP nr 5855, np.: Zur Erinnerung an die Einweihung..., s. 3-4.
28 Tamże, s. 4-12.
29 Tamże, s. 5-12.
30 APP, KEP nr 5848, np.: pismo Gemeinde-Kirchenrat von Si. Matthai an das K6nigliche Konsistorium, 27.1.1908.
31 APP, KEP nr 5851, np.: pismo pastora Ilse do Konsystorza Królewskiego w Poznaniu, 21.3.1906; APP, KEP nr 5851, np.: korespondencja Konsystorza Królewskiego w Poznaniu z duchownymi pełniącymi obowiązki Hilfsprediger w gminie św. Mateusza w latach 1906-1911; A. Rhode, K. Brummack, Festschrift..., s. 75-77.
32 APP, KEP nr 5854, np.: Dienstanweisung fur den Gemeindehelfer der Evangelischen Kirchengemeinde Posen - Wilda in Posen, 3.7.1906.
33 APP, KEP nr 5851, np.: pismo Gemeinde- Kirchenrat Wilda do Konsystorza Królewskiego w Poznaniu, 29.8.1911. 34 APP, KEP nr 5851, np.: pismo Evangelischer Oberkirchenrat do Konsystorza Królewskiego w Poznaniu, 5.11.1912. 35 APP, KEP nr 5851, np.: Abschrift aus dem Protokollbuche, 1.5.1913. Diecezja (Di6zese) 
Olgierd Kiec
czyli okręg kościelny (Kirchenkreis) Poznań I obejmował gminy luterańskie Kościoła Ewangelicko- Unijnego w Poznaniu i okolicach. 36 A. Rhode, K. Brummack, Festschrift..., s. 82-83.
37 Verzeichnis der evangelischen Pfarrstellen, Gemeinden und der Geistlichkeit in der Provinz Posen, Posen 1912, s. 24; J. Skuratowicz, Architektura..., s. 288, 301-302.
38 A. Rhode, K. Brummack, Festschrift..., s. 85-86.
3' Tamże, s. 87.
40 Tamże, s. 86-87.
41 Verzeichnis der Pfarrstellen, Gemeinden und der Geistlichkeit im Bereiche der unierten evangelischen Kirche in Polen, Posen 1927, s. 7. 42 Verzeichnis der Pfarrstellen, Gemeinden und der Geistlichkeit im Bereiche der Unierten Evangelischen Kirche in Polen. Nach dem Stand vom 1. Januar 1939, Poznań 1939, s. 28.
43 A. Rhode, K. Brummack, Festschrift..., s. 88-89.
44 APP, KEP nr 534, np.: Denkschrift iiber die Verhaltnisse der uniert evangelischen Kirche in Posen, Pommerllen mit Seitenblicken auf die Verhaltnisse unserer ganzen deutschen Minderheit in diesem Gebiet, 20.4.1936 r.; P. Hauser, Psychosocjologiczne uwarunkowania niemieckiej polityki mniejszościowej w Europie w okresie międzywojennym, w: Rola mniejszości niemieckiej w rozwoju stosunków politycznych w Europie 1918-1945, pod red. A. Czubińskiego, Poznań 1984, s. 277-282.
45 APP, KEP nr 5851, np.: pismo E. Giirtlera do Konsystorza Ewangelickiego w Poznaniu, 12.8.1920; A. Golon, J. Steffani, Posener Evangelische..., s. 79.
46 APP, KEP nr 5850, np.: Nachweisung betreffend die Versetzung des Pfarrers Ilse-Posen, Di6zese Posen I in den Ruhestand, 19.2.1923.
47 APP, KEP nr 5851, np.: Beglaubigte Abschrift der Bestallungsurkunde des Hilfspredigers Karl Brummack zum 2. Pfarrer der Kirchengemeinde Si. Matthai in Posen, 13.1.1921; W. Gerke, Posener biographisches Lexikon, Liineburg 1975, s. 14; "Posener Stimmen" 1960, nr 9. 48 Kirchliches Amts- Blatt des Evangel. Konsistoriums zu Posen, nr 6 z 16.8.1921; "Posener Tageblatt", nr 157 z dn. 2.9.1921; H. Kruska, Das Theologische Seminar in Posen, w: Gestalten und Wege der Kirche im Osten, Ulm 1958, s. 251-265. 49 APP, KEP nr 5850, np.: pismo pastora Brummacka do superintendenta R. Hildta (odpis), 24.1.1929. 50 APP, KEP nr 5850, np.: pismo starszych gminy św. Mateusza do Konsystorza Ewangelickiego w Poznaniu, 3.10.1928. 51 APP, KEP nr 5850, np.: pismo superintendenta A. Rhode do Konsystorza Ewangelickiego w Poznaniu, 3.7.1929. 52 C. Brummack, Der Posaunendienst, "Posener Stimmen" 1962, nr l.
53 APP, KEP nr 5854, np.: Nachweisung betreffend Versetzung des Organisten und Kiisters Max K6hler in den Ruhestand, 1936 r.
54 A. Rhode, Die Evangelische Kirche in Posen und Pommerellen; Erfahrungen und Erlebnisse in drei Jahrzehnten 1914-1945, Liineburg 1984, s. 112-113 (I). 55 A. Rhode, K. Brummack, Festschrift..., s. 92-95.
56 W. Hubatsch, Die evangelischen Kirchenvisitationen in der Ost- und Westpreussen sowie Posen 1920 abgetretenen Kirchenkreisen, G6ttingen 1971, s. 389. 57 APP, zespół: Polski Zbór Ewangelicko-Augsburski w Poznaniu, nr 9, s. 77-92: Denkschrift iiber die Liquidierung des Alumnates Paulinum, 20.3.1925. 58 W. Prenzler, Christliche Liebestatigkeit im Sinne Theodor Hiedners und Hinrich Wicherns in der Provinz Posen, w: Polen und sein preussischer Streifen 1919-1939. Die deutsche Volksgruppe in Posen und Pommerellen, hsg. von W. Threde und P. Nasarski, Berlin-Bonn 1983, s. 99.
59 A. Rhode, Die Evangelische Kirche..., s. 16 (II). Drugi z poznańskich duchownych, który uniknął internowania, Karl Ziegert, ordynowany został w grudniu 1939 r., choć już we wrześniu tego roku zatrudniony był w gminie św. Pawła. 60 Zob.: R. Kammel, Kriegsschicksale der deutschen evangelischen Gemeinden in Posenund Westpreussen, Berlin 1940. W dniu 10 września 1939 zginął pod Kutnem Johannes Schwerdtfeger, pastor Evangelischer Erziehungsverein.
61 Zob. P. Giirtler, Nationalsozialismus und evangelische Kirche in Warthegau, G6ttingen 1958; W. Gastpary, Protestantyzm w Polsce w dobie dwóch wojen światowych, cz. II: 1939-1945, Warszawa 1981.
62 APP, KEP nr 5852, np.: pismo Konsystorza Ewangelickiego w Poznaniu do Evangelischer Oberkirchenrat w Berlinie, 6.8.1940. 63 APP, KEP nr 1728, np.: Arnold Schabert, Nachweis der Personalverhaltnisse, Lebenslauf, 1942 r. 64 APP, KEP nr 5850, np.: pismo Konsystorza Ewangelickiego w Poznaniu do pastora Hildta, 24.9.1940.
65 APP, KEP nr 5854, np.: Bescheinigung (dla Jessie von Hollander), 8.3.1943; APP, KEP nr 5854, np.: Lucy Charlotte Grafin Radolin, Lebenslauf, 1944 r. 66 C. Brummack, Ein Gang..., s. 23.
67 A. Golon, J. Steffani, Posener Evangelische..., s. 78-79; W. Gerke, Posener biographisches..., s. 31. 68 Zob. przypis nr 47.