WARUNKI MIESZKANIOWE MIEJSKICH OSIEDLI SUBSTANDARDOWYCH POZNANIA I GNIEZNA
TOMASZ KACZMAREK, EWA KLEBBA, ROMAN MATYKOWSKI, ANNA TOBOLSKA
1. WSTĘP
W pracach dotyczących struktury rezydencjalnej polskich miast wielokrotnie akcentowano problem występowania stref czy też dzielnic o niskim standardzie zamieszkania. Jako kryterium ich wyróżnienia przyjmowano najczęściej niskie normatywy powierzchni mieszkalnej, znaczny odsetek małych gospodarstw domowych, słabe wyposażenie w urządzenia i instalacje sanitarno- techniczne oraz znaczny wiek zabudowy (W. Piotrowski, 1966; J. Dzieciuchowicz, 1970, 1980; G. Węcławowicz, 1982). Na występowanie w strukturze wewnętrznej dużych miast Polski (m.in. Łodzi, Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego, Krakowa) stref niedostatku uwagę zwracają L. Frąckiewicz (1983) i B. Jałowiecki (1988), utożsamiając je przede wszystkim ze starymi zespołami mieszkaniowymi położonymi na terenach śródmiejskich bądź w sąsiedztwie przestrzeni produkcji. Problem starych dzielnic jako typowych obszarów substandardowych omówiony został szerzej w pracach W. Piotrowskiego (1966) i S. Cieśli (1983, 1988).
Nie rozwinięto natomiast na szerszą skalę badań społeczno-przestrzennych innego typu jednostek urbanistycznych, powstałych w wyniku: 1) realizacji taniego budownictwa komunalnego (głównie z okresu międzywojennego) ; 2) rozwoju stałych miejsc zamieszkania na obszarach ogródków działkowych.
Jednostki te, powstałe w sposób planowy (baraki komunalne) lub żywiołowy (dzikie budownictwo) stanowią do dziś trwały element krajobrazu dużych i średnich miast w Polsce. Do nielicznych prac sygnalizujących tę problematykę należą, stosunkowo odległe już w czasie, badania J. Cegielskiego (1963a, 1963b), traktujące O dzikim budownictwie na terenie Warszawy i w obszarach strefy podmiejskiej. Poddane w pracy analizie osiedla substandardowe, ze względu na zajmowaną powierzchnię i znaczny potencjał ludnościowy, odpowiadają kryteriom jednostek urbanistycznych nazywanych w literaturze: osiedlem, jednostką sąsiedzką, dzielnicą podstawową, enklawą względnie przestrzenną jednostką mieszkaniową. Przedmiotem badań były więc osiedla substandardowe o specyficznym, wyodrębniającym je z otoczenia typie zabudowy, charakteryzujące się obiegową nazwą funkcjonującą w świadomości społecznej. B. Hamm (1990) definiuje takie osiedla jako obszary (jednostki) sąsiedzkie o względnej homogeniczności zaludnienia i substancji budowlanej, mające dla swych mieszkańców własną "tożsamość" i występujące w wyobrażeniach innych mieszkańców jako odrębne strefy. Takie ujęcie jednostki substandardowej zbliża je do pojęcia obszaru naturalnego (E. W. Burgess, 1926), pod którym rozumie się względnie małe jednostki przestrzenne o wyraźnie zarysowanych granicach, charakteryzujące się określonym typem zabudowy, sposobem wykorzystania terenu, szczególnymi cechami zamieszkałej ludności, a także w przypadkach najwyraźniej szych, występowaniem specyficznych dla ich mieszkańców elementów subkultury. Jednym z czynników identyfikacji osiedli w przestrzeni miejskiej - oprócz charakterystycznej zabudowy - były funkcjonujące w świadomości mieszkańców innych dzielnic opinie o zdecydowanie niskiej jakości warunków zamieszkania. Wyrazem tego są ich nazwy potoczne (obiegowe), takie jak: Ameryka (konotacja - slumsy), Abisynia względnie Meksyk (symbol chaosu sprzed kilkudziesięciu lat), Albania (nazwa sąsiedniej ulicy, przyjęta ze względu na pejoratywny wydźwięk) lub Tajwan (ze względu na tymczasowy, "chiński" typ zabudowy). Za B. Jałowieckim (1982) ten rodzaj mowy o mieście, nazywany potocznym - to wypowiedzi osób pragnących zakomunikować swoje widzenie, względnie swoją waloryzację przestrzeni w mieście (zob. min. A. Ginsbert-Gebert (1979), S. Nurek (1982) H. Libura (1990).
Przedmiotem szczegółowych badań były 4 osiedla: Ogródki Działkowe im.
ks. Skorupki (dawniej A. Zawadzkiego), Ogródki Działkowe "Wolność", Działki - Smochowice w Poznaniu i Osiedle Grunwaldzkie (baraki komunalne) w Gnieźnie. W oparciu o badania ankietowe, przeprowadzone w 1992 i 1993 roku (próba 20-50%) oraz dane z ewidencji ludności analizie poddano cechy społeczne mieszkańców tych osiedli oraz ich warunki zamieszkania. Skoncentrowano się na następujących zagadnieniach: 1) stan ogólny infrastruktury osiedla; 2) standard techniczno-sanitarny budynków; 3) normatywy mieszkaniowe; 4) subiektywna ocena warunków zamieszkania.
Poza tym przeprowadzono analizę poziomu zamożności wybranych gospodarstw domowych, przejawiającego się stopniem wyposażenia w niektóre 
dobra trwałego użytkowania. Zwrócono również uwagę na skłonność mieszkańców osiedla do ewentualnej zmiany miejsca zamieszkania oraz na ich preferencje rezydencjalne. Badania miały charakter podstawowy i stanowią część szerszego programu, obejmującego charakterystykę osiedli substandardowych ze względu na ich genezę i rozwój, charakter więzi społecznych, tożsamość lokalną i poczucie stabilizacji mieszkańców, a także niektóre zjawiska patologii społecznej (np. przestępczość). M. Malikowski (1989) postuluje ponadto - w ramach badań 8 podstawowych problemów dotyczących miast polskich - przeprowadzenie studiów nad czynnikami kształtującymi substandardowość obszarów miasta, tj.: 1) niedoborami mieszkaniowymi; 2) procesami nienadążania infrastruktury miejskiej za potrzebami mieszkaniowymi. Warto zwrócić uwagę na cele poznawcze jak i aplikacyjne, jakie powinny realizować badania nad substandardowością osiedli mieszkaniowych na obszarze miasta. Wśród walorów poznawczych niewątpliwie interesującym jest: 1) określenie skali występowania tego typu osiedli w mieście; 2) identyfikacja ich podobieństw (stopnia ich uniformizacji, konwergencji) i różnic (dywergencji); 3) konfrontacja uzyskanych wyników obiektywnych z subiektywną oceną miejsca zamieszkania oraz stopniem jego akceptacji. Badania osiedli substandardowych powinny dostarczyć bardziej usystematyzowanych i pogłębionych informacji niż funkcjonujące w stereotypach opinii publicznej (E. Kaltenberg- Kwiatkowska, 1982). Praktyczny sens badań wynika przede wszystkim z faktu, że efektywne zarządzanie miastem wymaga aktualnej wiedzy o jego strukturze, nie tylko w zakresie elementów zagospodarowania materialnego, ale i różnych zjawisk społecznych. Zmieniając skalę atrakcyjności dotychczasowych jednostek mieszkaniowych (lub chociażby sankcjonując prawne ich istnienie), niezbędna jest podstawowa znajomość rozmaitych uwarunkowań społecznych ich funkcjonowania. Ponadto w szeroko rozumianej polityce mieszkaniowej użyteczna jest wiedza o stopniu akceptacji i zadowolenia z indywidualnych warunków mieszkaniowych. Badania standardów mieszkaniowych (A. Jelonek, 1990) powinny zatem służyć samorządom terytorialnym do oceny lokalnej sytuacji mieszkaniowej oraz formułowaniu zamierzeń na przyszłość. W toku uspołecznienia procesu planowania przestrzennego, w którym duże znaczenie mają oceny i opinie środowisk lokalnych, informacje powyższe mogą być użyteczne jako punkt odniesienia i zestaw dodatkowych argumentów (H. Kulesza, 1989).
2. POŁOŻENIE, GENEZA I ROZWÓJ OSIEDLI SUBSTANDARDOWYCH
N a obszarze Poznania można wyróżnić co najmniej 5 osiedli substandardowych (por. ryc. 1), a także kilka niewielkich skupień nisko standardowych baraków mieszkalnych (np. przy ul. Sowińskiego w dzielnicy Grunwald). 
1. ogródki działkowe "Wolność 2. ogródki działkowe im ks Skorupki 3 og ród ki komunalre Ławica - Smochowice 4 budynki kornunalri ul Opolska 5 og ród ki działkowe ul 3/remastrefa wewnętrznazabudcwc srod mieiskastrefa zewnętrznaosied la blokowebudownictwo mskokondygnacyjne
Ryc. 1. Lokalizacja osiedli substandardowych na tle struktury przestrzenno-rezydencjalnej Poznania 
Również na obszarze innych miast województwa poznańskiego występują tego typu osiedla, a największym z nich jest Osiedle Grunwaldzkie, położone w południowej części Gniezna. Wszystkie tego rodzaju osiedla zaczęły powstawać w okresie międzywojennym, zwłaszcza w latach trzydziestych, cechujących się głębokim kryzysem społeczno-gospodarczym, a wyjątkowo też w okresie II wojny światowej - z przeznaczeniem dla biedniejszych grup społecznych (por. tab. 1).
T a b . l. Ogólna charakterystyka osiedli
O. Dz. im. O. Dz. Działki - Osiedle ks. Skorupki "Wolność" Smochowice Grunwaldzkie N azwa potoczna Albania Ameryka Abisynia Tajwan Okres lokalizacji 1933 1936 1934 1940 (zasiedlenia) Forma własności kościelna/ komunalna/ - gruntów (działek) komunalna komunalna komunalna prywatna budynków prywatna prywatna komunalna/ komunalna prywatna Ważniejsze inwestycje lata 80-te lata 80-te lata 70-te lata 80- te
Można wyróżnić dwie formy powstawania tych osiedli. Jedną grupę osiedli substandardowych stanowią inwestycje komunalne, dlatego też lokalizowano je w strefie peryferyjnej Poznania (np. osiedle przy ul. Opolskiej) lub nawet bezpośrednio za granicami miasta (np. osiedle Ławica, zaliczane obecnie do Smochowic). Na początku lat dziewięćdziesiątych ponownie odżyła kwestia taniego budownictwa komunalnego, gdyż Rada Miejska Poznania podjęła decyzję o budowie nowych budynków komunalnych przy ul.
Opolskiej dla uboższych mieszkańców miasta, przy jednoczesnym sukcesywnym wyburzaniu baraków istniejącego tam starego osiedla substandardowego. Z kolei gnieźnieńskie Osiedle Grunwaldzkie powstało w czasie II wojny światowej jako obóz dla jeńców wojennych, a po wojnie baraki jenieckie przejęły władze miasta przeznaczając na cele mieszkalne dla uboższych grup społecznych. Należy zwrócić uwagę, że Osiedle Grunwaldzkie (" Tajwan") było jeszcze w latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych izolowane od zasadniczej, leżącej na północ od linii kolejowej Poznań-Inowrocław części Gniezna i uchodziło w opinii społecznej za obszar kryminogenny. Drugą grupę osiedli substandardowych stanowią obszary chaotycznego i żywiołowego budownictwa na terenach ogródków działkowych. Jednakże były to na ogół specyficzne działki, wytyczone na gruntach kościelnych (Kuria Metropolitalna w Poznaniu - Parafia św. Krzyża i Parafia św. Jana Jerozolimskiego). Działki te zostały przekazane w dzierżawę niektórym uboższym mieszkańcom miasta w latach trzydziestych, z założeniem, że w późniejszym okresie zostaną im przekazane na własność. Po II wojnie światowej działki na tych osiedlach przeszły pod zarząd Państwowych Ogródków Działkowych, a budynkom tym formalnie nadano charakter mieszkań sezono
PLAN
OGRÓDKÓW
DZIAŁKOWYCH
WOLNOŚĆ
166 143 142 119 116 95 94 93 97 91 90 89 88 87 8£ 65 64 63 12 166 144 KI 120 117 9ć 13 164 145 KO 121 116 97 62 61 oc 79 76 77 76 75 74 73 72 71 14 163 146 139 122 115 98 - 15 162 K7 138 123 114 99 59 60 61 62 63 64- 65 66 67 66 65 70 - 16 161 ,,8 137 124 113 100 136 17 160 U9 125 112 101 56 57 56 55 54 53 52 51 50 49 46 47 18 159 150 135 126 111 102 - 156 151 134 127 110 103 37 19 35 36 36 39 40 41 42 43 44 45 46 - 157 152 133 126 109 104- 20 156 153 132 129 106 105 34 33 32 31 30 29 28 27* 26 25 24 23 21 155 15. 131 130 107 106 22 167 199 200 227 229 254 268 I 289 290 291 292 293 2S4 168 196 201 226 230 253 - 169 197 202 227 231 252 2671 286 205 264 263 282 295 170 196 203 226 232 251 296 171 195 20t 225 233 250 279 - 278 277 27E 172 154 205 224 234 249 297 173 193 206 223 235 248 255 256 1 257 258 259 1260 298 171 192 207 221 236 247 27 o 271 272 273 nu 77S 176 191 206 220 237 246 263 1 262 261 176 190 209 215 236 245 264 267 2 68 767 - n.
177 189 210 1 1!5 244 239 265 266 178 168 211 - ?17179 212 216 2,,0 1Ar\ 186 - 242.
161 185 213 215: W. ""Co*n 167 184 21 i - i 183J
PRACOWNICZE OSIEDLE DZIAŁKOWE IM KS JSKORUPKI
Os Kopernika
Os Raszyn
227 226 203 202 201 200 177 175 1 31 130 129 128 127 * S78 77 76 51 50 26 25 1 , 132 123 X. 105 / 79 52 75 49 27 24 2 225 204 199 173 178 157 152 133 80 53 74 48 3 M07\/ (101 28 23 224 205 198 172 179 158 151 f---- 81 54 73 4 47 134 125 106 100 29 22 5 223 206 197 171 180 159 150 82 55 72 109 99 83 56 71 46 30 21 6 135 123 222 207 196 170 181 160 świetlica 110 98 84 57 70 7 45 31 20 136 122 ES 221 208 195 169 182 111 97 58 69 8 161 148 / 220 209 194 168 183 / V. 1 112 96 86 59 68 44 32 19 9 137 121 219 210 193 167 154 162 113 95 67 60 67 33 18 10 146 43 186 138 120 94 163 S6 11 218 211 192 166 185 114 ( 1 34 17 - f---- 40 42 187 Ul 139 - 93 12 f---- 61 39 35 16 217 212 131 165 184 115 92 88 41 164 144 124 13 62 38 215 213 2 3 190 1 9 ski ep m 14. 1 " 11 9 90 69 65 54 36 15 14 63 37ul Górnicza
Ryc. 2. Plany sytuacyjne ogródków działkowych  ("Albania")
,,>*..>...:"_.;
" / / H - A SSfr / ł. /U SN L r  JSJn II A" A #***.A w A A J L J A C TM OK. r?3
.... *J&@M&
% A \
£0* Kny" v. "w , v> < HLJ«»A-. » .

«(P*TM mg.  ("Albania")  ("Ameryka")  ("Ameryka")  ("Abisynia")  ("Abisynia")  (" Tajwan")  (" Tajwan")wych (rekreacyjnych). Również w okresie powojennym na terenach tych działek rozwijało się prowizoryczne budownictwo stałych mieszkań, chociaż ze względu na status ogródków działkowych nie prowadzono ewidencji ludności, a np. mieszkańcy Osiedla " Wolność" do lat osiemdziesiątych nie byli objęci Spisem Powszechnym. Wszystkie budynki mieszkalne na ogródkach działkowych powstały ze środków własnych ich użytkowników. Do dziś nie jest jasna sytuacja regulacji własności gruntów osiedlowych, część z nich została zwrócona Kościołowi Rzymskokatolickiemu, który posiada nad nimi nadzór i dzierżawi je mieszkańcom. Jedynie część działek komunalnych na osiedlu w Smochowicach została wykupiona przez użytkowników i stanowi własność prywatną (dzięki decyzji władz miasta w 1968 r.), przez co osiedle to zatraca swój dotychczasowy charakter (budowa wolnostojących domów jednorodzinnych) . W większości badanych osiedli pierwsze działania na rzecz poprawy ich infrastruktury i zagospodarowania miały miejsce w zasadzie dopiero pod koniec lat siedemdziesiątych i w latach osiemdziesiątych. Pogarszająca się sytuacja w budownictwie mieszkaniowym, zarówno w Poznaniu jak i w Gnieźnie znacznie oddaliła realność likwidacji osiedli i przeprowadzenie się ich mieszkańców do nowych mieszkań. W ramach czynów społecznych i przy wsparciu władz miasta zaczęto doprowadzać do tych osiedli nitki wodociągowe, oświetlenie ulic, utwardzano drogi wewnątrzosiedlowe, w nielicznych przypadkach doprowadzano gaz i kanalizację (osiedle Grunwaldzkie w Gnieźnie). Do planów inwestycyjnych miasta włączone zostały jedynie osiedla komunalne w Gnieźnie i Smochowickie w Poznaniu. Stąd stosunkowo najlepsze wyposażenie tych osiedli w instalacje sanitarno-techniczne. Obie jednostki aktualnie znajdują się w fazie modernizacji (Gniezno) lub restrukturyzacji (Smochowice). W związku z dzikim charakterem zabudowy na ogródkach działkowych, osiedle "Wolność" jest do dziś wyłączone z planów inwestycyjnych miasta, co wiąże się z niemal całkowitą izolacją tej jednostki urbanistycznej w stosunku do infrastruktury miejskiej. Spektakularnym przykładem ignorowania przez władze miasta tego osiedla jest fakt, że mieszkańcy "Wolności" w spisie powszechnym po raz pierwszy uwzględnieni zostali dopiero w 1988 roku.
3. STRUKTURA DEMOGRAFICZNA I CECHY GOSPODARSTW DOMOWYCH
Jak już stwierdzono na wstępie, jednym z kryteriów wyróżniania osiedli lub jednostek sąsiedzkich jest odpowiedni potencjał demograficzny. Badane osiedla posiadają stosunkowo znaczną liczbę mieszkańców stałych (patrz tab. 2). Można szacować, że ogółem w Poznaniu wszystkie osiedla substandardowe zamieszkuje ok. 5000-7000 osób (ok. 1% populacji miasta), a w Gnieźnie blisko 2000 osób (ok. 3,5 % populacji miasta). Liczba kobiet przypadająca na 100 mężczyzn jest znacznie niższa od średnich wartości dla miasta Poznania (Wf == 113 w 1992 r.), a także od analogicznego wskaźnika dla miast województwa poznańskiego (Wf == 111). 
Tab. 2. Struktura demograficzna mieszkańcówo. Dz. im O. Dz. Działki - Osiedle ks. Skorupki "Wolność" Smochowice Grunwaldzkie Poznań Liczba mieszkańców 680 787 457 1544 - Liczba kobiet na 100 mężczyzn (VV0 108 105 97 105 113 % ludności w wieku: - przedprodukcyjnym 24 23 26 29 26 - produkcyjnym 59 59 60 52 60 - poprodukcyjnym 17 18 14 19 14
W przypadku dwóch osiedli ( " Wolność" i Grunwaldzkie) wskaźnik feminizacji zbliżony jest do średniej ogólnopolskiej (105). Na podstawie niskich wartości wskaźnika feminizacji (tab. 2) można wnioskować, że struktura płci badanych społeczności jest raczej charakterystyczna dla obszarów słabiej zurbanizowanych, np. małych miast i wsi. Specyficzna jest również struktura wiekowa. O zaawansowanym procesie starzenia się mieszkańców świadczy udział osób w wieku 60 lat i więcej (tab. 2), znacznie przekraczający przeciętne wartości dla Poznania (14%), a także Gniezna (15 % ). Oznacza to stan starości demograficznej badanych populacji. Przede wszystkim zwraca uwagę wysoki odsetek osób, które przekroczyły 80-ty rok życia. We wszystkich osiedlach wynosi on powyżej 5 %. U dział dzieci i młodzieży zbliżony jest do średniej wartości w Poznaniu, co zdecydowanie odróżnia badane osiedla substandardowe od stref śródmiejskich. W efekcie wskaźnik obciążenia demograficznego ludności dorosłej przez osoby stare i dzieci przyjmuje wysokie, jak na warunki dużego miasta, , .
wartoscl. W grupie produkcyjnej (tab. 2, ryc. 3) dominują mężczyźni, których szczególnie wysoką nadwyżkę w stosunku do kobiet zanotowano w przedziale wieku 20-40 lat. Współczynnik feminizacji w tej grupie jest bardzo niski - od 80 do 90, podczas gdy wartości przeciętne w dużych miastach sięgają ponad 100. Stwierdzona wyraźna nadwyżka liczby mężczyzn nad liczbą kobiet w wieku produkcyjnym charakterystyczna jest przede wszystkim dla obszarów wiejskich, gdzie ma miejsce emigracja kobiet (głównie o podłożu ekonomicznym i matrymonialnym). Specyficzną cechą osiedli substandardowych na terenie Poznania i Gniezna jest również struktura wielkościowa gospodarstw domowych (tab. 3). Za wyjątkiem osiedla im. ks. Skorupki, gospodarstwa domowe liczą 4 i więcej osób (w Poznaniu średnio 3,1, w Gnieźnie 3,0). Na szczególną uwagę zasługuje dominacja gospodarstw wieloosobowych, liczących 5 i więcej osób, silnie rzutująca na ogólną sytuację mieszkaniową w osiedlach. Jest ona blisko dwukrotnie (w Smochowicach nawet trzykrotnie) wyższa aniżeli przeciętna w Poznaniu (17,6%) i Gnieźnie (14,3%). Oprócz rodzin wielodzietnych (3 i więcej dzieci), znaczną grupę stanowią także gospodarstwa dwuosobowe, .- . . ,.., w przewazaJąceJ mIerze emerytow IrencIstow. 
OGRÓDKI DZIAŁKOWE IM KS SKORUPKI ALBAN lA "n = 680 osób
OGRÓDKI DZIAŁKOWE OS WOLNOŚĆ "AMERYKA"
90 \ 35 80 75 M r 65 55 50 40 30 in 15 m 10 5 o n- 787 osób
SMOCHOWICE- DZIAŁKI ABISYNIA"
W////VWWA
WIŁn = 457 osób
OSIEDLE GRUNWALDZKIE - TAJWAN *
IĘn = 1544 osób
Ryc. 3. Struktura pici i wieku mieszkańców 
Tab. 3. Cechy gospodarstwa domowegoo. Dz. im O. Dz. Działki - Osiedle Poznań ks. Skorupki "Wolność" Smochowice Grunwaldzkie Przeciętna liczba osób w gosp. dom. 2,4 4,2 4,7 4,0 3, l Liczba gosp. dom.
na l mieszkanie 1,2 1,2 1,1 1,2 1,1 Dominujący rodzaj 4 os. 2 i 5 os. 5 os. 4 os. 2 os.
gosp. domowych (26%) (20i19%) (36%) (30%) (24%) % gosp. domów.
liczących 5 i > os. 31,2 46,0 59, l 33,4 17,6
Przedstawione powyżej cechy struktury wielkościowej gospodarstw domowych znacznie odróżniają osiedla substandardowe od innych obszarów o niskostandardowym budownictwie, przede wszystkim dzielnic śródmiejskich. Tam zdecydowanie przeważają małe gospodarstwa domowe, co jest bezpośrednim przejawem ich depopulacji.
4. WARUNKI MIESZKANIOWE W poddanych analizie osiedlach dominuje zabudowa niskokondygnacyjna, parterowa, stanowiąca ponad 90% budynków mieszkalnych. Jedynie na osiedlu Smochowickim wypiera ją nowe budownictwo o charakterze jednorodzinnym, zbliżone architekturą do peryferyjnych dzielnic Poznania. Większość budynków mieszkalnych na działkach zbudowanych jest z cegły, względnie z pustaków. I tak np. w poznańskim osiedlu "Wolność" budynki z cegły stanowią 90% zabudowy, z pustaków i materiału mieszanego 8%, a drewna jedynie 2%; w osiedlu im. ks. Skorupki odpowiednio: z cegły 84 %, z pustaków i materiału mieszanego 16%. Stan techniczny i architektura zabudowań uzależnione są zasadniczo od zamożności zasiedlających je mieszkańców, wiele jednak posiada nadal prowizoryczny charakter. We wszystkich badanych osiedlach budynkom mieszkalnym towarzyszą , przydomowe działki (ogródki). Srednia powierzchnia tych działek jest dość znaczna i wynosi ponad 300 metrów kwadratowych, jednakże zaznacza się w tej mierze wyraźne zróżnicowanie pomiędzy poszczególnymi osiedlami (por. tab. 4). Największą powierzchnię posiadają działki zlokalizowane w osiedlu Smochowickim (średnio 670 m 2 ), przy czym wielkość działek waha się w szerokich granicach 510-828 m 2 . Nieco mniejsze są działki w ogródkach działkowych im. ks. Skorupki (średnia wielkość działki 384 m\ przy maksymalnej wielkości działki 520 m 2 i minimalnej 200 m 2 ) oraz "Wolność" (odpowiednio 325 m 2 , przy rozpiętości powierzchni 270-450 m 2 ). W przypadku baraków komunalnych w Gnieźnie średnia powierzchnia ogródka przydomowego wynosi jedynie 36 m 2 . Ocenę warunków mieszkaniowych gospodarstw domowych w badanych osiedlach przeprowadzono na podstawie mierników charakteryzujących wielkość, zagęszczenie i zaludnienie mieszkań użytkowanych przez wytypowane 
do analizy gospodarstwa domowe oraz w oparciu o dane dotyczące infrastruktury technicznej i warunków sanitarnych w tych osiedlach. Zaludnienie mieszkań przedstawiono za pomocą współczynnika zaludnienia, definiowanego jako stosunek liczby osób do liczby izb mieszkalnych; zagęszczenie natomiast obrazuje współczynnik zagęszczenia, określający wielkość powierzchni użytkowej mieszkania przypadającej na jedną osobę. Wartości tych współczynników zestawiono w tab. 4.
Tab. 4. Warunki mieszkanioweo. Dz. im O. Dz. Działki - Osiedle ks. Skorupki "Wolność" Poznań Smochowice Grunwaldzkie Średnia powierzch.
mieszkaniowa (m 2 ) 61,5 53, l 75,0 50,8 59,0 Powierzchnia użytk.
mieszkania na los. 27,5 12,7 15,7 12,5 18,4 Przeciętna liczba izb w mieszkaniu 4,0 4, l 3,7 3,0 3,5 Liczba osób na l izbę 0,6 1,01 1,14 1,4 0,9 Średnia powierzchnia działki (m 2 ) 384 325 670 36 -
Najwyższą średnią powierzchnię mieszkaniową posiadają poznańskie osiedla substandardowe: Smochowice - 75 m 2 oraz Ogródki Działkowe im. ks. Skorupki - 61,5 m 2 . Wielkości te są wyższe od średniej powierzchni mieszkalnej obliczonej dla miasta Poznania, która obecnie wynosi 59 m 2 . Niższą średnią powierzchnię mieszkalną mają osiedla: " Wolność" w Poznaniu oraz Grunwaldzkie w Gnieźnie (odpowiednio 53,1 m? i 50,8 m 2 ). Przeciętna liczba izb w mieszkaniu w trzech osiedlach poznańskich przekracza średnią dla całego miasta (Poznań - 3,5). W osiedlu Grunwaldzkim jest ona również nieco wyższa od średniej dla Gniezna, która wynosi 3,4. Interesujące jest porównanie wielkości mieszkań z liczebnością rodzin w badanych osiedlach. Pomimo znacznej przeciętnej liczby izb w mieszkaniu (os. im. ks. Skorupki - 4,0, os. "Wolność" - 4,1, os. Smochowickie - 3,7 i os. Grunwaldzkie - 3,0), wysoki udział gospodarstw wieloosobowych powoduje duże zagęszczenie mieszkań. W przypadku trzech osiedli, tj. " Wolność", Smochowickiego i Grunwaldzkiego, średnia powierzchnia mieszkania przypadająca na jedną osobę w gospodarstwie domowym jest dużo niższa od analogicznej średniej dla całego miasta (w Poznaniu - 18,4 m 2 i w Gnieźnie 16,8 m 2 ). Wyjątek stanowi osiedle Ogródków Działkowych im. ks. Skorupki, w którym współczynnik zagęszczenia mieszkań jest zdecydowanie wyższy i wynosi 27,5 m 2 . Podobnie przedstawia się współczynnik zaludnienia mieszkań. W osiedlach " Wolność" , Smochowickim i Grunwaldzkim przekracza on średnie obliczone dla Poznania (0,90) i Gniezna (0,97). W osiedlu im. ks. Skorupki przyjmuje wartości niższe i wynosi 0,60. 
Budynki ogrzewane są przez mieszkańców we własnym zakresie. Część z nich (najwięcej w osiedlu im. ks. Skorupki - 60% i w osiedlu Smochowickim - 55%, w osiedlu "Wolność" - 49%) posiada centralne ogrzewanie, część ogrzewanych jest tradycyjnymi piecami węglowymi (w osiedlu Grunwaldzkim w Gnieźnie aż 90 % ), co przy niskim standardzie technicznym stwarza w wielu przypadkach zagrożenie pożarowe. Opłaty za mieszkanie (wraz z działką) według cen z końca 1992 roku były w badanych osiedlach zbliżone i wynosiły w skali rocznej: w barakach komunalnych w Gnieźnie średnio 360 tys. zł., w osiedlu im. ks. Skorupki (przy powierzchni działki 500 m 2 ) - 450 tys. zł., a w osiedlu " Wolność" (przy powierzchni działki 300 m 2 ) - 300 tys. zł. Brak ostatecznej prawnej regulacji stosunków własnościowych wpłynął na wyłączenie tych osiedli z dotychczasowych planów inwestycyjnych miast, stąd też brak w nich podstawowych urządzeń infrastruktury techniczno-sanitarnej. Żadne z osiedli mieszkalnych, zajmujących tereny ogródków działkowych nie jest skanalizowane. Nieczystości odprowadzane są do szamb, dołów kloacznych lub, jak w przypadku osiedla "Wolność", za pomocą tzw. rowów grawitacyjnych do pobliskiego Jeziora Maltańskiego. Sytuacja ta powoduje, iż w tych osiedlach utrzymuje się stałe zagrożenie sanitarno-epidemiologiczne. Osiedla nie posiadają również kolektorów deszczowych.
Tab. 5. Wyposażenie mieszkań w urządzenia instalacyjne (w %)o Dz. im O. Dz. Działki Osiedle ks. Skorupki "W olność" Smochowice Grunwaldzkie Wodociąg 6 2 100 100 Kanalizacja 6 100 Gaz przewodowy 6 100 Ogrzewanie: 100 100 100 100 - Piece 40 52 45 90 - co. 60 48 55 10 Sieć telefoniczna 10
W latach 80-tych dwa spośród badanych osiedli (Smochowickie i Grunwaldzkie) zostały podłączone do miejskiej sieci wodociągowej; w pozostałych osiedlach mieszkańcy nadal korzystają ze studni lub pomp, nieliczni z prowizorycznych, niezalegalizowanych nitek wodociągowych lub hydroforów (por. tab. 5). Osiedla, za wyjątkiem Smochowickiego, nie są też podłączone do miejskiej sieci gazowej. Żadne z osiedli nie posiada również sieci telefonicznej. Respondenci osiedla " Wolność" i osiedla Grunwaldzkiego zwracają również uwagę na bardzo zły stan dróg wewnątrzosiedlowych (drogi nieutwardzone, trudne do przebycia w okresie deszczów i roztopów) oraz brak odpowiedniego oświetlenia. W nieco lepszej sytuacji znajdują się pod tym względem mieskaricy osiedla ks. Skorupki, w którym drogi wewnątrzosiedlowe zostały utwardzone i oświetlone. 
Infrastruktura usługowa badanych osiedli substandardowych jest wyraźnie zróżnicowana i zależna w dużym stopniu od roli, jaką osiedle pełni w przestrzennej strukturze społeczno-ekonomicznej miasta. W związku z tym, najbardziej rozwinięta jest sieć usług na największym z osiedli, tj. osiedlu Grunwaldzkim w Gnieźnie, gdzie funkcjonują sklepy spożywcze (3), kioski z gazetami (3), poczta, ośrodek zdrowia oraz położone w części peryferyjnej osiedla - szkoła i przedszkole, a także kościół parafialny. Pozostałe osiedla mają słabo rozwiniętą infrastrukturę usługową. W osiedlach im. ks. Skorupki i na Smochowicach zlokalizowane są na ich peryferiach sklepy spożywcze. Na osiedlu "Wolność" w centralnej części ogródków działkowych położona jest świetlica oraz magiel (dostępne dla mieszkańców).
5. MATERIALNE WYPOSAŻENIE MIESZKAŃ
Oceny materialnego wyposażenia gospodarstw domowych w dobra trwałego użytkowania dokonano w odniesieniu do wybranych 12 dóbr, które ze względu na powszechność niektórych z nich ograniczono w szczegółowej analizie do 6 o charakterze luksusowym (telewizor kolorowy, video, antena satelitarna, radioodbiornik stereofoniczny, pralka automatyczna, samochód). Uzyskane wyniki badań były zaskakujące w kontekście panujących w osiedlach złych warunków mieszkaniowych. Jak stwierdzono, wyposażenie mieszkań w artykuły luksusowe trwałego użytkowania nie odbiega zasadniczo od stanu materialnego posiadania przeciętnego gospodarstwa domowego Poznania i Gniezna. Materialne wyposażenie mieszkań wyrażone jest tzw. współczynnikiem częstości występowania, który określa liczba przedmiotów danego rodzaju przypadająca na każde 100 gospodarstw domowych. Wartości współczynników częstości występowania wybranych przedmiotów trwałego użytkowania, w gospodarstwach domowych osiedli podano w tabeli 6.
Tab. 6. Materialne wyposażenie mieszkań (w %)o Dz. im ks. Skorupki
O. Dz.
" Wolność"
Działki - Osiedle Smochowice Grunwaldzkie
Telewizor kolorowy Video (Magnetowid) Antena satelitarna Radio stereo Pralka automatyczna Samochód 36 8 48 40 34 36 2 38 54 38 50 14 32 32 46 63 10 43 67 37
Najbardziej powszechnym spośród sześciu wymienionych dóbr o charakterze luksusowym jest telewizor kolorowy, który znajduje się w posiadaniu 68 % gospodarstw domowych osiedla Smochowickiego, 66% gospodarstw domowych osiedla " Wolność", 6 3 % gospodarstw domowych osiedla Grunwaldzkiego w Gnieźnie oraz 56% gospodarstw domowych osiedla im. ks. Skorupki.

Wysoki odsetek gospodarstw domowych (67% w osiedlu Grunwaldzkim, 54% wos. "Wolność", 40% wos. im. ks. Skorupki i 32% wos. Smochowickim) wyposażonych jest w automaty pralnicze. Radio stereofoniczne posiada 48 % gospodarstw domowych os. im. ks.
Skorupki, 43% gospodarstw osiedla Grunwaldzkiego, 38% w osiedlu "Wolność", 32% w osiedlu Smochowickim. Magnetowid (video) znajduje się w wyposażeniu aż 63% gospodarstw domowych osiedla Grunwaldzkiego, 50% os. Smochowickiego, 36% os. im. ks. Skorupki i "Wolność". Z kolei najbardziej "zmotoryzowanym" osiedlem jest osiedle Smochowickie, w którym samochód posiada 46% gospodarstw domowych, w osiedlu " Wolność" - 3 8 %, w osiedlu Grunwaldzkim - 37%, a w osiedlu im. ks.
Skorupki - 34% .
Najmniej powszechnym spośród 6 wymienionych dóbr luksusowych jest antena satelitarna; w os. Smochowickim posiada ją 14% gospodarstw domowych, w os. Grunwaldzkim 10%, w os. im. ks. Skorupki 8% i w os. " Wolność" jedynie 2 %.
Przytoczone wartości wskaźników materialnego wyposażenia gospodarstw domowych, wskazują na fakt, że w najlepszej sytuacji materialnej znajdują się mieszkańcy osiedla Grunwaldzkiego w Gnieźnie i osiedla Smochowickiego w Poznaniu. Niższe wartości większości wskaźników charakteryzują gospodarstwa domowe osiedli " Wolność" i im. ks. Skorupki, mimo iż w tym ostatnim występują relatywnie najdogodniejsze warunki mieszkaniowe.
6. OCENA WARUNKÓW MIESZKANIOWYCH I PREFERENCJE REZYDENCJALNE
Mimo przedstawionych normatywów mieszkaniowych i stopnia wyposażenia budynków w urządzenia sanitarno-techniczne znaczna część mieszkańców akceptuje panujące w osiedlu warunki zamieszkania (por. tab. 7).
Tab. 7. Warunki mieszkaniowe w opinii mieszkańców
O. Dz. im ks. Skorupkio. Dz. " Wolność"
Działki - Osiedle Smochowice Grunwaldzkie
Ocena warunków zamieszkania (w %) - b. dobre i dobre - średnie - złe i b. złe Chęć zmiany miejsca zamieszkania (w %) - tak - nie Preferencje rezydencjalne (w %) w tej samej dzielnicy - osiedla blokowe 30 32 24 32 14 31 37 23 82 72 77 60 20 27 60 62 
Wprawdzie bardzo rzadko respondenci oceniali swój standard mieszkaniowy jako bardzo wysoki, to jednak znamiennym jest, że aż ponad 30% mieszkańców uznaje swoje warunki zamieszkania za dobre, a od 14% (na osiedlu w Smochowicach) do 37% (na Osiedlu Grunwaldzkim w Gnieźnie) uważa je za przeciętne. O ile ok. 30% z trzech osiedli poznańskich określa swoje warunki zamieszkania jako złe lub bardzo złe, o tyle w gnieźnieńskim Osiedlu Grunwaldzkim takich respondentów jest mniej, bo 23%. N a ogólnie pozytywną ocenę warunków zamieszkania w tym ostatnim osiedlu wpłynęły zapewne inwestycje komunalne lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych (m.in. rozbudowa sieci gazowej i instalacji gazowych w budynkach) oraz wyposażenie usługowe osiedla (szkoła podstawowa, przedszkole, ośrodek zdrowia, sklepy, poczta). Należy też zwrócić uwagę na specyficzną strukturę ocen wśród respondentów z osiedla Smochowickiego, gdzie duży udział mają oceny skrajne warunków zamieszkania, a więc bardzo dobre i dobre (55%) oraz złe i bardzo złe (31 % ). N a taki rozkład ocen duży wpływ ma stratyfIkacja mieszkańców na tych, którzy podjęli się budowy nowych dwukondygnacyjnych domów jednorodzinnych oraz tych, którzy w dalszym ciągu zamieszkują baraki komunalne. Zdecydowana większość respondentów nie wyraziła gotowości do zmiany miejsca zamieszkania (nawet w sytuacji gdyby zaistniały ku temu sprzyjające warunki). Chęć dalszego zamieszkiwania na osiedlu motywują oni najczęściej przyzwyczajeniem, znajomością środowiska, więzami sąsiedzkimi, a w przypadku starszych ludzi - podeszłym wiekiem. Wolę przeniesienia się do nowego mieszkania deklarowało od 18% (Osiedle im. ks. Skorupki) do 40% (Osiedle Grunwaldzkie w Gnieźnie). Deklarujący chęć zmiany miejsca zamieszkania mieszkańcy Osiedla Grunwaldzkiego naj chętniej przemieściliby się (62%) do zbudowanych w latach osiemdziesiątych bloków osiedli mieszkalnych, położonych w północnej (osiedla na Winiarach) lub północno-wschodniej części Gniezna (osiedle Tysiąclecia, Osiedle U stronie). Również wśród niewielkiej grupy respondentów osiedla Smochowickiego, którzy zmieniliby miejsce zamieszkania (23% ogółu), większość z nich wybrałaby mieszkanie w osiedlu bloków (Winogrady, Piątkowo). Taki wybór wiąże się często z niechęcią respondentów do prac na działce.
7. PODSUMOWANIE
Zaprezentowane wyniki badań dowodzą braku pełnej zbieżności ocen, dotyczących warunków mieszkaniowych według wskaźników normatywnych i według opinii mieszkańców. Jest to niewątpliwie przejaw subiektywizmu tych opinii, wyrażającego się w zróżnicowanych preferencjach i potrzebach, kształtowanych z kolei przez wiele czynników, takich jak wiek, wykształcenie, status społeczny, zamożność, więzi sąsiedzkie czy charakter aspiracji życiowych (por. H. Kulesza, 1989). W ocenach takich w grę wchodzą zatem także trudne do skwantyfikowania cechy środowiska zamieszkania. Badania osiedli substandardowych wykazały istnienie znacznego dysonansu pomiędzy obiektywnymi warunkami mieszkaniowymi a subiektywną ichoceną. T O, że substandardowy charakter osiedla jest akceptowany przez większość jego mieszkańców nie oznacza oczywiście pełnej aprobaty i zadowolenia z jego aktualnego stanu sanitarnego i technicznego. R. Datei i D. Dingemans (1989), nazywają to sensem miejsca zwykłych ludzi, dogłębnie związanych z miejscem zamieszkania (insiders), odczuwających często całkowicie odmienny jego sens, niż ludzie z zewnątrz (outsiders). Wydaje się jednak, że subiektywna ocena warunków mieszkaniowych, dokonana przez mieszkańców osiedli substandardowych stanowi wypadkową aktualnego stanu prawnych regulacji własności, możliwości finansowych mieszkańców, sytuacji na rynku mieszkaniowym i polityki władz miasta w zakresie budownictwa komunalnego.
SPIS LITERATURY
1. Burgess E.W., 1926, The Urban Community. University of Chicago Press.
2. Cegielski J., 1963 a, Dzikie budownictwo mieszkaniowe na obszarze strefy podmiejskiej Warszawy w latach 1959-1960. Biuletyn KPZK PAN, Nr 5 (24).
3. Cegielski J., 1963 b, Dzikie budownictwo w Warszawie. IBM, z. 42, Warszawa.
4. Cieśla S., 1983, Społeczne problemy starych dzielnic mieszkaniowych. W: Teorie socjologii miasta a problemy społeczne miast polskich. Wrocław. 5. Cieśla S., 1988, Stare dzielnice w strukturze miast. W: Procesy urbanizacji miast w Polsce.
Ossolineum. Wrocław.
6. Datei R.E., Dingemans D J ., 1989, Percepcja środowiska, ochrona zabytków i sens miejsca. W: Geografia percepcji. P Z LG z. 2, Warszawa. 7. Dzieciuchowicz J., 1970, Szczegółowa rejonizacja warunków mieszkaniowych ludności Łodzi w 1970 roku. Zeszyty N aukowe U Ł., seria U /7.
8. Dzieciuchowicz J., 1980, Kompleksowa rejonizacja walorów mieszkaniowych ludności wielkiego miasta (przykład Łodzi). Zeszyty Naukowe U Ł., seria 11/22. 9. Frąckiewicz L., 1983, Strefy niedostatku. IWZZ Warszawa.
10. Ginsbert-Gebert A., 1979, Warunki życia w osiedlach warszawskich w świetle opinii ich mieszkańców. Kronika Warszawy 1/37. 11. J ałowiecki B., 1982, Proces waloryzacji przestrzeni miejskiej. W: Przestrzeń i społeczeństwo, pod red. Z. Pióro, Książka i Wiedza. Warszawa. 12. Jałowiecki B., Społeczne wytwarzanie przestrzeni. Książka i Wiedza.
13. Jelonek A., 1990, Wypowiedź dyskusyjna przy "okrągłym stole" na temat "Problemy i kierunki badawcze polskiej geografii osadnictwa w latach 90-tych i następnych". Wydawnictwo UŁ. Łódź.
14. Kaltenberg-Kwiatkowska E., 1982, Koncepcje ekologii społecznej w socjologii polskiej.
W: Przestrzeń i społeczeństwo, pod red. Z. Pióro, Książka i Wiedza. Warszawa.
15. Kulesza H., 1989, Środowisko zamieszkania w opinii gospodarstw domowych. Człowiek i środowisko, t. 13/1, IG PiK, Warszawa. 16. Libura H. 1990, Percepcja przestrzeni miejskiej. Rozwój regionalny, rozwój lokalny, samorząd terytorialny, nr 31, Warszawa. 17. Malikowski M., 1989, Ramy teoretyczne socjologii miasta a społeczne problemy miast polskich. Studia socjologiczne 3 (114). 18. Hamm B., 1990, Wprowadzenie do socjologii osadnictwa. Książka i Wiedza, Warszawa.
19. Nurek S., 1982, Waloryzacja przestrzeni osiedli mieszkaniowych. Prace Naukowe Uniwersytetu Śląskiego, 387.
20. Piotrowski W., 1966, Społeczno-przestrzenna struktura miasta Łodzi. Studium Ekologiczne, PAN, Wrocław. 21. Węcławowicz G., Struktura wewnętrzna wybranych miast Polski w świetle ekologii czynnikowej . W: Przestrzeń i społeczeństwo pod red. Z. Pióro, Książka i Wiedza.