STAN I POTRZEBA DALSZYCH BADAŃ NAUKOWYCH DOTYCZĄCYCH CYRYLA RATAJSKIEGO
ZBIGNIEW DWORECKI
W śród wybitnych postaci, które działały w Poznaniu i poza tym miastem w XX wieku, Cyryl Ratajski wysuwa się na plan pierwszy. Zakres jego działalności i dokonań oraz bogactwo poglądów i zaangażowanych postaw w różnych płaszczyznach życia społecznego, ekonomicznego, kulturalnego i politycznego muszą budzić zainteresowanie historyków, badających najnowsze dzieje Polski, a zwłaszcza Poznania i Wielkopolski. Wynika to także z faktu, że bogata i wielokierunkowa aktywność tego wybitnego Wielkopolanina XX wieku miała charakter nie tylko regionalny, ale również ogólnopolski. Interesująca nas postać fascynuje także wiele osób zaangażowanych w życiu współczesnego Poznania. Niektóre doświadczenia i poglądy Cyryla Ratajskiego z okresu sprawowania przez niego funkcji prezydenta miasta mogą być wyzyskane i obecnie w rozwiązywaniu niektórych problemów Grodu Przemysława i innych miast Polski. Toteż tym bardziej należy podejmować dalsze dociekania naukowe, dotyczące tego wybitnego prezydenta miasta oraz popularyzować wyniki tych badań. Będzie to jednocześnie wyraz pełnego doceniania jego zasług dla intensywnego rozwoju stolicy Wielkopolski i kształtowania postaw zaan - gażowanych poznaniaków w podejmowaniu wspólnych wysiłków zgodnie z jego zamierzeniami, by Poznań stał się miastem nowoczesnym, dorównującym aglomeracjom w państwach Europy Zachodniej. Mimo wielu zasług Cyryla Ratajskiego dla rozwoju Poznania w okresie sprawowania przez niego funkcji prezydenta miasta w latach 1922-1934 oraz we wrześniu 1939 r., a także we współtworzeniu państwa podziemnego w okresie piastowania przez niego stanowiska pierwszego Delegata Rządu Rzeczypospolitej Polskiej na Kraj w latach 1940-1942, w rozwijaniu i intensyfikowaniu życia ekonomicznego Polski Zachodniej, w kształtowaniu postaw 
Zbigniew Dworeckipatriotycznych i poglądów demokratycznych wśród zamieszkałej tu ludności polskiej w okresie rządów zaborcy pruskiego i w latach II Rzeczypospolitej oraz w licznych innych płaszczyznach działalności narodowo-politycznej, społecznej, organizacyjno-meneżerskiej i kulturalnej - był on po II wojnie światowej przez wiele lat postacią świadomie przemilczaną. Próbowano nawet dyskredytować te i inne jego zasługi dla rozwoju Grodu Przemysława, Polski Zachodniej i państwa polskiego. I tak np. przygotowana do druku na 50-lecie Towarzystwa Miłośników Miasta Poznania (w grudniu 1972 r.) obszerna monografia, zawierająca jego historię oraz m.in. także biogram o Cyrylu Ratajskim (inicjatorze i protektorze tego stowarzyszenia) nie ukazała się drukiem, mimo usilnych zabiegów kolegium redakcyjnego przez Zarząd TMMp l . Zadecydowały o tym względy polityczne i ideologiczne.
Oceniając publikacje naukowe i popularnonaukowe o Cyrylu Ratajskim należy stwierdzić, że nie ukazują one i nie analizują wyczerpująco całokształtu jego działalności narodowo-politycznej, społecznej i zawodowej, życia rodzinnego i towarzyskiego, a także nie omawiają wnikliwie poglądów i niektórych osiągnięć tego wybitnego Wielkopolanina. Wprawdzie pierwsze artykuły i notki biograficzne o Cyrylu Ratajskim - mniej lub bardziej wiarygodne - ukazały się już przed 1945 r., zwłaszcza na łamach prasy oraz w wydawnictwach typu encyklopedycznego i słownikoweg0 2 , to jednak dopiero po 1980 r., zwłaszcza po powstaniu I I I Rzeczypospolitej, zaczęto podejmować wnikliwe badania naukowe, dotyczące jego życia, działalności i osiągnięć. Po 1980 r. opublikowano także sporo mniej lub bardziej wartościowych poznawczo prac naukowych i popularnonaukowych, ukazujących działalność i dokonania Cyryla Ratajskiego, rzadziej natomiast - jego poglądy i postawy. W 1981 r. w Polskim Słowniku Biograficznym ukazał się obszerny biogram Cyryla Ratajskiego, pióra Mariana 01szewskieg0 3 . Ten ostatni jest także współautorem (z Marią Falińską) krótkiego biogramu, zamieszczonego w Wielkopolskim Słowniku Biograficznym 4 . W 1986 r. Krajowa Agencja Wydawnicza w Poznaniu wydała broszurę pióra Arkadiusza Kołodziejczyka 5 .
W tej pracy popularnonaukowej, będącej pierwszą biografią w zarysie o Cyryle Ratajskim, autor nie zawsze operuje jednak ścisłymi faktami. Bardzo wąska jest wyzyskana przez niego baza źródłowa. Praca ta spełnia jednak swoje popularyzatorskie zadanie, podobnie jak jego artykuł w czasopiśmie "Mówią Wieki"6. Kilka błędów znajdujemy także w biogramie Mariana Olszewskiego.
W latach osiemdziesiątych i w ostatnich trzech latach (1990-1992) ukazały się także opracowania naukowe innych autorów oraz drobne artykuły przyczynkarskie, zamieszczone na łamach prasy krajowej i zagranicznej. Te pierwsze publikacje charakteryzują się bardziej wnikliwym spojrzeniem na życie i działalność Cyryla Ratajskiego, bogatym aparatem naukowym oraz wyzyskaniem przez autorów różnorodnych źródeł. W niektórych spośród tych opracowań obok bogatej faktografii znajdujemy także sporo ciekawych poglądów syntetyzujących (nieraz jednak dyskusyjnych), w których zawarto ocenę dokonań Cyryla Ratajskiego, zwłaszcza gdy sprawował on funkcję prezydenta miasta.
Są to artykuły: Karola Potrzobowskieg0 7 , Izabeli Matuszewskiej S , Tadeusza Kotłowskieg0 9 oraz kilkanaście artykułów pióra Andrzeja Zarzyckiego 10.

Ten ostatni autor od kilku lat zajmuje się systematycznie badaniami dotyczącymi interesującej nas postaci. Zgromadził on także sporo trudno dostępnych materiałów źródłowych. Dotarł również do zbiorów prywatnych rodziny Ratajskich w USA. Jest on najlepszym znawcą problematyki, dotyczącej życia i działalności Cyryla Ratajskiego. Spośród opublikowanych przez niego prac na czoło wysuwa się monografia o Cyrylu Ratajskim, wydana w 1991 r. przez Międzynarodowe Targi Poznańskie lI. Autor ten przygotował także dysertację doktorską o działalności społeczno-politycznej Cyryla Ratajskiego, obronioną w Instytucie Historii Uniwersytetu im. A. Mickiewicza w Poznaniu w 1993 r. 12 . Obie prace oparte są na solidnej bazie źródłowej. Stanowiąją różnorodne materiały, rozproszone w licznych archiwach i bibliotekach w kraju i poza granicami Polski oraz przechowywane przez osoby prywatne. Autor wyzyskał także relacje osób znających Cyryla Ratajskiego lub z nim współpracujących w latach międzywojennych. N ależy wyrazić pełne uznanie dla wysiłków badawczych A. Zarzyckiego i uzyskanych przez niego osiągnięć naukowych. Wzbogacają one w istotny sposób naszą wiedzę nie tylko o Cyrylu Ratajskim, lecz także o dziejach Poznania w latach międzywojennego dwudziestolecia.
Sporo cennych informacji, spostrzeżeń i ogólnieri wnoszą także niektóre prace poświęcone wyodrębnionym zagadnieniom z dziejów międzywojennego Poznania, a zwłaszcza: funkcjonowania magistratu, działalności Rady Miejskiej, wyborów do organów samorządowych, działalności przedsiębiorstw komunalnych, powstania i działalności Międzynarodowych Targów Poznańskich, zorganizowania Powszechnej Wystawy Krajowej. Wymienić tu należy monografię pióra Edmunda Krzymienia o gospodarce i działalności Zarządu Miejskiego w latach międzywojennego dwudziestolecia 13 . I chociaż z niektórymi poglądami autora trudno się zgodzić, to jednak ze względu na zebrany w tej książce materiał faktograficzny, jest ona nadal bardzo wartościowa. Spośród innych opracowań, wzbogacających naszą wiedzę o Cyrylu Ratajskim, na szczególną uwagę zasługują: artykuł Stanisława Antczaka o walce sanacji o opanowanie Magistratu w latach 1930-1934 14 , praca doktorska Elżbiety Wojcieszyk o działalności Rady Miejskiej w Poznaniu w latach II Rzeczypospolitejl\ zarys historii Międzynarodowych Targów Poznańskich 16 i Powszechnej Wystawy Krajowej 17 oraz książka pióra Zenona Szymankiewicza o stolicy Wielkopolski we wrześniu 1939 r. lS . Z przeprowadzonych wywodów wynika, że literatura naukowa i popularnonaukowa o Cyrylu Ratajskim jest dość bogata. Z tej analizy wynika jednak, że na tym etapie badań naukowych nie można opracować o nim wyczerpującej biografii. Niektóre fragmenty z jego wielopłaszczyznowej działalności zostały opracowane wnikliwie i wyczerpująco, inne natomiast wymagają podjęcia dalszych dociekań naukowych. Należy także kontynuować kwerendę w bibliotekach i archiwach (w tym także w Niemczech, Czechach i Słowacji oraz w Wielkiej Brytanii), w celu wzbogacenia bazy źródłowej. Warto także podjąć dalsze wysiłki w celu gromadzenia tzw. źródeł wywołanych. Najciekawsze i trudno dostępne źródła 
Zbigniew Dworeckinależałoby opublikować, a tym samym umożliwić zapoznanie się z nImI szerszym kręgom spośród osób interesujących się jego działalnością i poglądami oraz dziejami Poznania w latach II Rzeczypospolitej. Spośród postulatów badawczych wymienić należy przede wszystkim konieczność pogłębienia dociekań naukowych dotyczących jego życia w wymiarze bardziej prywatnym, tzn. człowieka w codziennym życiu rodzinnym, w działalności zawodowej i społecznej w różnych stowarzyszeniach oraz w kontaktach towarzyskich. Bardziej wnikliwie należy ukazać także jego , działalność narodowo-polityczną w Poznaniu, Berlinie i na Górnym Sląsku w latach rządów zaborcy pruskiego. Stosunkowo niewiele wiemy także o aktywności narodowo-politycznej Cyryla Ratajskiego w okresie wytyczania polskiej granicy zachodniej po I wojnie światowej, a zwłaszcza o jego działalności w Komisariacie Naczelnej Rady Ludowej w Poznaniu w 1919 r. oraz o stanowisku wobec Ministerstwa byłej Dzielnicy Pruskiej i węzłowych wydarzeń w kraju w latach 1918-1922. Należy kontynuować i te dociekania naukowe, których wynikiem będzie ukazanie: przyczyn odejścia jego od endecji; aktywności w Stronnictwie Pracy; stanowiska wobec innych wpływowych ugrupowań politycznych, działających w latach międzywojennych w województwie poznańskim; poglądów i stanowiska wobec ideologii regionalizmu Wielkopolski w latach II Rzeczypospolitej.
Z innych postulatów wymienić należy konieczność pogłębienia badań dotyczących stanowiska jego wobec: węzłowych problemów polskiej polityki zagranicznej; mniejszości narodowych w Poznaniu i w województwach zachodnich Rzeczypospolitej (zwłaszcza mniejszości niemieckiej i żydowskiej); koncepcji polityki narodowościowej rządów polskich; kontaktów z istniejącymi wówczas w Poznaniu konsulatami (zwłaszcza z Generalnym Konsulatem Rzeszy Niemieckiej); problemu niemieckiego; mecenatu w dziedzinie kultury i nauki; kształtowania i rozwijania polskiej myśli zachodniej. N a marginesie tych dociekań powinny znaleźć się także niektóre inne ciekawe zagadnienia. Wyniki i tych badań dostarczą sporo spostrzeżeń, ocen i wniosków. Wzbogacą w sposób istotny naszą wiedzę o tym wybitnym Wielkopolaninie.
Toteż istnieje konieczność rozwijania wnikliwych badań dotyczących także: jego frankofilizmu oraz poglądów i działalności w sprawie zacieśnienia przyjaźni i współpracy z Czechosłowacją i niektórymi innymi państwami słowackimi; aktywizacji w życiu ekonomicznym Poznania i województw zachodnich Rzeczypospolitej oraz umacniania tu polskości; wyraźnego określenia tych jego poczynań jako prezydenta miasta, które były kontynuacją wysiłków i osiągnięć zapoczątkowanych przez prezydenta Jarogniewa Drwęskiego; określenia udziału w poznańskich elitach po 1934 r. i jego wpływu na nie; roli w Kole Towarzystwa w "Bazarze", którego w 1935 r. został prezesem; poglądów wobec roli religii i Kościoła rzymskokatolickiego; sprawowania przez niego funkcji ministra spraw wewnętrznych w latach 1924-1925, a zwłaszcza Delegata Rządu Rzeczypospolitej Polskiej na Kraj w latach 1940-1942.

I ostatnie postulaty. Badania te powinny wzbudzić jeszcze większe zainteresowanie władz miejskich i wojewódzkich, niektórych działaczy politycznych w Poznaniu i Warszawie oraz osób i instytucji mogących sponsorować wysiłki badawcze. Jednocześnie należy stwarzać warunki by wyniki tych badań, dotyczące także dziejów Poznania w latach II Rzeczypospolitej i zasług innych wybitnych Wielkopolan XX wieku (np. Wojciecha Trąmpczynskiego, hr Adolfa Bninskiego, Stanisława Mikołajczyka, Jarogniewa Drwęskiego) zostały opublikowane i spopularyzowane.
Przypisy
1 Zob. o Poznaniu wspomnienia sercem pisane, Poznań 1992, s. 7-12.
2 O tych publikacjach patrz A. Zarzycki, "N a przekór wątpiącym i zrozpaczonym", Cyryl Rataj ski 1875-1942, Poznań 1991.
3 M. Olszewski, Rataj ski Cyryl, w: Polski Słownik Biograficzny, t. XXXj4, z. 127, Wroclaw-Warszawa-Kraków-Łódź 1987, s. 622-632.
4 Wielkopolski Słownik Biograficzny, Warszawa-Poznań 1981, s. 618-619.
5 A. Kołodziejczyk, Cyryl Ratajski 1875-1942, Poznań 1986.
6 Tenże, Cyryl Ratajski (1875-1942), w: ..Mówią Wieki" 1986, nr 10, s. 9-14.
7 K. Potrzobowski, Adwokat Cyryl Ratajski, w: "Palestra" 1982, nr 4-5, s. 54-59.
8 I. Matuszewska, "Osądzą mnie potomni ...", Rzecz o Cyrylu Ratajskim, w: "Zycie i M y ś l " 1987, nr 3 - 4. s. 36 - 4 7 . 9 T. Kotłowski, Cyryl Rataj ski 1975-1942, w: "Kronika Wielkopolski" 1990, nr 2, s.27-41. 10 Wymienić tu należy przede wszystkim: A. Zarzycki, Cyryl Rataj ski - prezydent Poznania, w: "Kronika Wielkopolski" 1987, nr l, s. 74-98; tenże, Cyryl Ratajski 1875-1942, cz.
I, w: "Kronika Miasta Poznania" 1989, nr l, s. 5-25 i cz. II, w: "Kronika Miasta Poznania" 1989, nr 3, s. 73-93; tenże, Cyryl Ratajski we wrześniu 1939, w: "Nurt" 1986, nr l, s. 6-8; tenże, O powrót Cyryla Ratajskiego, w: "Wprost" nr 10, z 6 III 1988.
II Zob. przyp. 2.
12 A. Zarzycki, Działalność społeczno-polityczna Cyryla Ratajskiego (1875-1939), Poznań 1992 (maszynopis w Bibliotece Głównej Uniwersytetu im. A. Mickiewicza w Poznaniu).
13 E. Krzymień, Gospodarka i działalność Zarządu Miejskiego Miasta Poznania w latach 1919-1939 w świetle sprawozdań budżetowych, Poznań 1967.
14 S. Antczak, Walka sanacji o opanowanie Magistratu Miasta Poznania w latach 1930-1934, w: "Kronika Miasta Poznania" 1991, nr 3-4, s. 169-193. 15 E. Wojcieszyk, Działalność Rady Miejskiej w Poznaniu w latach 1919-1939, Poznań 1987 (maszynopis w Bibliotece Głównej Uniwersytetu im. A. Mickiewicza w Poznaniu).
16 S. Kowal, S. Wojciechowski, Międzynarodowe Targi Poznańskie, Zarys historii, funkcje i znaczenie gospodarcze, Poznań 1988. 17 M. R. Bombicki, Powszechna Wystawa Krajowa w Poznaniu 1929, Poznań 1992.
18 Z. Szymankiewicz, Poznań we wrześniu 1939, Poznań 1985.
wszystkie wygłoszone przemówienia do druku przygotowali i opracowali J. Płaczkowski, A. Zarzycki