CENTRUM MUZYCZNE MIASTA POZNANIA BARBARA NOWAK, JERZY J. PARYSEKl. Wstęp N agromadzenie w mieście różnego rodzaju dziedzin życia społecznego i gospodarczego zaspokajających potrzeby ludności i dostarczających jej różnego rodzaju zajęć określa specyfIkę każdego miasta. Nie wszystkie dziedziny życia rozwinięte są jednak w takim samym stopniu i nie wszystkie pełnią równie znaczącą rolę dla miasta i jego regionu. Niektóre jednak wybijają się wyraźnie ponad inne i o tych mówimy, że wyznaczają specyficzne funkcje miasta. Funkcje miast zmieniały się tak, jak zmienne były losy samych miast. Dość często w miejsce funkcji dotychczasowych zaczęły się pojawiać nowe bądź też nowe stawały się uzupełnieniem istniejących, tradycyjnych dla danego ośrodka. Współczesne miasta zaklasyfikować można do dwóch zasadniczych klas funkcjonalności: do miast wyspecjalizowanych, w których wyraźnie dominuje jedna, znacząca funkcja (administracyjna, handlowo-usługowa, przemysłowa, rolnicza, kulturalno-oświatowa, turystyczna, religijna itp.) lub do miast (ośrodków) wielofunkcyjnych, przy czym klasę tę zwykło się kojarzyć z miastami relatywnie dużymi o przestrzennym zasięgu oddziaływania znacznie wykraczającym poza najbliższe otoczenie 1 . Zróżnicowanie funkcjonalne miast pociągało za sobą określone ukształtowanie ich struktury wewnętrznej (morfologii). Tzw. układ przestrzenny, a więc wielkość i położenie miasta, przebieg głównych dróg, rozmieszczenie zabudowy i jej charakter, użytkowanie ziemi i funkcje terenów, rozmieszczenie ludności itp. przybierał dla różnych miast różne charakterystyczne cechy. Jednocześnie wykształcać się zaczął ogólny model układu przestrzennego miast - z początku regularny, koncentryczny, strefowy, później bardziej złożony, sektorowy, wieloośrodkowy, mieszany itp.2 B. N owak, II Parysek Bez względu na to, jaki model przedstawia zrekonstruowany układ przestrzenny miasta, w każdym z nich wyraźnie zaznacza się centrum o jednoznacznie określonych funkcjach usługowych (handel, usługi, administracja, bankowość, kultura, nauka)3. Takie centrum posiada ponad wszelką wątpliwość Poznań z rodzajami działalności społeczno-gospodarczej, charakterystycznymi dla dużego miasta europejskiego. Celem niniejszego opracowania jest scharakteryzowanie centrum muzycznego Poznania, które stanowi istotny składnik struktury przestrzenno- funkcjonalnej miasta i w skali miast, nie tylko polskich, prezentuje się jako zjawisko wyjątkowe. Skupienie dużej liczby obiektów i instytucji bezpośrednio lub pośrednio związanych z muzyką na stosunkowo małym obszarze i w centralnej części miasta stawia Poznań w rzędzie tego typu miast co Nowy Jork, Wiedeń, Londyn, Salzburg, Brugia. W Polsce miastem podobnego charakteru jest Bydgoszcz, choć geneza centrum muzycznego obu miast jest nieco inna i przesunięta w czasie 4 . W przypadku miast będących ośrodkami życia muzycznego dużej rangi zaobserwować można, jak określona struktura realizuje odpowiednie funkq'e i jak funkcje przyczyniają się do tworzenia struktur. 2. "Wędrówka" centrum muzycznego miasta Centrum muzyczne miasta rzadko kiedy stanowi zjawisko autonomiczne. Zwykle wchodzi w skład większego układu przestrzenno-strukturalnego nazywanego centrum kulturalnym lub po prostu centrum. W przypadku Poznania jest to z całą pewnością centrum kulturalne, bowiem wśród elementów architektonicznych tworzących tę część miasta znaleźć można nagromadzenie nie tylko instytucji muzycznych ale także teatrów, wyższych uczelni, szkół, muzeów, bibliotek, czytelni, salonów wystawowych, księgarni, salonów sztuki, galerii, kin, instytucji muzycznych, kościołów, obiektów zabytkowych, pomników itp. W polu wyznaczonym przez ulice: Roosevelta - Libelta - Stalingradzka - Solna - Garbary - Plan Bernardyński - Krysiewicza - Ogrodowa - Most Dworcowy zlokalizowanych jest: 5 szkół wyższych, siedziba PAN-u i Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, liczne instytuty naukowo-badawcze, wszystkie teatry (z małym odstępstwem jeśli idzie o "Teatr Nowy"), wszystkie muzea, liczne kina, najważniejsze księgarnie i antykwariaty, wiele wspaniałych kościołów i innych zabytków architektury, a także zdecydowana większość szeroko rozumianych instytucji muzycznych (poza tym obszarem znajduje się jedynie administracja, orkiestry kameralne RP i TV, Poznański Chór Katedral, ny, podstawowa (Srodka) oraz średnia (Głogowska) szkoła muzyczna). Ta właśnie część miasta nie jest ani tradycyjnym ani też historycznym centrum kulturalnym i muzycznym miasta. Taki właśnie charakter omawianego obszaru wykształcił się dopiero w XIX wieku, a jego funkcje muzyczne właściwie w XX wieku. W przypadku Poznania można z całą pewnością mówić o "wędrówce" centrum muzycznego (i kulturalnego) miasta, tak jak przesuwaniu ulegał środek ciężkości jego zabudowy i rozmieszczenia ludności. Jest bowiem rzeczą charakterystyczną, że centrum kulturalnym miast historycznych jest zawsze centralna ich część, a zatem ta, która prezentuje się jako obszar o najlepszej dostępności. Centrum kulturalne i muzyczne miast, w tym także i Poznania jawi się więc jako swego rodzaju "genius loci". Nie ulega żadnej wątpliwości, że pierwszym centrum muzycznym miasta (i oczywiście kulturalnym) był Ostrów Tumski. Fakt ten wiązać należy przede wszystkim z lokalizacją na tym miejscu katedry, pałacu biskupiego, zabudowań najbogatszych w owych czasach mieszkańców grodu, funkcjonowaniem tych obiektów oraz mecenatem kościoła i władzy książęcej w tym zakresie. Spiew i gra na instrumentach rozbrzmiewały przede wszystkim w kościołach, kaplicach, w pałacach biskupich i na dworach książęcych, a inspiracja religijna przez wiele wieków pozostawała tą, która spowodowała powstanie wielu najciekawszych zjawisk w sferze muzyki i wpływała decydująco na jej rozwój w różnych formach. Lokalizacja nowego miasta na lewym brzegu Warty (1253) sprawiła, że w rejonie Wzgórza Przemysława i Starego Rynku, w XIII wieku i okresach następnych wykształcać zaczęło się drugie, nowe centrum muzyczne miasta. Jednocześnie funkcjonowało centrum stare, choć związane było przede wszystkim z katedrą. Stan taki utrzymywał się właściwie aż do XIX wieku. Po Kongresie Wiedeńskim nastąpił nowy, dynamiczny okres rozwoju kulturalnego miasta nazywany nawet przez historyków "złotym okresem"s. W Poznaniu kwitnie wtedy życie literackie, naukowe, teatralne, działalność edytorska, przedsiębiorczość gospodarcza, oświata. Kwitnie także życie muzyczne. Po B. N owak, II Parysek wstają liczne zespoły instrumentalne, muzykuje się w domach, edukacja muzyczna zaczyna wchodzić w skład tzw. dobrego wykształcenia. Przede wszystkim jednak zaczynają powstawać liczne chóry oraz tworzą się koła i towarzystwa muzyczne. Rozwój ten odwzorowywał nie tylko ogólnoeuropejskie tendencje i stanowił rezultat wysokiego poziomu kulturowego mieszkańców miasta, ale także wynikał z przeświadczenia o doniosłości kultury w dziedzinie kształtowania postaw patriotycznych, służył podnoszeniu ducha narodowego, kultywowaniu tradycji narodowych, pobudzaniu aktywności społecznej oraz walki narodu o przetrwanie i niezawisłość podstawową6. Tym patriotycznym nastrojom i działaniom przeciwstawiono szeroko zakrojoną akcję germanizacyjną zwaną "kulturkampfem". Wielkim nakładem finansowym wznoszono na zachód od historycznego centrum miasta zespół budowli mających symbolizować potęgę militarną i państwową Prus oraz promieniować nową kulturą. W ten sposób utworzono kolejne, nowe centrum kulturalne miasta (także i muzyczne), które w pewnym stopniu konkurowało z istniejącym. Zachowuje się jednak pewna, warta odnotowania dwudzielność funkcjonowania centrum miasta. Część wschodnia - tradycyjna pozostaje bastionem kultury polskiej natomiast nowa część zachodnia to niepodzielne panowanie kultury pruskiej. Po odzyskaniu niepodległości w 1919 roku, centrum muzyczne Poznania zatraca swój koncentryczny charakter przybierając rozciągnięty pasmowo kształt. W jego zasięgu znajdują się zarówno centrum z rejonów katedry, centrum starego miasta oraz centrum pruskie, które bardzo szybko wypełnia się polskimi treściami. Wkrótce jednak funkcję ogniska życia muzycznego przejmuje nowe centrum, o czym przede wszystkim decyduje baza materialna ale także dobra dostępność przestrzenna przejętych w posiadanie obiektów. W 1919 roku powstaje konserwatorium poznańskie, w 1922 roku inauguruje działalność opera polska, w 1924 roku tworzy się filharmonia, która jednak szybko (1931) stanie się ofiarą kryzysu. Powstaje miejska orkiestra symfoniczna, liczne zespoły kameralne, orkiestry wojskowe, strażackie, towarzystwa muzyczne a przede wszystkim chóry, które od wielu już lat wyznaczały i wyznaczać będą charakterystyczny rys kultury muzycznej Poznania i jej roli w kraju 7 . Lata okupacji hitlerowskiej to okres prywatności życia muzycznego. Skromna działalność instytucjonalna okupanta bojkotowana jest przez mieszkańców miasta. Jedynie czynne kościoły rozbrzmiewają polską pieśnią w ramach ciągle . . , . ogranIczanego zestawu pIeSn1. Odzyskanie niepodległości w 1945 roku wyzwala entuzjazm kulturalny i działania na miarę 1919 roku. Szybko więc odradza się życie muzyczne, wznawiają działania instytucje upowszechnienia muzyki, uwidaczniają się coraz to nowsze formy działalności. Centrum muzyczne miasta odradza się w wymiarze sprzed 1939 roku tj. w "centrograficznym" punkcie miasta (rejon obecnego Placu A. Mickiewicza). Jest ono jednak powierzchniowo mniejsze niż przed 1939 rokiem. Błędna polityka kulturalna i wyznaniowa okresu stalinowskiego sprawiła, że zamarło życie muzyczne nie mające form zinstytucjonalizowanych, w efekcie czego przestało w zasadzie istnieć centrum muzyczne rejonu katedry a rola rejonu Starego Rynku pozostanie niewielka. Sytuacja ta po latachpowróci w pewnym sensie do normy, jednak funkcje muzycznego centrum miasta przejmie rejon Placu A. Mickiewicza. W aktualnie istniejącym układzie przestrzenno-funkcjonalnym miasta wydzielić można jego muzyczne centrum (rejon Placu A. Mickiewicza), obszar uzupełniający (stare miasto) oraz obszar satelitarny (rejon Ostrowa Tumskiego). Każda z tych części, z wyraźnie różnymi formami działania, częstotliwością imprez, różnym ich charakterem oraz odmiennymi formami organizacyjnymi, w określony sposób wpływa na przestrzenny wymiar życia muzycznego miasta. Wszystkie te części (także pojedyncze obiekty zlokalizowane w innych punktach miasta) decydują o randze i znaczeniu Poznania, jako wyraźnie ukształtowanego, tradycyjnego, znanego nie tylko w kraju, ale także poza jego granicami, ośrodka kultury muzycznej. 3. Centrum muzyczne Poznania Jak to już uprzednio zaznaczono, centrum muzyczne Poznania stanowi zbiór różnego rodzaju instytucji muzycznych i innych służących muzyce, zlokalizowanych w bliskim sąsiedztwie, dla których centralny punkt (środek ciężkości) stanowi Plac A. Mickiewicza. Charakteryzując elementy składające się na to centrum trudno przyjąć inną, niźli lokalizacja obiektów, zasadę ich prezentacji. Ujęcie instytucjonalne nie spełnia tej roli, dając przy tym nieco zamazany obraz zwłaszcza w sytuacji, w której nie ma korelacji pomiędzy stanem posiadania a zakresem działalności artystycznej. Podstawowymi elementami określającymi centrum muzyczne miasta są: Uniwersytet im. A. Mickiewicza (oddany do użytku w 1910 roku) ze słynną z bardzo dobrej akustyki i wspaniałego wystroju oraz dość dużą, jak na poznańskie warunki, salą koncertową (zdolną pomieścić 900 -1200 słuchaczy), reprezentacyjną salą miasta. Tu odbywają się stałe koncerty symfoniczne, kameralne i recitale Filharmonii Poznańskiej, występują gościnnie zespoły muzyczne z innych miast kraju i zagranicy, odbywają się: konkurs skrzypcowy im. H. Wieniawskiego, monograficzne festiwale muzyczne, festiwal polskiej muzyki współczesnej "Poznańska Wiosna Muzyczna", międzynarodowe festiwale chórów chłopięcych, koncerty radiowo-telewizyjne "Stereo i w kolorze" i inne imprezy muzyczne. Sala ta jest także miejscem stałych prób orkiestry filharmonicznej. Uniwersytet dysponuje także drugą, mniejszą salą tzw. małą aulą (sala Lubrańskiego), wprawdzie o nie najlepszych warunkach akustycznych ale też nie wykorzystywaną na cele koncertowe (choć być może mogłaby spełniać rolę sali kameralnej). Sam uniwersytet posiada własny chór mieszany (z pewnymi artystycznymi sukcesami krajowymi i zagranicznymi) oraz stawiającą pierwsze kroki, orkiestrę kameralną. Teatr Wielki im. S. Moniuszki (oddany do użytku w 1910 roku) dysponujący widownią na 900 miejsc jest jednym z najlepszych w Polsce i najciekawszych repertuarowo zespołów operowych (słynne premiery oper G. Verdiego, B. Nowak, II Parysek "Joanny d'Are" A. Honeggera, "Stabat mater" K. Szymanowskiego, "Requiem" G. Verdiego czy ostatnia polska prapremiera "Czarnej maski" K. Pendereckiego). W sali tej występuje także "Polski Teatr Tańca - Balet Poznański" oraz odbywają się występy zespołów gościnnych i inne imprezy muzyczne. Przy teatrze działa (sporadycznie) scena kameralna oraz Towarzystwo Przyjaciół Opery. Państwowa Filharmonia dysponuje skromnym zapleczem lokalowym, które stwarza jedynie skromne możliwości wypełniania funkcji administracyjnoorganizacyjnych oraz prowadzenia prób przez mniejsze zespoły muzyczne (chór chłopięcy i męski, zespoły kameralne, zespoły biura koncertowego) . Jako naczelna instytucja muzyczna miasta i regionu, filharmonia dysponuje: orkiestrą symfoniczną, zespołem perkusyjnym, zespołami kameralnymi, chórem chłopięco-męskim ("Poznańskie Słowiki" S. Stuligrosza) i biurem koncertowym (5 zespołów - tras koncertowych prowadzących audycje umuzykalniające w blisko 80 gminach 8 województw). Filharmonia jest organizatorem stałych koncertów publicznych i występów gościnnych oraz współuczestniczy (w różnym zakresie i stopniu obciążenia) w organizacji festiwali muzycznych oraz konkursu skrzypcowego im. H. Wieniawskiego (w mniejszym stopniu kompozytorskiego i lutniczego). Filharmonia poznańska jest także mecenasem poznańskiego ruchu muzyczno-wychowawczego "Pro Sinfonica", w którym aktualnie aktywnie uczestniczy (w różnych formach działalności) na zasadach samorządności i samoorganizacji ponad II tys. dzieci i młodzieży z miasta Poznania, województwa poznańskiego oraz województw ościennych. Aula DAM jest także miejscem spotkań poznańskiej młodzieży muzycznej w ramach koncertów "różnych stopni wtajemniczenia". Teatr Muzyczny pracujący w fatalnych warunkach lokalowych (w tzw. "Domu Żołnierza"), jest teatrem operetki, którego działalność cieszy się dużą popularnością wśród mieszkańców miasta, regionu i kraju (atrakcyjny i urozmaicony repertuar oraz relatywnie większy popyt społeczny na lekką muzę). Wielkopolska Orkiestra Symfoniczna jest małym, symfonicznym zespołem objazdowym dającym koncerty przede wszystkim na terenie województw: poznańskiego i leszczyńskiego. Z miastem związana jest w większym stopniu siedzibą i miejscem zamieszkania muzyków niźli działalnością koncertową. Akademia Muzyczna im. I.J. Paderewskiego jest jedyną w północno-zachodniej części kraju wyższą szkołą muzyczną. Na 4 wydziałach (Teorii, kompozycji i dyrygentury, Instrumentalnym, Wokalnym i Wychowania muzycznego) kształci ok. 350 studentów. Placówka ta prowadzi własną działalność artystyczną oraz współuczestniczy wraz z pozostałymi instytucjami muzycznymi miasta w organizacji życia muzycznego. Dysponuje własną, studencką orkiestrą symfoniczną, zespołami kameralnymi, chórem mieszanym, zespołem madrygalistów ("Motet et Madrigal"), a studenci "zasilają" profesjonalne i amatorskie zespoły muzyczne miasta. Sala koncertowa (na ok. 300 miejsc) jest miejscem nie tylko własnych imprez artystycznych ale takżekoncertów filharmonicznych, przeglądów chóralnych, seminariów i konferencji naukowych (interpretacji muzyki, dyrygenckich konkursów), międzyszkolny konkurs dyrygentów chóralnych, konkursy wiolinistyczne im. Z. Jahnkego, D. Danczowskiego, A.B. Ciechańskiego) i innych spotkań muzyków. Akademia posiada placówkę filialną w Szczecinie. Kombinat szkolno-muzyczny przy ul. Solnej jest jedyną w mieście placówką muzyczną z prawdziwego zdarzenia. Choć ostatnio funkcjonują tam dwie samodzielne placówki edukacji muzycznej (szkoła podstawowa im. H. Wieniawskiego na 320 uczniów i liceum muzyczne im. M. Karłowicza na 290 uczniów), to jednak tu właśnie, w dobrych warunkach lokalowych odbywać się może (i odbywa) kształcenie w zakresie podstawowym i średnim w pewnym skoordynowanym cyklu (kontynuacja nauki u tego samego nauczyciela). Szkoły posiadają dobrą akustycznie salę koncertową (na 450 osób) i kameralną (110 miejsc), wykorzystywane nie tylko dla własnych celów ale także dla imprez "zewnętrznych". Tu odbywają się koncerty i przeglądy zespołów muzycznych, próby zespołu operowego, filharmonii, konkursy i popisy uczniów własnych i z innych szkół. Dumą szkoły H. Wieniawskiego jest znany chór dziecięcy oraz orkiestra smyczkowa natomiast liceum M. Karłowicza - orkiestra symfoniczna, kameralna oraz dwa chóry. Pałac Kultury (zamek) odgrywa w życiu muzycznym miasta ważną, choć nie tak bardzo spektakularną rolę. Funkcjonuje tu ognisko muzyczne, działają zespoły instrumentalne i chóralne, a liczne sale ("sala wielka") oraz dziedziniec są miejscem różnego rodzaju imprez muzycznych. 4. Obszar uzupełniający i satelitarny Obszar uzupełniający to przede wszystkim zbiór miejsc (obszar miejsc), w których odbywały się, odbywają i odbywać mogą koncerty muzyczne. Zaliczyć tu trzeba przede wszystkim: - gmach Muzeum Narodowego (al. Marcinkowskiego), w zbyt małym stopniu wykorzystywany na cele koncertowe i występy zespołu operoweg0 8 , - "Sala Biała" Urzędu Miasta Poznania (Plac Kolegiacki), miejsce organizowanych przez Filharmonię recitali i innych imprez muzycznych (głównie kameralnych) , - "Sala Malinowa" Pałacu Działyńskich (Stary Rynek) - niegdyś częściej, dziś rzadko wykorzystywana dla organizowania koncertów kameralnych i występów chóralnych, - "Wielka Sień" poznańskiego ratusza, pamiętająca dawne koncerty zespołów muzyki dawnej oraz ratuszowa loggia i stopnie, miejsce koncertów targowych, - dziedziniec Szkoły Baletowej (ul. Gołębia), także miejsce pamiętające koncerty (głównie chóralne) odbywające się w okresie targowym, oraz siedziba Polskiego Teatru Tańca "Balet Poznański", B. Nowak, II Parysek £ Insłylucjs A Muzyczne ,«. Szke-ty n Muzyczne « Sole AKoi ci .ły,» kt*rych n Koncertowa I odbywaty sie koncerty - studio nagrań PR i TVw Poznaniu (al. Marcinkowskiego), miejsce pracy orkiestry radiowej A. Duczmal, - kościoły 00. Franciszkanów (Plac Bernardyński, Wzgórze Przemysława) i Karmelitów Bosych (Wzgórze św. Wojciecha) - miejsca koncertów (także międzynarodowego festiwalu chórów chłopięcych) oraz nagrań, - Muzeum Instrumentów Muzycznych, unikatowa tego typu placówka w kraju, instytucja znana w muzycznej Europie, siedziba zespołu instrumentów dawnych "Collegium Musicorum Posnaniensium" i miejsce najbardziej częstych jego występów, - siedziba Poznańskiego Towarzystwa Muzycznego im. H. Wieniawskiego , (ul. Swiętosławska), biuro organizacyjne konkursów H. Wieniawskiego (lutniczy, kompozytorski i skrzypcowy) oraz miejsce występów "estrady koncertowej", - szkoła muzyczna (chóralna) i Poznański Chór Chłopięcy (J. Kurczewskiego), także siedziba organizatorów festiwali chórów chłopięcych (ul. Cegielskiego) . Obszar satelitarny centrum muzycznego Poznania wyznaczają: - poznańska Katedra (Ostrów Tumski), miejsce koncertów "Musica Sacra", koncertów Poznańskiego Chóru Katedralnego i jego gości oraz występów chórów kościelnych Archidiecezji Poznańskiej, - budynek Kurii Metropolitalnej, siedziba chóru katedralnego, , - kościół Wszystkich Swięych (ul. Grobla) - miejsce koncertów muzyki religijnej i recitali organowych, - podstawowa szkoła muzyczna (ul. Bydgoska). Centrum muzyczne miasta jest zatem obszarem najmłodszym, obszar uzupełniający to dawne centrum muzyczne miasta z XVIII - XIX wieku, natomiast obszar satelitarny - pierwsze centrum kulturalne i muzyczne miasta. W sensie przestrzennym mamy zatem do czynienia z "Wędrówką" centrum muzycznego ze wschodu na zachód. Jest to pewna naturalna tendencja do koncentrowania się usług wyższego rzędu w punkcie miasta charakteryzującym się najlepszą dostępnością przestrzenną, a taką właśnie dostępność "posiada" rejon Placu A. Mickiewicza. 5. Funkcjonowanie centrum muzycznego Różny charakter działalności instytucji muzycznych miasta i różna rola poszczególnych "miejsc muzycznych" sprawiają, że możemy mówić o zróżnicowanym funkcjonowaniu poszczególnych części miasta. Centrum muzyczne funkcjonuje nieprzerwanie od września do końca czerwca z nasileniem działalności w okresie jesiennym (początek sezonu artystycznego, festiwale monograficzne, konkurs skrzypcowy H. Wieniawskiego), wiosennym (festiwal "Poznańska Wiosna Muzyczna") a okresowo także i w zimowym (festiwal chórów chłopięcych). Wyłączając poniedziałek, który jest dla instytucji muzycznych dniem wolnym od działalności artystycznej, w pozostałe dni tygodnia centrum "rozbrzmiewa" muzyką. W godzinach przedpołudniowych i wczesnych popołudniowych są to nauka i próby, natomiast w godzinach wieczornych - działalność koncertowa (choć także i próby oraz ćwiczenia). Intensywność działalności dydaktycznej wprawdzie spada w piątek po południu i praktycznie zamiera w niedzielne godziny popołudniowe, jednak w tym samym czasie wzrasta intensywność działalności koncertowej. Przede wszystkim piątek, ale także sobota i niedziela są tymi dniami, w których odbywa się najwięcej koncertów i imprez muzycznych większego lub mniejszego stopnia dostępności. Na przykład, w sezonie artystycznym 1985/86 Filharmonia zorganizowała 136 koncertów i recitali (w tym 21 w ramach ruchu "Pro Sinfonica") dla blisko 80 tys. słuchaczy. Zespoły biura koncertowego zrealizowały 1342 audycje muzyczne dla 447 tys. dzieci i młodzieży. Chór S. Stuligrosza wystąpił w Poznaniu 16 razy (łącznie 68 razy, z tego 23 w innych miastach kraju i 29 za granicą) natomiast Chór J. Kurczewskiego dał 71 koncertów (22 w kraju i 49 poza jego granicami). Orkiestra kameralna A. Duczmal wystąpiła 40 razy (3 w Poznaniu, 13 w innych miastach kraju i 24 za granicą). W 190 przedstawieniach repertuaru 24 pozycji zaprezentował się zespół opery. Przedstawienia te widziało blisko 150 tys. osób. W tym samym czasie operetka dała 233 przedstawienia 7 pozycji repertuarowych dla 110 tys. widzów. Scena Teatru Wielkiego jest także miejscem występów Polskiego Teatru Tańca - "Balet Poznański". Cykliczny charakter posiadają koncerty "Musica Sacra" oraz "Cantionum Civitas Posnaniensis" (koncerty niedzielne), natomiast okresowo, w różne dni tygodnia, odbywają się występy zespołów uczniowskich, studenckich oraz niektóre imprezy organizowane przez Filharmonię (zwłaszcza występy gościnne). B. Nowak, 11 Parysek Przy poznańskich zakładach pracy, domach kultury, organizacjach społecznych, towarzystwach kulturalnych, klubach osiedlowych, organizacjach związkowych, grupach zawodowych, szkołach, wyższych uczelniach, parafiach itp. istnieją liczne zespoły muzyczne, chóralne, folklorystyczne, których działalność wypełnia pozostałą przestrzeń miasta. Działalność ta wkracza także do muzycznego centrum miasta. W nie dalekiej przeszłości, na estradzie koncertowej filharmonii (aula DAM i Akademii Muzycznej) wystąpiły chóry: "Moniuszko", "Polihymia", "Collegium Posnaniense", "Schola Cantorum" , "Cantemus" , chór męski Politechniki Poznańskiej oraz chóry Akademii Muzycznej. Muzyczne centrum Poznania służy przede wszystkim obywatelom Grodu Przemysława oraz mieszkańcom regionu. Wysoka ranga odbywających się imprez sprawia, że zasięg przestrzenny zlokalizowanych tu instytucji muzycznych nierzadko wykracza poza granice regionu i kraju 9 . Do pojedynczych przypadków należą te województwa, których mieszkańcy nie są w danym roku uczestnikami koncertów, spektakli operowych, występów operetki w Poznaniu. Nie ma takiego ośrodka życia muzycznego kraju, którego przedstawiciele nie odwiedzają Poznania w dniach odbywających się tu konkursów i festiwali (festiwale monograficzne, "Poznańska Wiosna Muzyczna"). Imprezy zaś tego typu co konkursy H. Wieniawskiego, festiwal chórów chłopięcych czy polska premiera "Czarnej Maski" K. Pendereckiego nie tylko przyciągają najwyższej klasy wykonawców z kraju i zagranicy, ale także zachęcają do odwiedzenia stolicy Wielkopolski przez melomanów, muzyków, krytyków muzycznych i impresariów z innych krajów Europy i świata. W dniach imprez, odbywających się, co jest rzeczą zrozumiałą, w muzycznym centrum miasta, Poznań urasta do rangi jednej z muzycznych stolic Europy. 6. Zakończenie Choć centrum muzyczne Poznania (wraz z obszarem uzupełniającym i satelitarnym) przedstawia się imponująco, to jednak nie jest ono ani układem idealnym ani dobrze funkcjonującym. Nie oddziaływuje też na miarę możliwości ani nie przyciąga takiej liczby słuchaczy, jaka jest teoretycznie możliwa. Wyraźnie niedorozwinięta jest też baza materialna i właśnie ona, obok braku właściwej reklamy i popularyzacji imprez muzycznych i nie zawsze najszczęśliwszej polityki repertuarowej, stanowi zasadniczy powód relatywnie mniejszego uczestnictwa mieszkańców miasta, regionu i kraju w życiu muzycznym. Wprawdzie gmach Teatru Wielkiego i aula uniwersytecka stanowią przedmiot dumy miasta (i zazdrości innych miast), to jednak powszechnie wiadomo, że opera dusi się we własnym wnętrzu oraz boryka z różnej natury trudnościami lokalowo-technicznymi, pracując przy poważnym zagrożeniu bezpieczeństwa, a aula uniwersytecka - w końcu audytorium wyższej uczelni, nie posiada tak bardzo potrzebnego zaplecza. Jest to ponadto idealna sala dla mniejszych orkiestr symfonicznych i kameralnych, lecz zbyt mała dla wykonywania przez wielkie zespoły dzieł oratoryjnych (Mozarta, Beethovena, Lista, Brahmsa, Verdiego, Brittena, Honeggera) oraz wielkiej symfoniki (Bruckner, Mahler, R. Strauss). Poznańska filharmonia to także raczej budynek administracji niźli kompleks działalności muzycznej. Własna baza lokalowa to właściwie symboliczna sala kameralna (próby chóru) oraz biura. Sala zaś Teatru Muzycznego bardziej nadaje się na lokal gastronomiczny czy taneczny niż na cele działalności operetki. Liczną bazę materialną posiada także Akademia Muzyczna Jedynie szkoły muzyczne z ul. Solnej nie muszą się wstydzić swego stanu posiadania. Centrum jest takim, jakie się prezentuje i nic nie wskazuje na możliwości jego uzupełnienia o obiekt z prawdziwego zdarzenia, choć zapewne i miejsce byłoby ku temu odpowiednie (plac obok Akademii Muzycznej). Wydaje się jednak, że dla organizacji życia muzycznego miasta, jego usprawnienia i uatrakcyjnienia form działalności wykorzystać należy przede wszystkim obiekty obszaru uzupełniającego. Na stałe do kalendarza muzycznego miasta powinny wejść imprezy organizowane w Pałacu Działyńskich, Muzeum Narodowym, "Sali Białej" Urzędu Miasta, Muzeum Instrumentów Muzycznych, co oczywiście wiązać się musi z wyborem nowych, atrakcyjnych form koncertów. Obie. kty te udostępniać też trzeba bardziej wybitnym zespołom nieprofesjonalnym (gratisowo lub przy zapłacie z kasy mecenasów kultury) na popularne koncerty. Funkcjonowaniu centrum trzeba zaś nadać odpowiedni do tradycji, możliwości, stanu posiadania i aspiracji, wymiar jakościowy. Zadbać zatem należy o atrakcyjnych wykonawców, ciekawy repertuar, występy gościnne zespołów i solistów. Podnieść należy rangę konkursu H. Wieniawskiego oraz poznańskich festiwali muzycznych. "Poznańska Wiosna Muzyczna" musi być nie tylko imprezą, na której prezentuje się wybitne dzieła polskich kompozytorów współczesnych, ale także podczas której występują najwybitniejsze polskie orkiestry i soliści (filharmonie z Warszawy, Łodzi, Krakowa, Wrocławia, orkiestry radiowe z Katowic i Krakowa). Festiwal monograficzny zbliża się do tego momentu, w którym albo nada mu się nową formę, albo będzie festiwalem prezentującym zaledwie niewielką część twórczości tak płodnych kompozytorów jak J.S. Bach, J.F. Handel, W.A. Mozart, F. Schubert, albo wykona się kolejny "nawrót" i rozpocznie wszystko od Beethovena, albo po prostu przestanie istnieć. Trudno bowiem wyobrazić sobie, aby jeden zespół orkiestrowy mógł przygotować i po mistrzowsku zaprezentować poematy symfoniczne, symfonie i pieśni R. Straussa czy 4-5 symfonii G. Mahlera lub A. Brucknera (z "Te Deum" i "Pieśnią o ziemi" włącznie). Jasno rysuje się więc formuła kontynuacji "wielkich mistrzów symfoniki", jednakże z udziałem większej liczby orkiestr (także poznańskich) nie tylko krajowych ale także zagranicznych (choćby z Drezna, Lipska, Leningradu, Moskwy, Pragi czy Bratysławy). Pewnych zmian programowych wymaga także zbyt bogaty w wiele imprez, nie zawsze najwyższej rangi, festiwal chórów chłopięcych. Zasada: mniej zespołów, za to najwyższej rangi i warcyprzebojowym repertuarze, określa chyba generalną linię zmian (oczywiście dobre zespoły akompaniujące). Poznań zasługuje na to, aby także w latach kryzysu, wejść na trwałe do B. Nowak, JJ. Parysek grona muzycznych stolic Europy, tym bardziej że dysponuje i imprezami i zespołami muzycznymi oraz wyjątkowym, jak na warunki polskie, (także europejskie) centrum muzycznym. Przypisy 1 Funkcje miast omawiają między innymi P. George: "Miasto", Warszawa 1956, K. Dziewoński: "Baza ekonomiczna i strukturalna funkcjonalna miast", Prace IG PAN, t. 63, 1967, M. KielczewskaZaleska: "Geografia osadnictwa", Warszawa 1972. 2 Modele struktury wewnętrznej miast prezentuje między innymi B. Jałowiecki, por. B. Jałowiecki: "Miasto i społeczne problemy urbanizacji", Warszawa-Kraków 1972, PWN. 3 Por. H. Adamczewska-Wejchert, K. Wejchert: "Przestrzenie publiczne nowego miasta", "Miasto" 8/87, s. 9-15. *M. Dyżewski: "Centrum miasta jako centrum muzycznej kultury", "Ruch Muzyczny" 1/88, s. 3-4. 5 Por. J. Topolski: "Wielkopolska poprzez wieki", Poznań 1973 i "Wielkopolska" (robocza wersja hasła - materiały do dyskusji), Warszawa-Poznań 1986, PWN, oraz M. Słowiński: "Kultura" (W): Województwo poznańskie. Zagadnienia geograficzne i społeczno-gospodarcze (red. R. Domański, S. Kozarski, Poznań 1986. 6 Por. B. Nowak: "Tradycje wielkopolskiej chóralistyki" "Przegląd Wielkopolski, Poznań 1988. 7 Por. B. Nowak, J. Parysek: "Wybór przestrzenny kultury muzycznej Wielkopolski" (referat na sympozjum: "Perspektywy Wielkopolski jako regionu"), 1988. 8 Autorzy doskonale pamiętają odbywające się w latach 60-tych i 70-tych w hallu Muzeum N arodowego koncerty oratoryjne i przedstawienia operowe. 9B. Nowak, J. Parysek 1988, op.ci1.