POZNAŃSKIE SYNAGOGI jęcie nieco zapóźnionej fonny stylowej. Po drugie, miały przypominać odbiorcy poznańskiemu pochodzenie fundatorów, które bynajmniej nie było niemieckie. Podbudowa romańska, pozbawiona szeregu dekoracji, do tego w niczym nie przypominająca architektury wznoszonego równolegle Zamku Wilhelma II, stanowiła w tym kontekście mało znaczącą, pustą formę architektoniczną, którą równie dobrze można było odnieść do rozwiązań opplerowskich, jak i do nowych tendencji narodowych. Wybór zależał od odbiorcy. Takie "niedomówienie architektoniczne" mogło być celowe. Żydzi, aby nie zadrażniać sytuacji pozostawili wolną rękę interpretatorom. Porównanie dwóch realizacji poznańskich finny Cremer und Wolffenstein ukazuje skalę możliwości tych architektów. Obydwie budowle, utrzymane w tej samej stylistyce romańsko-orientalnej, bardzo się różniły. Porównanie to ukazuje, jak bardzo można modelować i przekształcać architekturę z pomocą elementów zaczerpniętych z historii, które W)jęte z dawnego kontekstu i odpowiedniej podbudowy ideologicznej, a następnie zastosowane w odstępie zaledwie 2(Mu lat, zdają się mieć zupełnie inną wymowę. Niniejszy artykuł jest streszczeniem pracy magisterskiej napisanej pod kierunkiem prof. K. Kalinowskiego na Wydziale Historycznym UAM w 1991 roku. Przypisy: Od 1941 roku Nowa synagoga pełni funkcję pływalni, natomiast sala Beth-ha-midraszu została zaadaptowana na biuro. E. Oehlschlaeger, Posen. Kurz gefasste Geschichte und Beschreibung der Stadt Posen, Posen 1866. Dzięki odnalezieniu zestawu bezcennych zdjęć wykonanych na zlecenie tutejszej gminy przez Samuela Jaffe w 1907 lub 1908 roku. Prezentują one zespół gminnych synagog przy ul. Żydowskiej nr 15-21 wkrótce przed ich rozebraniem jesienią 1908 r. Dotąd nie publikowane, znajdują się w większej części w zbiorach Działu Ikonografii Biblioteki Uniwesyteckiej w Poznaniu. (Ilustracje 1-13,15,16). 4 T. Nożyński, Żydzi poznańscy w XV wieku, w: "Kronika Miasta Poznania", Poznań 1932, nr 2-3. Problematyka architektury bóżniczej została omówiona w następujących pozycjach: A. Grotte , Deutsche, hiimische und polnische Syn agogen typen, Berlin 1915; M. i K. Piechotkowie, Bóżnice polskie XIX w. w. "Kalendarz żydowski" 1986/7, czy ich starsze opracowanie Bóżnice drewniane, Warszawa 1957. W APP, Miscel. VII/34, f. \A. Wypis z ksiąg grodzkich. Lustracja domów chrześcijańskich i pomieszczeń zajętych przez Żydów wbrew ugodzie. Poznań 14 111618, opubl. w: Opisy i lustracje Poznania Z XVIXVIII w.,oprać. M. Mika, Poznań 1960, s. 90 n. Por. Ordnung- Einweihungsfeier de neuerbauten Synagoge in Posen, Posen 1907. M. Balaban, Zabytki historyczne Żydów w Polsce, Warszawa 1929. Por. A. Eisenbach, Emancypacja Żydów na ziemiach polskich 1785-1870 na tle europejskim, Warszawa 1988. 10 w. Tyloch, Judaizm, Warszawa 1987. Hjszkodzona w czasie wojny, została rozebrana w 1946 lub 1947 roku. 12 i WAPP, FS 297. Opis pierwotnej Świątyni oraz jej kolejne przebudowy oparte zostały w całości na powyższych aktach oraz zachowanych zdjęciach elewacji. E. Stęszewska- Leszczyńska Por. Z. Ostrowska-Kłębowska, Architektura i budownictwo w Poznaniu w latach 1790-1800, Warszawa- Poznań 1982. 14 H. Hammer-Schenk, Synagogen in Deutschland, Hamburg 1981. Por. Z. Ostrowska-Kłębowska, Architektura... I. Kowalski, Żydowska gmina wyznaniowa w Poznaniu w latach 1930-1939, w: "Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego nr 3-4, 1988. Por. Ordnung... WAPP, Gminy żydowskie. Gmina Poznań nr 1. "Umowa notarialna zawarta 13. 06. 1904 r. pomiędzy przedstawicielami gminy i fundacji S. B. Latza w Poznaniu". 19 Por. Ordnung...; Die neue Synanagoge in Posen, w: "Deutsche Bauzeitung", Berlin, R. 43, 1909, nr 89; Die neue Synagoge in Posen, w: "Illustrierte Zeitung", Posen, 1907, nr 129; J. Skuratowicz, Architektura Poznania 1890-1918, Poznań 1992, s. 285 i n. Por. H. Hammer-Schenk, Synagogen... WYKAZ ZRODEŁFOTOGRAFII Dział Ikonografii Biblioteki Uniwersyteckiej w Poznaniu: 1-13, 15-16 (wszystkie zdjęcia wykonane przez fotografa-amatora S. Jaffe) Miejski Konserwator Zabytków w Poznaniu: 21, 23 (wykonane przez R. S. Ulatowskiego) Muzeum Narodowe w Poznaniu: 14, 17, 18, 19 WYKAZ SKRÓTÓW FS - SHidtische Feuer -Sozietat (Akta Towarzystwa Ogniowego w Poznaniu) WAPP - Wojewódzkie Archiwum Państwowe w Poznaniu "starej szkoły" i przylegające do niej szkoły kobiece, nowa szkoła wraz z modlitewnią kobiecą (elewacje wschodnie). Dalej fragment elewacji południowej szkoły N ehemiasza, a ponad nią, w tle kopuła nowej, gminnej synagogi przy ul. Stawnej. Fot. ok. 1907 r. frontowych przy ul. Żydowskiej nr 17-20. Fot. ok. 1907 r. . . II re 5. "Stara szkoła". Widok na ścianę północną. Fot. ok. 1907 r.