POZNAŃSKIE SYNAGOGI
Mendelssohn, który położył największe zasługi na polu rozpowszechniania Haskali, czyli żydowskiego Oświecenia. Według niego głównym celem tego ruchu było wykazanie różnicy pomiędzy przynależnością religijną, a poczuciem narodowym, co w rezultacie miało umożliwić asymilację. Oświecenie żydowskie, początkowo ostro krytykowane przez ortodoksyjne kręgi, stopniowo zaczęło oddziaływać na szerokie rzesze inteligencji i burżuazji żydowskiej, która zewnętrznie poczęła upodabniać się do otaczającego środowiska. Ten proces kulturowego przystosowania stanowił zaledwie pierwszy krok na drodze do wyjścia z "getta" i poprzedzał polityczno-społeczną emancypację, zakończoną dopiero w 2 poło XIX wieku. 9 W zaborze pruskim do 1833 roku nie został jednoznacznie uregulowany status prawny Żydów. Edykt marcowy, tzw. emancypacyjny z 1812 roku, określający sytuację ludności żydowskiej w Prusach nie objął Wielkiego Księstwa Poznańskiego. Także Konstytucja Wlk. Ks. Poznańskiego nie przyznawała Żydom praw obywatelskich. Konserwatywna postawa polskiej szlachty oraz mieszczaństwa w toku prac sejmu prowincjonalnego 1827 roku doprowadziła do wykorzystania sytuacji przez władze pruskie, a konsekwencji do całkowitego zniemczenia Żydów Wlk. Ks. Poznańskiego. Rząd pruski nie występując ze zdecydowaną reformą, poprzestał na "Tymczasowych zarządzeniach odnośnie żydostwa w Wlk. Ks. Poznańskim", wprowadzonych 1. 06. 1833 roku przez naczelnego prezesa prowincji Eduarda Flottwella. Akt ten miał charakter wybiórczy i dotyczył głównie wyższej warstwy społeczeństwa żydowskiego i inteligencji, na której zależało zaborcom. Tym różnił się od ustawy marcowej, która obejmowała całą zbiorowość żydowską w Prusach. Jego wyraźnym celem było przyciągnięcie bogatych Żydów na stronę niemiecką, a co za tym idzie zwiększenie kapitału niemieckiego na obszarach anektowanych. Był to jeden z podstawowych punktów polityki germanizacyjnej w Wlk. Ks. Poznańskim. Pełne równouprawnienie Żydów, znoszące podział na dwie grupy i gwarantujące im prawa cywilne i obywatelskie, nastąpiło dopiero w 1848 roku wraz z wydaniem ustawy, według której status prawny tej ludności został ujednolicony w całym państwie pruskim. W toku długiej walki o emancypację polityczną postępowała nadal asymilacja kulturowa. Dążenia reformatorskie objęły swoim zasięgiem przede wszystkim religię i związane z nią nakazy, które tak bardzo stanowiły o odrębności Żydów. Na obszarze Niemiec głównym propagatorem idei przystosowania form i praktyk obrządku żydowskiego do ówczesnej rzeczywistości był Dawid FriedUinder. Uczeń M. Mendelssohna wyznaczył główne kierunki reformy, której celem miała być rezygnacja z takich praktyk i modlitw, które mogłyby przeszkadzać w kontaktach z otaczającym, nieżydowskim środowiskiem. Zalecane przez niego wprowadzenie języka niemieckiego, miało z kolei oznaczać odstąpienie od podkreślania odrębności narodowej, a tym samym wykazanie lojalności wobec państwa. Ten całkowicie rewolucyjny program zbiegł się w czasie z wybudowaniem pierwszej reformowanej synagogi w Seesen (Brunszwik). Świątynia ufundowana w 1810 roku przez Izraela Jacobsona miała swoją formą i wprowadzonymi do niej zreformowanymi obrządkami nawiązywać do kultu protestanckiego. Tak więc zrezygno
E. Stęszewska - Leszczyńska
wano ze śpiewnego czytania tekstów biblijnych, wprowadzono kazania, śpiewy i niektóre modlitwy w języku niemieckim. Nadanie synagodze formy i nazwy świątyni wyrażało z jednej strony próbę upodobnienia domu modlitwy do świątyni chrześcijańskiej, z drugiej natomiast, odejście qd nadziei na odbudowę Świątyni Jerozolimskiej, co miało nastąpić w czasach Mesjasza. Innymi słowy, użycie nazwy i formy, która do tej pory była wyłącznie zarezerwowana dla Świątyni Jerozolimskiej oznaczało rezygnację z idei mesjańskich. 10 O szybkości przyjmowania się omówionych reform w poszczególnych ośrodkach decydował stopień ich asymilacji oraz szerokość wpływów ortodoksyjnie nastawionych członków gminy. W dziedzinie architektury uwidaczniało się to w wybieranych formach, mniej lub bardziej nowoczesnych. W Poznańskiem, wraz z przyznaniem Żydom pełni praw obywatelskich zaczęto ich zaliczać do ludności niemieckiej wyznania mojżeszowego. Była to prawie całkowicie zasymilowana grupa bogatego i wykształconego mieszczaństwa, która utrzymując rozległe kontakty handlowe z Berlinem, Hamburgiem, Lipskiem, Wrocławiem i in., nie traciła z oczu wydarzeń społeczno-kulturalnych w tych znaczących ośrodkach. Wszelkie nowości były szybko przyjmowane i wykorzystywane, co zobaczymy na przykładzie pierwszej zreformowanej synagogi w Poznaniu. Świątynia Stowarzyszenia Braci Gminy usytuowana była na narożniku ul. Dominikańskiej i Szewskiej, vis a vis kościoła Dominikanów. lI Od momentu powstania przylegała do otaczającej zabudowy, prezentując jedynie wschodnią i południową elewację. Zbudowana z cegły, została niejednolicie otynkowana (II. 17,18). Kubiczny w kształcie budynek, złożony na planie prostokąta składał się z trzech części: trójdzielnego przedsionka od zachodu, głównej sah modlitw oraz rozbudowanej partii wschodniej. W skład tej ostatniej wchodziła, centralnie umieszczona apsyda, zawierająca dużych rozmiarów Aaron-ha-kodesz oraz dwie klatki schodowe po bokach, prowadzące na empory.12 (II. 26) Sala modlitewna była dwukondygnacyjna: dolną część przeznaczoną dla mężczyzn obiegała drewniana empora, wsparta na szesnastu, również drewnianych kolumnach. Światło wpadało do wnętrza przez dwa rzędy okien w elewacji południowej. Sala przekryta została płaskim stropem z rzeźbionymi kasetonami. 150 ławek umieszczonych w sali modlitw zapewniało ok. 900 miejsc siedzących. Trzyczęściowy przedsionek, prowadzący do głównej sali poprzedzał wąski dziedziniec, dostępny przez bramę wjazdową z ulicy Dominikańskiej. Jednorodna bryła Świątyni została przekryta płaskim dachem o drewnianej konstrukcji nośnej, zaopatrzonym w 72 duże szyby ze szkła matowego, które tworzyły rodzaj szklanego dachu doświetlającego. Taką formę miała świątynia w momencie jej wybudowania w latach 1856/7.
W niespełna 30 lat później miała miejsce pierwsza modernizacja, w wyniku której zlikwidowano jedną klatkę schodową i wbudowano emporę organową, uzyskując w ten sposób więcej pomieszczeń. W tym też czasie narożnikowe wieżyczki synagogi zaopatrzono w małe kopułki.
Przeprowadzona w latach 1912-1913 druga renowacja, miała o wiele szerszy zakres.
Z pierwotnego budynku pozostały mury obwodowe oraz ogólna dyspozycja wnętrza z zachowanym trójpodziałem. Całkowicie natomiast przekształcono zachodni dzie