POZNAŃSKA GMINA ŻYDOWSKA W lATACH II RZECZYPOSPOLITEJ
IRENEUSZ KOWALSKI
D zieje żydowskich gmin wyznaniowych mają w Polsce długą i bogatą historię.
Pierwsze ślady samorządu żydowskiego można spotkać na ziemiach polskich w XV wieku a jego rozbudowa dokonała się w wieku następnym wraz z rosnącym osadnictwem Żydów na obszarze Rzeczypospolitej. l Z każdym rokiem w wyniku zwiększonego przyrostu naturalnego i napływu ludności wyznania mojżeszowego z innych państw, zwiększała się jej liczba na ziemiach polskich. Na przełomie XIV - XV wieku żyło w Polsce około 30 tys. Żydów a pod koniec XVI wieku liczba ta wzrosła do 150 tYS.2 Z ustaleń T. Korzona wynika, że w 1791 roku na ziemiach Litwy i Korony w granicach sprzed pierwszego rozbioru, żyło około 900 tys. wyznawców judaizmu, co stanowiło około 10 proc. ogółu mieszkańców Rzeczypospolitej. Ludność żydowska już w wieku XVI zaczęła organizować się w gminy samorządowe, tzw. kahały. Granice tego samorządu zakreślały przywileje królewskie i ustawodawstwo wojewodzińskie. Kahał był reprezentacją ludności wyznania mojżeszowego na zewnątrz, był jej naczelną instytucją sądowniczą i zabezpieczającą potrzeby re li - gijne swych członków. Ponadto spełniał obowiązki skarbowe i administracyjne. Władze gminy żydowskiej były zawsze wybieralne. Rozpatrując samorządowe uprawnienia gminy żydowskiej w okresie przed i porozbiorowym należy wskazać, że do kompetencji kahalu należały sprawy administracji w obrębie dzielnicy żydowskiej, sprawy opieki nad odcinkami murów miejskich, policji sanitarnej i obyczajowej. W każdym okresie w gminach żydowskich kładziono duży nacisk na rozwój różnych form opieki społecznej, tak niezbędnej, w bardzo zróżnicowanym materialnie środowisku. Żydowskie gminy wyznaniowe prowadziły rozbudowany system skarbowy, utrzymywały i opłacały własnych urzędników. Zachowana przez setki lat odrębność religijna v socjalna i własna organizacja samorządowa, skłaniały ludność żydowską do skupiania się na terenie większych miast w wyodrębnionych dzielnicach, wyznaczanych przez władze miejskie (getta), bądź powstawały specjalne ulice zamieszkałe 
I. Kowalskiwyłącznie przez Żydów. Ta historycznie ukształtowana separacja to rezultat głównie posiadanej autonomii, poddanie ludności żydowskiej jej własnej, odrębnej jurysdykcji i administracji. 5 W okresie rozbiorów położenie prawne i materialne Żydów polskich uległ» poważnym zmianom. We wszystkich zaborach wprowadzono wiele norm ograniczających uprawnienia tej mniejszości. W zaborze pruskim uchwalony w 1797 roku Generalny Statut dla Żydów określał pozycję prawną ludności wyznania mojżeszowego, wprowadzał zakaz dowolnego osiedlania się, uzależniając fakt ten od stanu posiadania. Ustawodawstwo pruskie ograniczało zawieranie małżeństw pomiędzy Żydami przez podniesienie granicy wieku dla nowożeńców. Uległy znacznemu ograniczeniu uprawnienia samorządowe gmin żydowskich. W sposób zorganizowany przystąpiono do germanizacji tej ludności, do szkół i handlu żydowskiego wprowadzono język niemiecki. 6 Wiek XIX przyniósł poprawę w położeniu ludności żydowskiej w zaborze pruskim. Zniesione zostały przepisy prawne ograniczające uprawnienia tej grupy mniejszościowej. Upadek jednak rzemiosła i handlu w I połowie XIX wieku spowodował migrację Żydów z Wielkopolski do Królestwa, Niemiec i państw pozaeuropejskich. "W rezultacie liczba ludności żydowskiej w zaborze pruskim szybko malała: ci którzy pozostali, w dużej mierze asymilowali się do kultury niemieckiej, stając się Niemcami wyznania mojżeszowego" - stwierdza J. Tomaszewski. 7 Potwierdzeniem powyższej tezy jest malejący odsetek Żydów na terenie W. Ks.
Poznańskiego w XIX wieku. W 1816 roku odsetek ten wynosił 6,3; w 1871 roku - 3,9; w 1900 roku - 1,9 zaś w 1910 spadł do zaledwie 1,3 procenta. Malejący udział ludności żydowskiej notuje się wyraźnie od 1833 roku, tj. od zniesienia zakazu przenoszenia się Żydów do innych dzielnic pruskich. Ruchy emigracyjne do miast niemieckich, wzrost nastrojów narodowych, konkurencja mieszczan polskich, rozwój ruchu spółdzielczego w Poznańskiem, wreszcie spadek rodności kobiet żydowskich oraz wpływy asymilanckie są głównymi przyczynami tego procesu. Stosunki liczbowe i rozmieszczenie przestrzenne ludności żydowskiej w okresie II Rzeczypospolitej nie mają pewnej podstawy źródłowej: "Nie ulega wątpliwości, że statystyki przedwojenne, dotyczące narodowości, względnie języka ojczystego ludności, są niedokładne, a nawet były celowo wypaczane przez władze w kierunku zwiększania (statystycznej) liczebności ludności polskiej" - zauważa Żarnowski. 9 Istnieje jeszcze inna trudność, wynikająca z niemożliwości ujęcia w ramy liczbowe subiektywnej kategorii przynależności do narodu jak i płynność stosunków narodowościowych w tym okresie. W dalszych naszych rozważaniach przyjęliśmy za większością badaczy tej problematyki wyznanie jako podstawowe kryterium przynależności do narodowości żydowskiej. Takie kryterium pozwala przyjąć, że w 1931 roku zamieszkiwało na terytorium Polski około 3100 tys. ludności żydowskiej, z czego 57,1 proc. w woj. centralnych, 25,4 proc. w b. Galicji, 16,5 proc. w woj. wschodnich i 1,0 proc. w byłym zaborze pruskim. 10