ROZWÓJ POZNANIA W OSTATNIEM STULECIU
Rozwój Poznania w całym czasokresie 1816 do 1910 był nieco słabszy, niż średni. Rozwój słabszy od Poznania wykazało miast 34, równy 7, silniejszy 44. Stale, a więc w całem stuleciu i obu z osobna okresach półwiekowych 1816 - 1871 i 1871 - 1910, rozwijało się powolniej niż Poznań miast 24 1 . Większość ich olbrzymia zaliczała się do normalnych miast prowincjonalnych i znajdowała się w prowincjach wschodnich łącznie z prowincją saską, wyjątkowo kroczył w ich szeregu Gdańsk, miasto portowe, obok zresztą kilku innych miast nadbałtyckich. Cztery2 miasta wykazywały słabszy niż Poznań przyrost, a tylko w jednym z podanych okresów dorównywały siłą rozwojową Poznaniowi. Charakteryzujemy je krótko jak normalne miasta prowincjonalne. Sześć miast 3 , aczkolwiek w całości słabszych niż Poznań, rozwijało się w jednym z podanych okresów w stopniu silniejszym. Wszystkie miasta (7)4, stojące na równym poziomie siły rozwojowej z Poznaniem, zaliczyć należy również do normalnych prowincjonalnych. Z 44 miast, które w całem stuleciu wykazały przyrost większy niż Poznań, tylko 30 przewagę tę utrzymywało zawsze, tj. w obu okresach półwiekowych. Przeszło połowa miast tych należy do ściśle przemysłowych lub blisko terenu przemysłowego położonych (19 miast)5, 4 miasta leżą tuż przy stolicy Berlinie 6 , Szczecin jest poważnem miastem portowem, Wiesbaden największym uzdrowiskiem niemieckiem, a tylko 5 pozostałych miast nie posiada wybitnie jednostronnego charakteru 7 . Z owych 14 miast, które w ogólności rozwinęły się silniej od Poznania ale w poszczególnych okresach nie górowały siłą rozpędu nad Poznaniem, dwa tylko słabsze były w okresie pierwszym, tj. 1816 - 1871 (uprzemysłowione później Recklinghausen i Saarbriicken) a 12 osłabło w okresie drugim (1871 - 1910). Chodzi i tutaj głównie o miasta wyraźnie przemysłowe lub sąsiadujące z wielkim przemysłem (9 miast)8, ponadto znajduje się wśród nich stolica Berlin i dwa miasta normalne 9 . Tak bądź co bądź miasta geograficznie uprzywilejowane nie zdołały w części dotrzymać kroku Poznaniowi, a w każdym razie miastom o charakterze podobnym Poznań dorównywał wcale wytrwale, jakkolwiek położenie na peryferji państwa pruskiego ograniczało jego zasięg gospodarczy i inne jeszcze okoliczności rozwój jego utrudniały. Przeciwstawiając oba okresy 1816 - 1871 i 1871 - 1910, stwierdzamy, że słabiej rozwijał się Poznań w okresie pierwszym. W drugim okresie pomogło Poznaniowi wprawdzie wcielenie gmin podmiejskich, ale rozrost gmin tych z tego samego datuje okresu i odbywał się zresztą bezsprzecznie kosztem Poznania ściślejszego. Tak więc w okresie 1816 - 1871 słabszy od Poznania rozwój zdradziło tylko 31 miast, równy 5 miast, a 50 miast rozrastało się chyżej. W okresie 1871 - 1910 stosunki poprawiły się na korzyść Poznania. Na ogółem 107 miast rozwijało się słabiej niż Poznań 54 10 , równo 2", a silniej 50 12 . Tu zatem stanowisko Poznania jest wyraźnie c e n t r a l n e. I rzecz charakterystyczna: nie podążają za miastem naszem obecniejuż niektóre, wprawdzie bardzo nieliczne miasta przemysłowe, jak Barmen, Bydgoszcz, Krefeld, Elberfeld, Hamm, Horde, Miinchen, Gladbach, Siegen, nadto miasto przy porcie AItona i sama stolica Berlin. Wśród miast wysoce ożywionych przeważają znowu miasta przemysłowe, między któremi znajdują się 
Zygmunt Zaleskiosiedla rozwijające się bodaj na modłę amerykańską, tak np. Gelsenkirchen przez lat 39 wzrosło 22 - krotnie, a miasta leżące pod Berlinem jeszcze silniej, bo Neukolln 29 - krotnie, a Wilmersdoń 67 - krotnie. , Sumując wnioski z rozważań tych stwierdzamy, że Poznań, rozwijający się słabiej w pierwszej połowie 19 wieku a nieco żywiej przy końcu wieku 19 i w początkach 20wieku, tracił jednak wśród zespołu miast państwa pruskiego na znaczeniu gospodarczem głównie przy końcu 19 wieku, ustępując miejsca wielkim osiedlom przemysłowym, dotrzymywał natomiast kroku wszystkim tym miastom, które podobnie jak Poznań nie miały uprzywilejowanego p o ł o ż e n i a . Fakt ten, że wielki przemysł na ogół nie ogarniał Pomania, w kosekwencji obniżał znaczenie miasta Pomania z punktu widzenia siły zaludnienia. O tyle też czasy te przynosiły krzywdę Poznaniowi, że utrudniając mu konkurencję gospodarczą wysuwały ponad niego coraz to nowe osiedla. Niezwykły rozwój wykazywały w Niemczech tylko ośrodki przemysłowe i przedmieścia Berlina. Wszystkie inne miasta liczyć musiały kategoIjami skromniejszemi. Ponieważ zasadnicze warunki gospodarki międzynarodowej nie uległy dotychczas poważniejszej zmianie, Poznań na przyszłość spodziewać się powinien rozwoju podobnego jak w ostatniem 50-leciu. Upadła wprawdzie konkurencja przemysłowa miast niemieckich i pewien rozwój przemysłu jest prawdopodobny, w części nawet rzeczywiście widoczny, wątpliwem natomiast pozostaje nadal, żeby Poznań mógł stać się miastem ściśle przemysłowem. Poznań był na peryfeJji w wieku 19 i obecnie jest również na peryfeIji państwa. Miasta nie uprzywilejowane położeniem geograficznem mogą tylko w pewnym stopniu korzystać z napływu ludności z zewnątrz. N apływ ten utrzymuje się do przyrostu naturalnego mniejwięcej w stosunku 1:1 aż do 2: 1. Miastem dla imigracji masowej Poznań nie był i w bliższym okresie czasu być nie może. Względnie wielka imigracja lat najnowszychjest prawdopodobnie nienonnalna, wynikiem jej obecne chroniczne już bezrobocie, które ostatecznie spowoduje pewien odpływ dla wyrównania raty przyrostu. Takie nasuwają się na pierwszy rzut oka uwagi przy porównaniu rozwoju miasta Poznania z rozrostem maczniejszych miast Prus dawniejszych. Szczegółowo wypada zbadać rozwój zaludnienia wszystkich znacmiejszych osiedli na tym terenie, który pozostaje pod supremacją gospodarczą czy polityczną Pomania, a więc miast Wielkopolski i w części także Pomorza. Rozpatrujemy tutaj histoIję zaludnienia wszystkich miast wielkopolskich, aby na tej podstawie zilustrować najważniejsze przyczyny rozwoju Poznania. Zestawiamy nasamprzód daty rozwojowe dla wszystkich obecnych 118 miast województwa poznańskiego, bez bliższych objaśnień. Ponieważ przełom gospodarczy w Wielkiem Księstwie Poznańskiem datować należy mniejwięcej od r. 1860, dzielimy czasy panowania pruskiego na okresy 1816 - 1861 i 1861 - 1910, ponadto zaś zestawiamy całość rozwoju w czasie 1800 - 1921, włączając zatem na początku