CASPAR DA GAMA ŻYD POZNAŃSKI W INDIACH
który z nim rozmawiał, nazywa go "człowiekiem bardzo wiarygodnym" ("uomo molto altentico") lub człowiekiem godnym zaufania ("uomo degno di rede"), "który zna szereg języków i nazwy wielu prowincyj i miast ("quale sapeve dimolte lingue e ii nome di molte provincie e citta")34. Zobaczymy dalej, co zawdzięcza geografja Azji południowej w wieku XVI informacjom Gaspara. Wróćmy jednak obecnie do jego życiorysu na podstawie najbardziej wiarygodnych źródeł i postarajmy się dać ogólną charakterystykę ciekawej osobistości. Późniejszy Gaspar da Gama urodził się pomiędzy 1450 - 1460 roku, zgodnie z tern co piszą D. de Goes i Barros, a co zgadza się także z relacją Alvaro Velho, że miał około 40 lat, gdy zjawił się na wyspie Andżediwa w r. 1498. Po roku 1510 nikną o nim wiadomości, możemy więc przypuszczać, że niewiele co później zakończył życie w wieku 50 - 60 lat. Hipoteza Lelewela co do roku urodzenia Gaspara (około 1440 r. ) pozostaje w sprzeczności ze wzmianką Alvaro Velho co do wieku gościa Portugalczyków w r. 1498; miałby on wówczas nie około 40, lecz około 60 lat. Nic nie stoi na przeszkodzie przyjęciu wniosku, że G a s p a rur o d z i ł się o koł o r. 1450, o p u Ś c i ł z r o d z i c a m i jako dziecko Polskę około r. 1460 i już około 1470 r. znalazł się w Indja eh. Zarówno Alvaro Velho, jak i drugi osobisty znajomy Gaspara - Sernigi, piszą, że przybył on tam już we wczesnej młodości.
Zgodnie z Lelewelem przypuszczam, że G a s p a rur o d z i ł s i ę w P oz n a n i u przed opuszczeniem jego rodziców Polski. Wniosek ten niezgodny jest ze wzmianką Barrosa, a także z tern, co piszą Sernigi, Osorio i Correa. Pierwszy i drugi twierdzą, że narodził się on w Aleksandrji, pozostali mówią o jego pochodzeniu tatarskie m i hiszpańskiem, co uznać wolno (choćby ze względu na sprzeczność z innemi, bardziej wiarogodnemi źródłami) za rzecz mało prawdopodobną. Wszyscy autorzy zgodni są co do tego, że był on Żydem 35 . Wniosek mój oparty jest na prostem rozumowaniu, że Gaspar nie wspominałby wogóle o Polsce, gdyby się był urodził już po opuszczeniu jej przez rodziców, nie mówiłby, jak to czytamy u D. de Goesa lub u Barrosa, że jest Żydem z Polski, lecz, gdyby był się urodził w Aleksandrji, oświadczyłby niewątpliwie, że pochodzi z Egiptu. Co do przyczyn, dla których rodzice Gaspara opuścili Polskę, mylne jest oczywiście przytoczone wyżej zdanie Barrosa o narzuceniu Żydom polskim w r. 1450 przymusowego przyjęcia chrześcijaństwa, a w razie oporu - wygnania ich z Polski, gdyż ani wtedy, ani później podobny edykt królewski nie został ogłoszony. Barros, jak to już zauważył H ummerich 36 , zrozumiał wypadki, powodujące opuszczenie Polski przez rodziców Gaspara, jako analogję do tego, co miało miejsce w Hiszpanji w r. 1492, w Portugalji zaś w r. 1497, gdzie podobne gwałtowne nawracania i wygnania Żydów rzeczywiście się wydarzyły. Lelewel, a za nim Springer wiążą przyczynę wyjazdu rodziców Gaspara z nastrojem antyżydowskim, wywołanym działalnością Jana Kapistrana 37 , Hummerich - ZrfCofnięciem przywilejów żydowskich po klęsce chojnickiej w r. 1454 w Nieszawie 38 . Sądzę, że bezpośrednie przyczyny wyjazdu ojca i matki Gaspara wytłumaczyć można sięgnąwszy do historji Poznania. Jak wiadomo, Poznań, a w szcze
Bolesław Olszewiczgólności jego ówczesną dzielnicę żydowską (obecnie ulica Wroniecka, Żydowska) nawiedziły w wieku XV niejednokrotnie pożary, przyczem dochodziło kilkakrotnie do ostrych wystąpień przeciw Żydom. Tak było, np. w roku 1447, 1464 lub 1468. Także w r. 1450, podczas pobytu króla Kazimierza Jagfellończyka w Poznaniu, doszło do antyżydowskich wystąpień, wywołanych przez towarzyszące królowi wojska litewskie i tatarskie 39 . Podczas jednego z takich wypadków (w r. 1447 lub 1450), a może w latach po nich następujących, w obawie o coś podobnego, rodzina Gaspara opuścić mogła miasto. Wiemy np., że w czasach znacznie późniejszych, w r. 1590, opuścili na krótki czas Poznań z obawy o swe bezpieczeństwo wszyscy zamieszkali tam Żydzi 40 . W połowie XV wieku obawy ich spotęgować mogły: ogólny wówczas nastrój antyżydowski, czasowe cofnięcie przywilejów oraz wiadomości nadchodzące z innych miast, np. z Krakowa 41 . W młodym zatem wieku znalazł się Gaspar w Palestynie i w Egipcie. Czy dostał się do Indyj jako niewolnik, przez piratów pochwycony, jak podają niektóre źródła, nie jest pewne. W każdym razie zjawił się tam wcześnie, gdyż w Indjach przebywałjuż około trzydziestu lat, ożenił się i miał 19-1etniego syna w chwili, gdy losy zetknęły go z Portugalczykiem. Z udzielonych przez niego informacyj o handlu wschodnim i geografji Azji, a także ze znajomości języków (pom. inne mi i włoskiego) wnosić można, że odbywał dalekie podróże i miał rozległe stosunki handlowe. Był kupcem i handlarzem kamieni szlachetnych 42 i nie jest wykluczone, że posiadał własne statki, jak to pisał Sernigi. W chwili przybycia wyprawy Vasco da Gamy służył władcy Goa Jusufowi Adilowi Szachowi, zajmując poważne i odpowiedzialne stanowisko szach-bandara - urzędnika, który poruczone miał rokowania z obcymi kupcami i żeglarzami, a częstokroć i główny zarząd sprawami celnemi 43 . I m i ę ż y d o w s k i e , k t ó re nosił przed chrztem, nie jest znane **. Massari podaje, że zwał się Mahmet, ale było to prawdopodobnie tylko imię nadawane mu przez mahometan indyjskich lub przybrane przez Gaspara w celu upozorowania przynależności do wyznawców Mahometa. Nie był zdaje się bowiem, Gaspar mahometaninem, lecz (aż po r. 1498) - Żydem. Pierwsza jego żona była w każdym razie Żydówką, według późniejszych wiadomości (z r. 1506), odgrywała w życiu gminy żydowskiej w Koczinie dużą rolę45. Gaspar zjawił się u Portugalczyków niewątpliwie jako szpieg, zdemaskowany szybko i sprytnie dostosował się do nowych warunków. Twierdzenie Correa, iż był on wodzem marynarki wojennej władcy Goa i bajeczkę tego historyka o ośmiu statkach, zdobytych po zdemaskowaniu Gaspara przez Vasco da Gamę, można śmiało odrzucić. Gaspar przybył na wyspę Andżadiwę, aby zdobyć informację dla swego władcy, ewentualnie by ściągnąć Portugalczyków na jego służbę. Niektórzy autorzy nie piszą o badaniu Gaspara jako o torturach, lecz tylko o obawie tortur, co wydaje się prawdopodobne. Dość, że w drodze do Europy postanowił Gaspar służyć Portugalji, udzielając szeregu cennych informacyj, i już wówczas lub natychmiast po przybyciu do Lizbony w r. 1499 przypieczętował ten zwrot w dalszych kolejach swego życia przyjęciem chrztu. Utratę stanowiska i majątku pozostawionego w Indjach powetował sobie Ga