ZBIGNIEW RUTA Z DZIEJÓW STUDENCKIEGO KOŁA SOCJOLOGÓW Studencki ruch naukowy jest ważnym elementem działalności naukowo-dydaktycznej uniwersyteckich instytutów i katedr. Działalność studentów w ramach kół naukowych stanowi często uzupełnienie programu studiów, który nie zawsze spełnia ich oczekiwania. Ten typ samokształcenia oprócz pogłębiania teoretycznych studiów, pozwala także na zdobycie pewnego zasobu praktycznych umiejętności, niezbędnych w badaniach empirycznych i terenowych. Inną, nie zawsze dostrzeganą funkcją studenckiego ruchu naukowego, jest przygotowywanie studentów do pracy naukowej i dydaktycznej. Już na podstawie tych kilku wstępnych uwag możemy postawić tezę, iż mamy tu do czynienia ze zjawiskiem znaczącym w całokształcie *działalności badawczo-wychowawczej uczelni. Niestety, nie znajduje to odzwierciedlenia w postaci informacji o studenckim ruchu naukowym w wydawnictwach Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza. Jeśli się pojawią, to są wycinkowe i sporadyczne. Brak danych był właśnie jedną z przeszkód, jakie napotkałem przy gromadzeniu informacji do niniejszego opracowania. Aby je uzyskać, sięgnąłem do archiwum Instytutu Socjologii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza za lata 1945 - 198*?, ponadto wykorzystałem pracę Zygmunta Dulczewskiego Florian Znaniecki - żYcie i dzielo oraz pracę zbiorową pod redakcją Andrzeja Kwileckiego 60 lat socjologii poznańskiej. Oprócz źródeł zastanych, skorzystałem także ze źródeł wywołanych, wywiadów i relacji byłych czfónków lub opiekunów kół naukowych, działających w Instytucie Socjologii. Aby przedstawić studencki ruch naukowy w Instytucie Socjologii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, należy się cofnąć do 1923 r. W cztery lata po założeniu Uniwersytetu Poznańskiego powołano do życia Koło Socjologów, którego działalność miała mieć charakter naukowy. Kuratorem Koła był Florian Znaniecki, od 1 marca 1920 r. kierownik Katedry Filozofii, przemianowanej (1 X 1920) na Katedrę Socjologii i Fi10zofii Kultury. Pierwszym prezesem Koła wybrano Tadeusza Szczurkiewicza, następnie funkcję tę sprawowali: Józef Chałasiński, Włady Zbigniew Rutasław Okiński, Stanisław Czapiewski, Florian Karpiński, Jan Szczepański, Zygmunt Zenkteler, Urszula Wenska, Wawrzyniec Galant, Witalis Talejko, Karol Franosek, Stanisław Orsini-Rosenberg. Działalność Koła skupiała się na organizowaniu spotkań dyskusyjnych nad przygotowanymi i przedstawionymi referatami. Prowadzono także działalność wydawniczą, polegającą na drukowaniu i rozpowszechnaniu skryptów oraz pomagano słabszym studentom w nauce. Od dnia 10 maja 1934 r. członkiem honorowym Koła został dotychczasowy jego kurator Florian Znaniecki. Wiosną 1945 r. reaktywowano Koło Socjologów, nazywane teraz Kołem Naukowym Socjologów. Jego działacze wciąż czekali na swego mistrza. Niestety, wiosną 1946 r. nadeszła wiadomość, iż F. Znaniecki pozostanie za granicą. W dniu 13 maja 1946 r. zarząd Koła wysłał uroczysty adres do profesora, prosząc o wyrażenie zgody na nazwanie Koła jego imieniem. Odpowiedź Znanieckiego była przychylna, zapowiedział ponadto udzielenie pomocy w postaci książek dla Koła. Od lataj 1946 r. zarząd używał pieczątki z napisem: "Koło Socjologów Uniwersytetu Poznańskiego im. FI. Znanieckiego". "Historia dalszej działalności Koła nie obeszła się jednak bez dramatu. W 1948 r. nastąpił mianowicie wśród członków rozłam. Zorganizowała się nowa, liczna grupa słuchaczy zorientowanych przede wszystkim na studiowanie socjologii marksistowskiej. Grupa ta wystąpiła po pewnym czasie z własnym projektem nazwania Koła imieniem Karola Marksa. Przedstawiciele jej zażądali na zebraniu Koła przegłosowania tego projektu. Okazało się jednak, że nie uzyskali większości - równą bowiem liczbę głosów uzyskali studenci wierni nazwie Floriana Znanieckiego. W głosowaniu nie brali oczywiście udziału - jako nie studenci - profesor i pomocniczy pracownicy nauki (asystenci) Zakładu Socjologii. Salomonowym rozwiązaniem sprawy stało się w tej sytuacji zaniechanie posługiwania się w ogóle imieniem patrona. Praktyczne skutki były jednakże takie, że działalność Koła powoli wygasła" \ Opiekunem Koła w tym okresie był Tadeusz Szczurkiewicz, natomiast kolejnymi prezesami byli: Józef Kwiatek, Irena Koźlicka, Andrzej Tokarzewski, Tadeusz Trzciński. W okresie największego rozkwitu swojej działalności, Koło liczyło 50 członków. Niestety, pomimo zalegalizowania przez Senat Uniwersytetu Poznańskiego - co miało miejsce jeszcze w 1947 r. - Koło zostało w 1950 r. rozwiązane. Było to następstwem likwidacji socjologii jako przedmiotu studiów magisterskich i wykreślenia jej z programu dydaktycznego Uczelni. Katedrę Socjologii utworzono ponownie na przełomie lat 1956/1957, natomiast studia socjologiczne wznowiono dopiero w 1968 r. l Z. D li l c z e w s ki: Florian Znaniecki - żYcie i dzieło. Poznań 1984. Z dniem 7 października 1969 r. Katedra Socjologii została przekształcona w Instytut Socjologii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza. Pomimo trudnego dla socjologii okresu, studencki ruch naukowy nie zamarł całkowicie. W latach 1964 - 1969 działało Międzywydziałowe Koło Socjologiczne Studentów Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza - skupiające słuchaczy prawa, psychologii, pedagogiki, historii - oraz Wyższej Szkoły Ekonomicznej. Celem działalności tego Koła było szerzenie wiedzy socjologicznej wśród studentów, przysposabianie ich do prowadzenia badań terenowych a najzdolniejszych do podjęcia pracy naukowej w zakresie socjologii. Opiekunem Koła był Władysław Markiewicz, zaś prezesami Edmund Manikowski i Zygfryd Klaus. Pod koniec 1964 r. Koło liczyło 15 członków. W roku akademickim 1964/1965 członkowie Międzywydziałowego Koła Socjologicznego brali udział w badaniach na temat spędzania wolnego czasu i zainteresowań studentów, prowadzonych przez Zbigniewa Tyszkę. W 1969 r., po reorganizacji, powstało Koło Naukowe Socjologów, którego opiekunem został Zbigniew Tyszka. Utworzono dwie sekcje: badań nad młodzieżą (Z. Tyszka) i badań Ziem Zachodnich (Paweł Łączkowski). Poprzez pracę w Kole, starano się wprowadzać studentów w naukowobadawczą sferę działalności Instytutu. Członkowie Koła z sekcji "Badań nad młodzieżą uczestniczyli m.in. w badaniach terenowych nad przeobrażeniami społecznymi w rejonie Konina. W 1969 r. zorganizowano tam trzy obozy naukowe. Intensywnie uprzemysławiany rejon Konina stanowił wtedy doskonały teren badawczy dla socjologów. W czerwcu 1970 r. sekcja pod kie- runkiem Z. Tyszki zorganizowała tam kolejny obóz, w którym wzięło udział 10 osób. Obóz ten odbywał się pod auspicjami Rady Okręgowej Zrzeszenia Studentów Polskich. Badania dotyczyły zainteresowań, aktywności społecznej i budżetu czasu wolnego robotników kluczowych zakładów pracy regionu. W tym samym okresie sekcja Ziem Zachodnich zorganizowała obóz w Trzciance na temat losów pierwszych osadników w tym mieście. W październiku 1970 r. ustalono listę osadników. Ostatecznym opracowaniem zebranych materiałów zajęli się Bogdan Suchocki i Grzegorz Łyskawa 2 . Ponadto wyniki tych badań przedstawiono podczas sesji kół naukowych, zorganizowanej przez Komisję Nauki Rady Okręgowej Zrzeszenia Studentów Polskich, która zamykała letnią akcję obozów kompleksowych "Trzcianka 70". 2B. Suchocki, G. Łyskawa: Pierwsi osadnicy w mieście Trzciance. "Przegląd Zachodni" r. 1972, nr 5 - 6. Zbigniew Ruta Na przełomie lat 1970/1971 członkowie sekcji Ziem Zachodnich przebywali na tygodniowym obozie w Jastrowiu. Prowadzono badania kwestionariuszowe wśród absolwentów poznańskiej Wyższej Szkoły Rolniczej, zatrudnionych w czterech południowych powiatach dawnego wpj. koszalińskiego. Wyniki tych badań ogłosił w formie referatu Romuald Pertek podczas Ogólnopolskiego Spotkania Kulturalnego Wyższych Szkół Rolniczych, zorganizowanego w maju 1971 r. przez Komisję Kultury Rady Okręgowej Zrzeszenia Studentów Polskich 3 . W lutym 1971 r. członkowie sekcji przebywali na obozie naukowo-wypoczynkowym w Karpaczu. Opracowano tam dalsze plany badawcze sekcji, m.in. zaprogramowano ponowny wyjazd do Trzcianki w celu przeprowadzenia badań na temat stopnia atrakcyjności miasta jako miejsca zamieszkania i podjęcia pracy w przyszłości. Na zakończenie obozu zaproszono Józefa Heymana w charakterze prelegenta, który przedstawił recenzję książki Andrzeja Kwileckiego Ziemie Zachodnie w literaturze socjologicznej. W roku akademickim 1971/1972 opiekę nad Kołem powierzono Marianowi Pochwickiemu. Przy współudziale pracowników Instytutu Socjologii zorganizował on w ramach Koła sekcję socjologii wsi. Skupiała ona 16 studentów. W ramach jej działalności udano się na wycieczkę do Muzeum Rolniczego w Szreniawie, natomiast w czerwcu 1972 r. zorganizowano obóz naukowy w Kole. W 1973 r. opiekunem Koła Naukowego Socjologów został Jan Włodarek. Powstały wówczas dwie nowe sekcje. W roku akademickim 1974/ /1975 Koło liczyło 48 członków, skupionych w czterech sekcjach. 1. Sekcja Ziem Zachodnich (istniejąca od 1969 r.) liczyła 14 członków (opiekun Paweł Łączkowski). Od początku swej działalności przeprowadziła 7 obozów badawczych, zorganizowała 5 sesji naukowych a jej członkowie opracowali ok. 10 artykułów i raportów z badań. 2. Sekcja socjologii wsi (istniejąca od 1972 r.) liczyła 18 członków (opiekun Mieczysław Poch wieki). Sekcja specjalizowała się w badaniach zleconych, dotyczących problematyki wiejskiej. W 1974 r. opracowała wyniki badań nad uczniami Telewizyjnego Technikum Rolniczego oraz z obozu kompleksowego "J eziorsko 73" 4. 3. Sekcja patologii społecznej (istniejąca od 1973 r. - opiekun Jan Włodarek) prowadziła badania nad przestępczością w Pile; zorganizowała tam 3 obozy badawcze. 6 R. P e r t e k : Badania nad warunkami pracy i zainteresowaniami kulturalnymi absolwentów Wydziału Leśnego WSR w Poznaniu. "Zeszyty Problemowe Centralnego Ośrodka Metod Upowszechniania Kultury" r. 1971. 4 A. K o t l a r s k a : Zbiornik Jeziprsko w opinii osób objętych wywłaszczaniem Z gruntów. Prace interdyscyplinarnego obozu naukowego Jeziorsko 73, 1974 r. 4. Sekcja filmowa (powstała w 1975 r. - opiekun Florian Zieliński) zajmowała się filmem jako specyficzną techniką badawczą w socjologii. Zadania Koła Naukowego Socjologów w tym okresie polegały przede wszystkim na organizowaniu obozów naukowych, opracowywaniu raportów z badań oraz na organizowaniu studenckich sesji naukowych. W 1974 r. w Instytucie Socjologii U niwersytetu im. Adama Mickiewicza zorganizowano wewnętrzne sympozjum z udziałem studentów socjologii nt. "Poznańska socjologia w okresie XXX-lecia Polski Ludowej" oraz sesję studenckiego Koła Naukowego Socjologów, poświęconą przeobrażeniom społecznym Polski Ludowej w latach 1944 - 1974. Od 1975 r. opiekunem Koła została Łucja Łukaszewicz. Wszystkie sekcje istniejące podówczas w Kole zostały połączone w jedną grupę. Latem 1976 r. zorganizowano obóz w okolicach Wolsztyna oraz przeprowadzono sesję naukową poświęconą problematyce socjologii narodu, z udziałem przedstawicieli studentów z innych uczelni i innych wydziałów Uniwersytetu. W okresie od 1969 r. funkcję prezesa zarządu Koła sprawowali kolejno: Zbigniew Woźniak, Anna Kotlarska, Grzegorz Kaczmarek, Tadeusz Zysk, Lidia Lipińska. Zorganizowano wówczas m.in. badania terenowe w Jastarni (trzykrotnie), gdzie zajmowano się problemami zawodu rybaka. Przy okazji zwrócono uwagę na zagadnienia społeczne i kulturalne Kaszubów. Plonem tych wyjazdów była sesja naukowa. Zebrane materiały zostały także wykorzystane w artykułach 5 oraz w pracy magisterskiej Renaty Suchockiej. Jednym z zagadnień, jakie znalazły się w polu zainteresowania studentów należących do Koła, była problematyka grupy etnicznej Łemków. Zorganizowano m.in. praktykę wakacyjną w miejscowościach zamieszkałych przez Łemków, prowadzoną przez Andrzeja Kwileckiego. W latach 1976 -1978 podjęto badania nad mniejszością Ukraińców w woj. szczecińskim. Podczas sesji, zorganizowanej po zakończeniu badań, przedstawiono kilka referatów, będących analizą empiryczną zebranego materiału, autorstwa Anny Michalskiej i Zbigniewa Kowalika. Od 1977 r. w ramach Koła N aukowego Socjologów działały trzy sekcje: socjologii kultury, socjologii rodziny oraz ekologii człowieka. N ajdłużej przetrwała sekcja ekologii człowieka, którą prowadził M. Pochwicki. W roku akademickim 1982/1983 powstało Koło Socjologii Narodu. J ego opiekunem został Jacek Leoński, natomiast prezesem wybrano Mirosława Hanusza. Koło liczyło 8 członków, którzy swoje zaintereso · s 5 G . K a c z fi a rek: Turystyka a przeobrażenia przestrzenne i funkcjonalne osiedla. Jastarnia w badaniach socjologicznych. "Litery" r. 1973, nr 7; R. S u c h o ck a : Współpraca, współzawodnictwo i konflikt miądzYgrupowy w społeczności lokalnej Jastarni. "Rocznik Gdański" r. 1980, t. 40', z. 2. Zbigniew Rutawania skierowali ku zagadnieniom etnicznym na wschodnim pograniczu. W 1983 r. Koło zorganizowało wyjazd do Bielska Podlaskiego, gdzie przeprowadzono wywiady wśród ludności białoruskiej. Plonem tego obozu była sesja naukowa, jaka odbyła się w Instytucie Socjologii, ponadto zorganizowano wystawę fotograficzną związaną z prowadzonymi badanIamI. Niestety następny rok przyniósł załamanie, wywołane brakiem studentów zainteresowanych pracą w Kole Socjologii Narodu. Powstało w tym czasie Koło Socjologii Młodzieży, którego opiekunem został Krzysztof Podemski zaś prezesem Dariusz Możdżeń. Za cel postawiło ono sobie zbadanie młodzieżowej subkultury na przykładzie Festiwalu Muzyki Rockowej Jarocin '85. Zebrane materiały, wraz z bogatą dokumentacją fotograficzną, zostały zaprezentowane w holu auli Wydziału Nauk Społecznych Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza. Drugim powstałym w 1984 r. kołem było Koło Socjologii Kultury. Jego opiekunem został Bolesław Suchocki. W okresie swojego działania, tzn. w latach 1984-1986, zorganizowało ono dwa obozy badawcze we wsiach Wielkopolski. W styczniu 1985 r. reaktywowano Koło Naukowe Socjologii Narodu. J ego opiekunem został ponownie Jacek Leoński, natomiast prezesem wybrano Jarosława Urbańskiego. W skład Koła weszli studenci socjoligii, historii, nauk politycznych, pedagogiki, kulturoznawstwa i biologii. W ciągu kilku miesięcy, członkowie podjęli teoretyczne studia nad problematyką mniejszości narodowych i wyznaniowych w Polsce, ze szczególnym uwzględnieniem terenów wschodnich. W ramach przygotowań do letniego obozu naukowego na Białostocczyźnie, wysłuchano w kwietniu wykładu proboszcza parafii prawosławnej w Poznaniu ks. Włodzimierza Jakubowskiego nt. "Prawosławie i Kościół prawosławny w Polsce". W sierpniu i wrześniu 1985 r. przeprowadzono badania terenowe w Bielsku Podlaskim, w których wzięło udział 15 studentów. Dotyczyły one ludności białoruskiej. Wyniki przedstawiono podczas studenckiej sesji naukowej nt. "Białorusini. Prawosławie i katolicyzm. Historia i współczesność", która odbyła się w październiku tegoż roku. N a sesji wygłoszono 6 referatów, których pełne teksty zamieszczono w wydawnictwie Koła 6 . W marcu 1986 r. Koło Naukowe Socjologii Narodu zostało uhonorowane zespołową Nagrodą im. Andrzeja Prycza Modrzewskiego, przyznaną przez Społeczne Towarzystwo Polskich Katolików za badania nad 6 Materiał)! Z 1 sesji naukowej nt. ,Białorusini. Prawosławie i katolicyzm. Historia i wspołczesność". Wydawnictwo Koła Naukowego Socjologii Narodu Poznań 1986. życiem religijnym Białorusinów w Polsce. Nagrodę pieniężną, jaką otrzymano, przeznaczono na akcję Lato '86. W tym czasie przygotowania do akcji letniej szły dwutorowo. Z jednej strony kontynuowano zainteresowania problematyką mniejszości narodowych i wyznaniowych poprzez przygotowania do badań nad ludnością ukraińską w południowo-wschodniej Polsce, z drugiej zaś rozszerzono obszar badawczy Koła poprzez włączenie doń problematyki emigrantów polskich w Grecji. W lipcu i sierpniu 1986 r. 8 członków Koła przeprowadziło sondaż w Grecji. Badania dotyczyły problemów adaptacyjno-asymilacyjnych oraz utrudnień, jakie napotykali emigranci z Polski w nowym kraju osiedlenia. We wrześniu 1986 r. przeprowadzono badania nad ludnością ukraińską w Przemyślu i województwie. Po opracowaniu zebranych materiałów, zorganizowano w grudniu 1986 r. sesję, na której przedstawiono 6 referatów. Dzięki subwencji Komisji Socjologicznej Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk udało się przygotować na sesję kolejny zeszyt wydawnictwa Koła pt. Ukraińcy w Polsce, Z badań socjologicznych w Przemyślu, zawierający teksty wygłoszonych referatów 7 . W grudniu 1986 r. przedstawiono je ponownie, tym razem na posiedzeniu Komisji Socjologicznej Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, gdzie wywołały żywą dyskusję. Ponadto w 1986 r. zorganizowano dwa wykłady. Jeden, na temat metody biograficznej w socjologii, wygłosił opiekun Koła J. Leoński, natomiast drugi - pt. Mniejszości narodowe w Polsce w latach 19'44-2956 wygłosił Maciej Stanek. W marcu 1987 r. zorganizowano sesję naukową, będącą podsumowaniem badań prowadzonych w Grecji, nt. "Polacy w Grecji. Historia i współczesne problemy emigrantów polskich" 8. Latem tegoż roku przeprowadzono badanie terenowe w Białowieży nad ludnością białoruską, w których wzięło udział 12 członków Koła. W październiku 1987 r. studenckie Koło Naukowe Socjologii Narodu zostało po raz drugi laureatem Nagrody im. Andrzeja Prycza Modrzewskiego, tym razem za badania nad sytuacją Ukraińców w Polsce w aspekcie społeczno-narodowym i wyznaniowym. W marcu 1988 r. Koło zorganizowało spotkanie z białoruskim poetą, prozaikiem i publicystą Sokratem Janowiczem nt. "Polacy w oczach Białorusinów" . 7 Materialy z II sesji naukowej nt. "Ukraińcy w Polsce. Z badań socjologicznych w Przemyślu". Poznań 1986. * W czasie sesji wygłoszono następujące referaty: A. Gawroniak: Adaptacja i asymilacja w literaturze socjologicznej - zarys problemu; Z. Ruta: Przyczynek do rozważań nad trudnościami adaptacyjno-asymilacyjnymi Polaków w Grecji; Z. Bekalarski: Sytuacja Polaków zamieszkalych w Grecji - procesy interakcji; P. M a tczak: Problem pracy jako czynnik asymilacyjny.