JAN W ĄSICKI
WYDZIAŁ PRAWA UNIWERSYTETU IM. ADAMA MICKIEWICZA
Część pIerwsza
Nikt nie może zaprzeczyć, że poszukiwanie drogi poznańskiego Wydziału Prawa, znalezienie właściwego miejsca wśród innych wydziałów uniwersyteckich w Polsce, począwszy od 1918 r., uformowanie jego profilu, umiejętność zaspokajania ówczesnych potrzeb kadrowych budowanego państwa polskiego, dostosowanie do położenia geopolitycznego badań naukowych nad przeszłością i teraźniejszością ziem zachodniej Polski, a wreszcie zrozumienie społecznej roli Uniwersytetu i wyjście pracowników naukowych poza jego siedzibę stwarzały mocną pozycję społeczną tej placówki naukowej w kształtowaniu oblicza zachodniej Polski, a więc ziem, jakie do 1918 r. znajdowały się pod zaborem pruskim. Był to w tym czasie Wydział o dwóch sekcjach: prawniczej i ekonomicznej, jedyny, w którym z biegiem czasu przystąpiono do wprowadzenia specjalizacji w prawie morskim, w którym ustanowiono obowiązek przedkładania pracy pisemnej przed ostatnim egzaminem zamykającym studia. Położył też Wydział podwaliny pod budowę badań naukowych, by stopniowo odrabiać straty, jakie poniosło społeczeństwo polskie tych ziem przez lata niewoli. Pierwsze kroki przygotowawcze poczyniła Komisja Uniwersytecka na posiedzeniu w dniu 11 listopada 1919 f., na którym stwierdzono, że do zorganizowania uniwersytetu w Poznaniu powołane jest przede wszystkim Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk. Z jego bowiem członków składała się Komisja. Nie liczono w owym czasie na pomoc innych dzielnic Polski. Na następnym posiedzeniu dyskutowano nad ramami organizacyjnymi uczelni, a na trzecim (27 XI) postanowiono, że projektowany Wydział Społeczno- Ekonomiczny przyłączony zostanie do Wydziału Filozoficznego lub Wydziału Prawa. W stadium projektu Wydział ten miał 
Jan Wąsickiobejmować katedry: encyklopedii i filozofii prawa, prawa rzymskiego, ekonomii społecznej oraz historii prawa polskiego. Równolegle na tym Wydziale starano się uruchomić sekcję ekonomiczno-polityczną, obejmującą szczegółowo rozbudowane nauki ekonomiczne i nauki o państwie w ich różnorodnych funkcjach. Potrzebę takiego studium odczuwano silnie z uwagi na stojące przed gospodarką polską zadania organizacyjno-państwowe. Początkowo działała tu tylko jedna Katedra Historii Gospodarczej, kierowana przez prof. dra Jana Rutkowskiego, który był twórcą i motorem całej tej specjalizacji w Poznaniu. U stalono też czas trwania studiów prawniczych na trzy lata. Przewidywano, że w tych latach będzie zbyt mało kandydatów do służby publicznej i stąd też konieczne było ich szybkie do niej przygotowanie. Zjawisko to powtórzyło się po II wojnie światowej, kiedy to w latach 1949- 1955 powrócono do trzyletniego okresu studiów oraz do dwuletniego studium magisterskiego. Po prostu brak było kadr dla obsady stanowisk urzędniczych i sędziowskich. Podkreślam to, by wykazać, iż Wydział potrafił dostosować się do konkretnych państwowych potrzeb, jak i odpowiednio elastycznego programu oraz szybkich zmian w jego profilu. Wprowadzenie zaraz po utworzeniu Wydziału trzyletniego programu studiów było zgodne z zasadami panującymi na uniwersytetach pruskich. Odstąpiono jednak od swobody studiów prawniczych kończących się egzaminem państwowym. Ustalono natomiast program rozłożony na okresy roczne i egzaminy promocyjne. Radom Wydziału pozostawiono decyzje, czy mają być one składane komisyjnie na końcu semestru, czy mogą to być egzaminy składane indywidualnie. Świeżo utworzony Wydział Prawa Uniwersytetu Poznańskiego czynił starania, mimo znacznych trudności kadrowych, by uruchomić równocześnie wszystkie lata studiów. Zdawano sobie bowiem dobrze sprawę, iż na studia przybywać będą Wielkopolanie z uniwersytetów niemieckich, i to z różnych lat studiów, i trze ba im umożliwić szybkie ich ukończenie Z tych to względów np. mogli słuchacze przechodzić z pierwszego r ' 1 na drugi, składając obydwa egzaminy razem lub osobno. Od samego początku wspomagali Wydział Prawa profesorowie niowo pozyskiwani z innych polskich miast uniwersyteckich. *' Jako jeden z pierwszych objął Katedrę Prawa Cywilnego pro Alfred Ohanowicz z U niwersytetu im. Jana Kazimierza, uczeń Os.
Balcera, autor dwocfy monografii z dziedziny historii prawa. Wykładał I obowiązujące nadal w byłej dzielnicy pruskiej prawo niemieckie i opracował skrypt niezbędny do nauki tego prawa. W latach 1924 - 1925 pełnił funkcje dziekana. Starano się o pozyskanie prof. dra Tadeusza Dziurzyńskiego ze Lwowana Katedrę Procesu Cywilnego, Handlowego i Wekslowego. Dr Abdon Kłodziński objął pierwsze wykłady z historii prawa polskiego do czasu powołania na Uniwersytet Jagielloński (1924/1925). Prof. dr Wacław Makowski dojeżdżał z Warszawy na wykłady z prawa karnego. Nie powiodły się jednak próby zaangażowania go na stałe. Objął natomiast na stałe drugą Katedrę Ekonomii i Skarbowości doc. dr Edward Taylor. Prof. dr Antoni Peretiatkowicz oprócz Katedry Encyklopedii i Filozofii Prawa objął również Katedrę Nauki o Państwie i Prawie. Obsada wszystkich katedr nie wydawała się w najbliższym czasie możliwa. Wydział, nie rezygnując z prób pozyskiwania profesorów i docentów z innych uczelni, angażował na termin dwuletni znanych poznańskich prawników-praktyków jako wykładowców. Na takich warunkach dr Jan Sławski wykładał prawo handlowe, dr Witold Prądzyński prawo karne, dr Stanisław Sławski proces karny, dr Konrad Kolszewski prawo »administracyjne, dr Bronisław Stelmachowski proces cywilny, wszyscy z ograniczeniem wykładu do prawa byłej dzielnicy pruskiej. I tak było to w Spisie wykładów określone. Wykłady te były obowiązkowe w roku akademickim 1919/1920, a zalecane w roku 1920/1921. W takiej sytuacji Wydział Prawa mógł podjąć pracę na wszystkich latach studiów.
Stopniowo, w miarę obsadzania katedr przez pozyskiwanych pracowników naukowych z innych uniwersytetów, zmieniał się skład Wydziału. Był młody, złożony z pracowników, którzy dopiero rozpoczynali uniwersytecką karierę, ale niektórzy spośród nich posiadali już znaczny dorobek naukowy. W wielu przypadkach, gdy chodzi o własny kierunek badań, ustalił się on dopiero w Poznaniu. Wśród nowo zaangażowanych rysowały się wyraźne skłonności do pracy dydaktycznej, dla innych natomiast głównym celem były badania naukowe. Być może wpływ na to miał brak tradycji uniwersyteckich, wciągnięcie do pracy praktykow-prawników, jak i zbyt duże obowiązki dydaktyczne. Grono nowych profesorów i docentów stale się powiększało. Znalazł s więc w Poznaniu od początku 1920 r. prof. dr Stanisław Kasznica, prz" nizując Katedrę Prawa Administracyjnego. Zajmował się on m.in. Pi tworzonym sądownictwem administracyjnym i Najwyższym Trypo s; tem Administracyjnym. Od kwietnia 1920 r. dr Bohdan Winiarski zor>- . Katedrę Prawa Międzynarodowego, kończąc swe prace w Polskiej Poz ,gacji Pokojowej. Od letniego semestru 1920 r. Katedrę Prawa Kardflgo objął jako zastępca profesora Józef J. Bossowski, do tego czasu sędzia Sądu Okręgowego w Krakowie. Konieczność zwiększenia zakresu zajęć z prawa cywilnego wymagała dalszego zatrudnienia B. Stelmachowskiego, a oprócz tego pozyskania jako zastępcy profesora dra Romualda Paczkowskiego, również z tej samej specjalności.

Jan Wąsicki
Równolegle do sekcji prawa kompletowała się obsada sekcji ekonomiczno-politycznej. Wymienić należy takie nazwiska jak dr Stefan Zaleski i dr Marcin Nadobnik - do tego czasu zatrudniony jako kierownik Wydziału Statystyki w Ministerstwie b. Dzielnicy Pruskiej. Objął również wykłady prof. dr Stanisław Pawłowski, specjalista z zakresu geografii społecznej i gospodarczej, wykładający na Wydziale Filozoficznym. Wreszcie od kwietnia 1920 r. podjął się prowadzenia wykładów z socjologii Florian Znaniecki. Dzięki temu "ruszyły" obydwie sekcje, z tym, że w dalszym ciągu sytuacja na Wydziale daleka była od stabilizacji. W miejsce T. Dziurzyńskiego udało się pozyskać doc. dra Józefa Sułkowskiego.
Wydział pragnął zasygnalizować swą obecność w Polsce nie tylko przez sięganie po kadrę starych uniwersytetów, ale i przez swą aktywność naukową. W tym celu m.in. przystąpiono do wydawania organu Wydziału Prawa - "Ruchu Prawniczego i Ekonomicznego" (od 1932 r. dodano przymiotnik "Socjologicznego"). Redaktorem "Ruchu" został prof. A. Peretiatkowicz i pozostał nim aż do wybuchu wojny w 1939 r. Sekcja ekonomiczna wzbogaciła się o jeszcze jedną Katedrę Ekonomii, którą objął dr Stefan Rosiński. By utrzymać właściwą równowagę między naukami ekonomicznymi a prawnymi utworzono drugą Katedrę Administracji, na którą powołany został prof. Bohdan Wasiutyński. Można więc powiedzieć, iż w 1922 r. Wydział o dwóch sekcjach osiągnął stabilizację. Niektórzy zatrudnieni jako zastępcy profesorów kończyli przewody habilitacyjne (J. J. Bossowski), na katedrę jako zastępca profesora zaangażowany został dr Czesław Znamierowski. Miarą ostatecznego uregulowania spraw Wydziału było przejście w roku akademickim 1922/1923 sekcji prawa na czteroletni okres studiów, a więc taki jak na pozostałych uniwersytetach w Polsce. W rok później rozciągnięto to na sekcję ekonomiczną. Ustalony został też porządek studiów prawniczych, zbliżony do francuskiego, a oparty na trzonie romanistyczno-cywilistycznym. Naturalnie, w dużej mierze zależał on od osobowości wykładowców, ich działalności naukowej, umiejętności skupienia wokół siebie studentów, ale w pewnej mierze również od działalności społecznej i politycznej. Wykłady i ćwiczenia usystematyzowane były wedle określonych kryteriów w taki sposób, że pierwszy rok grupował przedmioty wstępne, niezbędne do przygotowania właściwych przedmiotów prawnych, drugi rok - prawo publiczne, trzeci i dalsze lata - tzw. prawo sądowe. Na pierwszym roku studiów obowiązywały: encyklopedia prawa (2 godz. w drugim trymestrze), prawo rzymskie (5 godz.), historia prawa polskiego (4 godz.), ekonomia (4 godz.), filozofia prawa względnie historia doktryn politycznych (3 godz. w pierwszym trymestrze). Na drugim roku: nauka o państwie i prawo polityczne (3 godz.), nauka administracji i prawo administracyjne (4 godz.), skarbowość i prawo skarbowe (3 godz.), prawo międzynarodowe (3 godz.), prawo kościelne (3 godz.), prawo cywilne (4 godz.) Na trzecim roku: prawo cywilne (4 godz.), prawo handlowe i wekslowe (3' godz.), proces -cywilny (4 godz.), prawo i proces karny (4 g o dz. ) .
W następnych latach dochodziły nowe przedmioty i nowi pracownicy naukowi. Katedra Historii U stroju Polski, obsadzona do tego czasu przez A. Kłodzińskiego, przeszła teraz w ręce dra Zygmunta Wojciechowskiego a nowo utworzoną Katedrę Historii U stroju na Zachodzie Europy objął po habilitacji doc. dr Teodor Tyc, zaś po jego śmierci (5 III 1927 r.) - doc. dr Marian Z. J edlicki. Wśród pracowników Wydziału znaczna większość rekrutowała się z polskich uniwersytetów, część zdobywała wiedzę na uczelniach niemieckich i francuskich. Stąd też różnorodność szkół naukowych, metod i form pracy. Wszystko to w dużej mierze sprawiało, iż Wydział Prawa wyróżniał się spośród pokrewnych wydziałów innych uniwersytetów polskich. Cechowało go zwłaszcza zrozumienie roli uniwersytetu dla tych ziem, na których absolwenci podejmowali pracę, dla potrzeb tak niedawno powstałej Rzeczypospolitej, która teraz stabilizowała swoje zachodnie granIce. N ajstarszy spośród profesorów Wydziału A. Peretiatkowicz habilitował się w Krakowie, a w 1918 r. powołany został na Katedrę Encyklopedii i Filozofii Prawa na Uniwersytecie Lwowskim. W 1919 r. znalazł się na Uniwersytecie Lubelskim, skąd w tym samym roku przeszedł na Katedrę w Poznaniu. Spośród szeregu prac ogłoszonych głównie w "Gazecie Sądowej Warszawskiej" i "Archiv fur Rechts und Wirtschafsphilosophie" na wyroznlenie zasługiwała monografia Idea umowy społecznej w rozwoju historycznym (1920), Wojna a idea prawa (1920), wreszcie wydanie Konstytucji RzeczYpospolitej i ważniejszych ustaw politycznych (1922). Szczególną rolę na Wydziale odegrał prof. Jan Rutkowski, przybyły do Poznania z Uniwersytetu Lwowskiego (1919). Na uwagę zasługuje jego dorobek naukowy, a także szereg artykułów dotyczących form kształcenia młodzieży szkół wyższych. Spośród licznych prac opartych na wykorzystywaniu materiałów archiwalnych wymienić należy takie jak: Klucz Brzozowski biskupstwa przemyskiego w wieku XVIII (1910), Poddaństwo chłopów w Polsce l niektórych innych krajach Europy Zachodniej (1921), Sprawa włościan w Polsce w XVIII i XIX wieku (1922), Zarys gospodarCzY dziejów Polski w czasach przedrozbiorowych (1923). Zarówno dorobek naukowy jak i podstawa źródłowa wymienionych prac przyczyniły się do tego, iż na jego licznie obsadzonym seminarium z historii gospodarczej powstało szereg prac doktorskich. Do pierwszych profesorów na Wydziale zaliczał się Zygmunt Lisowski.

Jan Wąsicki
W 1919 r. objął on Katedrę Prawa Rzymskiego, po habilitacji w Krakowie (1916). Spośród wielu jego artykułów wymienić warto rozprawę Studia nad sposobami nabycia własności w rzYmskim Egipcie (1913).
Do wybitnych profesorów Wydziału należał Alfred Ohanowicz, powołany na Uniwersytet Poznański we wrześniu 1919 r. jeszcze w trakcie habilitacji na Uniwersytecie Lwowskim. W jego dorobku naukowym wyróżniają się w tym czasie prace z zakresu historii prawa o ciężarach duchowieństwa (1911) oraz znakomita praca PrzYrzeczenie publiczne. Studium Z prawa cyioilnego (1920). On też pierwszy, wykładając prawo cywilne byłej Dzielnicy Pruskiej, opracował skrypt z tego przedmiotu (1921, 1922), a także wraz z Franciszkiem ZoIlem - prawo familijne (1923).
Powołany też został na profesora Wydziału Prawa w 1920 r. Bohdan Winiarski. Pracował on od listopada 1917 r. jako referent prawny Komitetu Narodowego Polskiego, a następnie w wielu międzynarodowych komisjach zajmujących się sprawami komunikacji i tranzytu przy Lidze Narodów. Jego najważniejszym dziełem była monografia Rzeki polskie ze stanowiska prawa międzYnarodowego (1922). Spośród innych pracowników nauki, którzy znaleźli się na Wydziale Prawa wspomnieć należy zastępcę profesora R. Paczkowskiego i S. Rosińskiego. Ten ostatni pracował w Ministerstwie b. Dzielnicy Pruskiej, zajmując się naukowo emigracją polską na Zachodzie czy też w Prusach oraz strukturą własności ziemskiej na Litwie i Rusi (1919). Wreszcie znalazł się tu B. Stelmachowski, adwokat wykładający brawo cywilne, a od kwietnia 1921 r. proces cywilny. Opracował też zarys procedury cywilnej (1923). Stefan Zaleski, wchodzący w skład polskiej delegacji ekonomicznej na konferencję pokojową, od stycznia 1920 r. rozpoczął pracę w Poznaniu. W tym samym roku złożył rigorosum doktorskie i otrzymał tytuł doktora nauk ekonomiczno-politycznych. Był to pierwszy przewód doktorski na tej sekcji Uniwersytetu Poznańskiego. W tym samym roku rozpoczął pracę jako zastępca profesora C. Znamierowski, doktor filozofii, obejmując wykłady z teorii i filozofii prawa. Był już autorem wielu artykułów. Warto tu wymienić monografię Psychologiczna teoria prawa, stanowiącą podstawę dla przewodu doktorskiego z zakresu prawa. Pierwsi profesorowie Wydziału, którzy zaangażowani zostali od 1919 r.
przeszli z innych uniwersytetów lub też stopnie naukowe zdobywali głównie na Uniwersytecie Lwowskim. Pełne kwalifikacje tam zdobyte zapewniały im szeroki awans w karierze naukowej w Poznaniu. Życie zmusiło ich do zajmowania się teraz zagadnieniami naukowymi dalece odmiennymi od tych, które do tego czasu stanowiły przedmiot ich zainteresowań badawczych. Wspomniałem już, że początkowo główny trzon stanowili miejscowi 
prawnicy-praktycy. Podjęli oni pracę na Wydziale Prawa nowego Uniwersytetu świadomi tego, że będzie ona trwała jedynie dwa lata. Zdawali sobie również sprawę, że bez ich znajomości prawa obowiązującego w byłej Dzielnicy Pruskiej trudno będzie uruchomić zajęcia na Wydziale, jak też dopiąć zasadniczego celu, jakim było uzupełnienie kadr prawniczych, których brak bardzo dotkliwie tu odczuwano. Znamienną jest rzeczą, iż także zatrudnieni tu profesorowie lub też pracownicy o niepełnych jeszcze kwalifikacjach przyszli do Wydziału w większości z praktyki sądowo-administracyjnej; pełnili funkcje w różnych polskich delegacjach na kongresy międzynarodowe. Wydział nosił więc swoiste piętno, stawiając przygotowanie do działalności praktycznej na pierwszym miejscu, w odmiennych aniżeli w innych częściach Polski warunkach. Stąd też właśnie na IV Powszechnym Zjeździe Historyków Polskich w Poznaniu (6 - 8 XII 1925 f.) podkreślał w swym przemówieniu Franciszek Bujak: "pierwszy zjazd w odnowionym państwie chcieliśmy odbyć w kolebce państwa polskiego, na Ziemi Wielkopolskiej, na której bohaterską walkę o ducha, o ziemię, o byt patrzyliśmy z prawdziwym podziwem ale i z zapartym tchem; czy wytrwacie nacisk jednego z najpotężniejszych mocarstw świata, rozporządzającego najwyższą kulturą materialną i umysłową [. ..] Chcieliśmy tu być, aby dać świadectwo prawdzie - wskazać całemu narodowi, że jego przyszłość leży na tej drodze, na której Wielkopolska się uratowała, tj. na drodze wytężonej pracy, karnej organizacji i ścisłej solidarności narodowej" \ Po pierwszych latach działalności Uniwersytetu, skończył się "okres szybkiego, gorączkowego i trochę niekontrolowanego rozwoju, okres, w którym tworzyło się, zakładało, rozszerzało wszystko co było można, jakby w przeczuciu, że nadejdą lata ciasnoty, koniecznych ograniczeń, w których dalszy postęp posuwać się będzie powolnymi już bardziej etapami [. . .] Czas nadszedł, aby w tym rozwoju się zatrzymać i spojrzeć poza siebie, uporządkować nabytki, nakreślić linie na przyszłość" 2. Uniwersytet rozpoczął teraz prace wedle pierwszej w odrodzonym państwie Ustawy normującej w sposób pełny życie szkół wyższych 3 . Stanowiła ona też wyraz dążeń do formalnie pojmowanej demokracji, znajdującej odbicie w strukturze zarządu szkół akademickich i wynikającej z częściowo uzasadnionych obaw przed wszelką silną władzą. Ta pierwsza Ustawa, której projekt opracowany został w środowisku akademików Uniwersytetu Jagiellońskiego, powstała pod wyraźnym
1 IV Powszechny zjazd Historyków Polskich w Poznaniu, w dniach 6 do 8 grudnia 1925 roku. Poznań 1926. 2 Kronika Uniwersytetu Poznańskiego - rok akademicki 1923/1924. Poznań 1925,.
s. 5. 8 "Dziennik U staw" nr 7, poz. 494. U stawa z dnia 13 lipca 1920 r.

Jan Wąsickiwpływem wzorów niemiecko-austriackich. Uwidoczniły się one zwłaszcza w strukturze organów szkoły wyższej i ich wzajemnym do siebie stosunku. Przeważająca część uprawnień przypadła organom kolegialnym: zebraniu ogólnemu profesorów, senatowi oraz radom wydziałów. Art. 23 U stawy określał pozycję rektora w układzie władz szkoły jako godność, nie wiążąc z nią poważniejszego zakresu kompetencji. Ale muszę podkreślić, że Uniwersytet tworzony do tego czasu na surowym przecież korzeniu, położywszy dopiero co podwaliny pod normalną pracę wydziałów, rozpoczął już w 1923 r. powszechne wykłady uniwersyteckie, czyniąc to pod kierunkiem prof. dra Stanisława Dobrzyckiego. Wspominam o tych wykładach, albowiem w latach późniejszych prowadzone one były przez profesora Wydziału Prawa Zygmunta Wojciechowskiego nieprzerwanie aż do 1939 r. w dwudziestu miastach Wielkopolski i Pomorza. Doceniano rolę U niwersytetu w szerzeniu nauki o przeszłości szczególnie w tym regionie, którego społeczeństwo było przez lata jej pozbawione. Do miast które gromadziły w tym czasie największą liczbę słuchaczy należały: Gniezno, Ostrów Wielkopolski, Leszno i Toruń. Wspomniałem już o kwartalniku "Ruch Prawniczy i Ekonomiczny" wydawanym przez A. Peretiatkowicza. Od 1932 r. powiększono go o dział socjologiczny. Dział cywilistyczny redagował A. Ohanowicz. Wprowadzono też nowy dział orzeczeń Trybunału Administracyjnego, nad którym czuwał Stanisław Kasznica.
Pod redakcją Edwarda Taylora ukazywały się "Poznańskie Prace Ekonomiczne", zawierające rozprawy doktorskie wychowanków Uniwersytetu, stwarzające poprzez opublikowanie prac doktorskich możliwości dalszej pracy naukowej. Dla zapewnienia stałej pomocy Uniwersytetowi, utworzono Wojewódzki Komitet Pomocy oraz założono Towarzystwo Przyjaciół Uniwersytetu Poznańskiego. W uchwalonym statucie podkreślano dwa zasadnicze cele: wzbudzić wśród społeczeństwa zrozumienie i zainteresowanie dla zadań i potrzeb Uniwersytetu oraz uzyskiwać dla niego pomoc finansową. Profesorowie mieli dużą swobodę zawodową. To oni oceniali w odpowiednich organach działalność rektora i dziekana, sami zaś nie byli oceniani przez nikogo. Nikt od nich nie miał prawa żądać sprawozdania z działalności naukowo-dydaktycznej. Ta niezależność nie stanowiła wprawdzie o wolności nauki i nauczania lecz zapoczątkowała proces dezintegracji szkoły wyższej. U niwersytet nie był zorganizowaną całością lecz luźną federacją katedr o zroznlcowanym, najczęściej małym zakresie współpracy. Zależało to zresztą od indywidualności poszczególnych profesorów, którzy w sposób nader wyraźny się między sobą różnili. Praca naukowa prowadzona była na seminariach. Charakterystyczne jest jednak, że w początkowym okresie tylko wedle rocznych sprawozdań 
można było ocenić rodzaj oraz tematy prac doktorskich. Np. na seminarium doktorskim prowadzonym przez prof. Jana Rutkowskiego czytano rozprawę przedłożoną przez Teodora Tyca Początki kolonizacji wiejskiej na prawie niemieckim. Zapoczątkowała ona dalszy tok tego rodzaju prac wiążących się z napływem ludności niemieckiej do Polski. Zwracały uwagę, ze względu na swą szczególną aktualność, prace prowadzone na seminarium E. Taylora i założone przez niego "Poznańskie Prace Ekonomiczne". Podobnie było na seminarium A. Ohanowicza, gdzie podejmowano prace o tematyce nawiązującej do prawa obowiązującego w byłej Dzielnicy Pruskiej. Z kolei seminarium J. Sułkowskiego zajmowało się prawem handlowym, a B. Winiarskiego - zagadnieniami dotyczącymi stosunków z Niemcami. Warto tu wspomnieć o pracy doktorskiej Bronisława Dembińskiego Zarządzenia wojenne niemieckie a Mieszany Trybunał RozjemczY Polsko-Niemiecki, wydanej w "Poznańskich Pracach Ekonomicznych" nr 1.
Na Wydział Prawno-Ekonomiczny zaangażowany został prof. dr Stanisław Nowakowski, przebywający w Stanach Zjednoczonych Ameryki Płn., a przedtem w Rosji. Brał on udział w pracach Misji Rolniczej Amerykańskiej w Europie, w tym także i w Polsce. Znaczny był też jego dorobek naukowy wydawany w obydwu językach. Trudno pisać kolejno o wszystkich pracownikach naukowych. Wśród nich wybija się jednak osoba Teodora Tyca, wychowanka Wydziału, który wspomnianą pracę doktorską złożył na seminarium J. Rutkowskiego. Odegrał on już przed podjęciem studiów dużą rolę w akcji plebiscytowej , na Sląsku, kierując prasą ukazującą się w języku niemieckim. Udział w walce ludu śląskiego o prawo przynależności do Polski, doświadczenia tam zdobyte ukierunkowały jego zainteresowania naukowe. Koncentrowały się one wokół problemów przeszłości Wielkopolski, walki o kresy zachodnie, kolonizacji na prawie niemieckim, dziejów miast polskich. Jego społeczne zainteresowania związane były z powstającym i coraz żywiej działającym Związkiem Obrony Kresów Zachodnich. Był też jednym z założycieli i pierwszym redaktorem "Strażnicy Zachodniej" *. Projektował powołanie Instytutu Badań nad Prusami, zarysował jego problematykę, którą następnie podjął i kontynuował Z. Wojciechowski. Jej wyrazem po 1945 r. było założenie Instytutu Zachodniego. W 1927 r. z inspiracji Tyca powołano do życia Instytut Bałtycki, z siedzibą w Toruniu. Projektowano też powołanie w jego obrębie - Instytutu Mazursko-Prus, kiego. W 1935 r. powstał Instytut Sląski w Katowicach, w którego pracach brali żywy udział profesorowie poznańskiego Wydziału Prawa. Ale i na samym Wydziale zamierzano utworzyć trzecią sekcję, obok 4 T. B a r t k o w i ak: Strażnica Zachodnia w latach 1922-1939. "Kronika Miasta Poznania" r. 1972, m 3, s. 25.

Jan Wąsickiprawa i ekonomii, a mianowIcIe morsko-kolonialną. W związku z tym zamiarem prowadzono też wykłady zlecone z prawa morskiego publicznego (B. Winiarski), prawa morskiego prywatnego (J. Sułkowski), demografii Polski (M. Nadobnik).
W latach trzydziestych szeroką działalność naukową i publicystyczną rozwijał Z. Wojciechowski. Interesowały go przede wszystkim stosunki państwa polskiego do cesarstwa niemieckiego, organizacja państwa pol, skiego oraz dzieje Sląska. Instytut Bałtycki wydał jego pracę Rozwój terytorialny Prus w stosunku do ziem macierzYstych Polski (1933). Zwracając stale uwagę na niebezpieczeństwo niemieckie, zasilał artykułami "Myśl Narodową" i "Kurier Poznański", współpracował z "Awangardą Życia Narodowego".
Ukazywały się drukiem prace profesorów Wydziału Prawa pisane w językach francuskim i niemieckim, a więc wykłady w Hadze J. Sułkowskiego i B. Winiarskiego, referaty Z. Wojciechowskiego i M. Z. Jedlickiego oraz J. Rutkowskiego wygłaszane na międzynarodowych zjazdach historyków, szczególnie w Warszawie (1933). Wspomnę, iż dopiero w roku akademickim 1932/1933 ukazał się w Kronice Uniwersytetu Poznańskiego wykaz prac naukowych ogłoszonych drukiem. Pozwalało to w sposób obiektywny ocenić dorobek oraz problematykę badawczą Wydziału. Do tego czasu nie zawsze była ona doceniana, choć społeczna działalność pracowników spotykała się z uznaniem w regionie wielkopolskim i na Pomorzu. Na samym Wydziale odczuwano konieczność pracy zespołowej, wymiany myśli naukowej jak też wytyczenia programu działań. Z tych to m.in. względów utworzono Instytut Prawa Publicznego (1935), w skład którego wchodziły Katedry: Prawa Konstytucyjnego, Prawa Międzynarodowego Publicznego, Teorii Państwa i Prawa oraz Prawa Administracyjnego. Nawiązywano tu już do Ustawy o Szkołach Wyższych, która mówiła o zakładach naukowych. Wybiegali też niektórzy pracownicy Wydziału Ustawie tej naprzeciw.
Nie tylko jednak praca popularyzatorska wyróżniała ten Wydział. Pracownicy jego zajmowali różnego rodzaju godności w państwie. Stanisław Kasznica, rektor Uniwersytetu i dziekan Wydziału był senatorem w latach 1923 i 1926; R. Paczkowski był posłem na Sejm w 1929 r.; A. Ohanowicz był senatorem w 1935 r.; E. Taylor z nominacji rządu wchodził w skład Izby Handlowo-Przemysłowej w Poznaniu oraz w skład Państwowej Rady Gospodarczej i Finansowej; J. Rutkowski i M. Nadobnik byli członkami Państwowej Rady Statystycznej; B. Winiarski był posłem na Sejm w latach 1929 i 1935, a także pełnił funkcję wiceprezesa Komisji Komunikacji i Tranzytu przy Lidze Narodów. Od 1923 r. był prezesem Komitetu Likwidacyjnego i komisarzem likwidacyjnym w Poznaniu. 
Z chwilą powoływania Wyższej Szkoły Handlowej w Poznaniu Jej dyrektorem został A. Peretiatkowicz. Profesorami byli: A. Ohanowicz, M. Nadobnik i S. Nowakowski. Zorganizowany też został Wyższy Kurs Dziennikarski, który spełniać miał funkcję Szkoły Nauk Politycznych.
A. Ohanowicz przewodniczył komisji opiniodawczej do spraw związanych z przebudową ustroju rolnego w województwach zachodnich. Był też członkiem komisji do spraw uporządkowania ustawodawstwa agrarnego przy ministrze rolnictwa i reform rolnych. Mianowany został członkiem Trybunału Konstytucyjnego, członkiem Rady Instytutu Badania Cen i Koniunktur Gospodarczych przy Ministrze Przemysłu i Handlu oraz powołany został przez ministra skarbu na członka Komitetu Organizacyjnego Centralnego Banku Ziemskiego. Aktywność w pracach Komisji Kodyfikacyjnej rozwijał J. Sułkowski, będący członkiem Komisji Prawa Handlowego i drugim referentem Kodeksu Handlowego. Był również członkiem delegacji polskiej na rokowania z Niemcami w sprawach prawno-politycznych oraz członkiem Komisji Mieszanej Polsko-Czechosłowackiej. Powołany został też do Rady Ubezpieczeniowej. W Komisji Kodyfikacyjnej był referentem prawa morskiego. B. Stelmachowski był sędzią Sądu Najwyższego oraz polskim sędzią rozjemczym w Polsko- Niemieckim Trybunale Rozjemczym. S. Nowakowski zorganizował jesienią 1934 r. Muzeum Polonii Zagranicznej i został prezesem zarządu tego Muzeum. Studenci Wydziału stanowili zawsze znaczny procent studentów całego Uniwersytetu. W roku akademickim 1922/1923 na 3697 studiujących przypadło na Wydział Prawa 1634 słuchaczy (44%), w 1926/1927 - na 3785 słuchaczy przypadało na Wydział Prawno-Ekonomiczny 1405 (37%), w 1928/ /1929 - na 3867 było ich 1284 (33%), w roku 1935/1936 - na 4987 ogółu słuchaczy prawo wraz z sekcją ekonomiczną skupiało 1713 słuchaczy (34%). Liczba ta powoli stabilizowała się, tak, iż w zasadzie nie przekroczyła więcej aniżeli 1711 studentów. W roku akademickim 1936/1937 na poszczególnych latach studiów liczba studentów prawa wynosiła: I rok studiów - 198, II rok - 189, III rok - 264, IV rok - 224; a ekonomii: I rok - 153, II rok - 76, III rok - 88, IV rok - 53.
Ogólną liczbę studentów, którzy odbywali studia na Wydziale Prawno-Ekonomicznym w okresie międzywojennym oblicza się na ok. 10 tys.
osób. Nie oznacza to, że wydano tyleż dyplomów ukończenia studiów, było ich bowiem tylko 2964, co daje 30%i tzw. sprawności nauczania, ale i tak - jak na ówczesny system studiów - stanowiło to poważny sukces.
W roku akademickim 1936/1937 ustabilizowała się liczba kadry naukowej na Wydziale i liczyła: 12 profesorów zwyczajnych, 2 nadzwyczajnych, 5 docentów, 5 starszych asystentów etatowych i 4 ryczałtowych. W skład Rady Wydziału wchodzili profesorowie zwyczajni i nadzwyczajni 
Jan Wąsicki
(17 osób). Wśród lektorów zatrudnionych na Wydziale był jeden specjalnie od krasomówstwa. Pod koniec dwudziestolecia międzywojennego na Wydziale rozwijały się prace badawcze nad stosunkami polsko-niemieckimi. Podyktowane to było wzrostem tendencji rewizjonistycznych w Niemczech i próbą obrony na tej drodze polskich pozycji. W tym czasie powstała praca Z. Wojciechowskiego Ustrój polityczny Śląska do końca XIV wieku, a także szereg artykułów dotyczących Pomorza oraz roli poszczególnych dzielnic w budowaniu państwa polskiego. N astąpiły też przesunięcia w przynależności politycznej części profesorów Wydziału. W 1934 r. grupa "Awangardy Państwa Narodowego" przeszła do obozu państwowego. Dotyczyło to głównie osoby Z. Wojciechowskiego. Zajmując się nie tylko dziejami państwa polskiego, ale również współczesną sytuacją Polski, żywił on uzasadnione obawy przed agresywnymi zamiarami nazistów, wyłożonymi w Mein Kampf Adolfa Hitlera. Obawy te jeszcze bardziej ugruntowały się w jego przekonaniach po zjeździe w Norymberdze (1936), w którym profesor uczestniczył jako gość. Zmierzał więc w kierunku porozumienia z obozem rządowym i nadania mu oblicza bardziej nacjonalistycznego. Obie te bowiem ideologie wyrażały te same interesy społeczne. W roku akademickim 1938/1939 ukształtowały się na Wydziale seminaria naukowe. Wydział Prawa Uniwersytetu Poznańskiego, po licznych zmianach, ostatecznie ustalił program czteroletniego studium, nie odbiegającego od stosowanego na innych wydziałach w Polsce. Może tylko wymogi, w szczególności przy pisaniu pracy seminaryjnej, były tu bardziej rygorystyczne i stały już na pewnym poziomie. J ak przedstawiał się program czteroletnich studiów ukazują poniższe zestawienia. Program wykładów na Wydziale Prawa obowiązywał jeszcze w 1945 r., kiedy Wydział wznowił działalność. Ale pod koniec dwudziestolecia czynione były zarzuty uniwersyteckim naukom prawnym, że "źle pełnią swoją rolę, bo nie przygotowują młodzieży do jej przyszłych zawodów, za wiele godzin poświęcają przedmiotom, które w życiu są nieprzydatne i posługują się przestarzałą metodą nauczania" 5. Młodzież prawnicza, rozpatrując różne projekty zmian, opowiadała się bowiem za uwzględnieniem w programie studiów prawa nauki socjologii, logiki i psychologii. "Dyscypliny te - zdaniem Franciszka Przytorskiego, prezesa Koła Prawników i Ekonomistów - nie mogły zastąpić podstawowej roli prawa rzymskiego oraz nauk historyczno-prawnych zwłaszcza u podstaw studiów"6.
5 T. S i l n i c ki: O racjonalne ustosunkowanie się młodzieży do studiów prawniczYch. "Informator Koła Prawników i Ekonomistów". Poznań 1939, s. 2. 8 F. P r z y t o r s ki: Uwagi nad reformą studiów prawa. Poznań 1939, s. 8.

ANEKS l
SEMINARIA NA WYDZIALE PRAWA
Nazwa Prawa Rzymskiego Prawa Kościelnego Prawa Publicznego
Dyrektorzy Zygmunt Lisowski Tadeusz Silnicki Stanisław Kasznica Antoni Peretiatkowicz Alfred Ohanowicz Józef Sulkowski Romu.-.ld Paczkowski Bronisław Stelmachowski Józef Bossowski Jan Rutkowski Zygmunt Wojciechowski Marian Z. Jedlicki * Marcin N adabnik Bohdan Winiarski Czesław Znamierowski
Asystenci Kazimierz Kolańczyk
Kazimierz Matuszewski
Prawa Cywilnego
Jan Dąbrowski
Prawa i Procesu Karnego Historii Gospodarczej Historii dawnego prawa polskiego i prawa zachodniej Europy Statystyczne Prawa Międzynarodowego FilozofIi i teorii prawa
Tadeusz Kuczma Guntram Rolbiecki Józef Matuszewski Zdzisław Kaczmarczyk
Stanisław Wasz ak Jan Terlecki Janusz Popiel
ANEKS 2
WYKŁADY OBOWIĄZKOWE NA WYDZIALE PRAWA (tygodniowo)i Rok Dziedzina Wykładowca Godz I , Wstęp do prawoznawstwa Czesław Znamierowski 2 Prawo rzymskie Zygmunt Lisowski 5 Historia ustroju Polski Zygmunt Wojciechowski 4 Historia ustroju państwowego Europy zachodniej Marian Z. Jedlicki 4 Ekonomia polityczna Stefan Rosinski 2 II Prawo państwowe Antoni Peretiatkowicz 2 Prawo kościelne Tadeusz Silnicki 5 Prawo cywilne Alfred Ohanowicz 4 Ekonomia polityczna Stefan Rosinski l Geografia gospodarcza Józef Czekaiski l III Prawo karne Józef J. Bdssowski 2 Postępowanie karne " " 2 N a uka administracji i polskie prawo Starisław Kasznica 5 administracyjne N auka skarbowości i polskie prawo v skarbowe Jan Zdzitowiecki 3 Statystyka Marcin N adobnik l Historia filozofIi Czesław Znamierowski 2 IV Prawo cywilne Alfred Ohanowicz 4 Prawo cywilne, handlowe, wekslowe i morskie Józef Górski 3 Polski proces cywilny Jan Kręglewski 5
Kronika 4/89