MAREK PRZYBYLSKI TRZYDZIEŚCI LAT DZIAŁALNOŚCI OŚRODKA BADAWCZO-ROZWOJOWEGO PRZEMYSŁU OPONIARSKIEGO "STOMIL" W POZNANIU (1957-1987) W 1923 r. powstała w Poznaniu przy ul. Ratajczaka (i na Winiarach) pierwsza fabryka opon samochodowych "Pneumatyk", która w 1928 r. została przyjęta przez Spółkę Akcyjną "Paragum" - Wyroby Gumowe. Statut tego przedsiębiorstwa został sporządzony w czerwcu 1928 f., zaś dnia 10 października 1928 r. aktem notarialnym spółka przyjęła nazwę Centralna Poznańska Fabryka Wyrobów Gumowych S. A. w Poznaniu, w skrócie telegraficznym "Pozgum". Długa i niewygodna w użyciu nazwa zastąpiona została w kilka lat później nazwą "Stomil", propozycja nowej nazwy została nadesłana na konkurs. Zarząd Spółki kupił w celu budowy nowej fabryki ok. 10 ha ziemi w Starołęce, w pobliżu stacji kolejowej i Warty. W fabryce tej uruchomiono kolejno produkcję nowych typów opon do rowerów, samochodów ciężarowych oraz motocykli. W 1938 r. otwarto filię "Stomila" w Dębicy, gdzie rozwijano głównie produkcję opon i dętek. W 1939 r. podjęto tam według własnej, oryginalnej technologii produkcję kauczuku syntetycznego pod nazwą ker. Opony i dętki z Poznania oraz Dębicy trafiały już w tym czasie do Holandii, Jugosławii, Rumunii i Stanów Zjednoczonych Ameryki Płn. W Polsce Ludowej Poznań jako ośrodek przemysłu gumowego odgrywa nadal rolę ważnego centrum produkcji opon. Tutaj też powstała placówka specjalizująca się w badaniach na rzecz przemysłu oponiarskiego. Jej historia sięga 1951 r., kiedy to w Warszawie powstała pierwsza placówka naukowa pracująca dla przemysłu gumowego, która w dwa lata później przekształciła się w Instytut Przemysłu Gumowego. Z dniem 1 kwietnia 1957 r. Instytut ten powołał w Poznaniu Samodzielną Pracownię Ogumienia Trakcyjnego, której kierownikiem mianowany został mgr Erwin Jabłoński. Pracownia otrzymała do dyspozycji pomieszczę Marek Przybylski Doc. mgr Erwin Jabłoński, kierownik Samodzielnej Pracowni Ogumienia Trakcyjnego, a następnie Centralnego Laboratorium Oponiarskiego (od 1 *IV 1957 do 31 XII 1963)nia po dawnym magazynie (ok. 20 m 2 ) w siedzibie Oddziału Biura Projektów Przemysłu Gumowego przy ul. Dominikańskiej. Zadaniem Pracowni było dokonywanie analiz wartości eksploatacyjnej opon produkowanych w Polsce, poprzez badania JJ wyników eksploatacji zbieranych w przedI siębiorstwach transportu samochodowego. I Przeprowadzano też studia nad metodami konstrukcji opon. Równocześnie podjęto współpracę z Instytutem N aukowo- Badawczym Przemysłu Oponiarskiego w Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich. Polegała ona na konsultacjach, wymianie dokumentacji i wspólnej ocenie opon. Pracownia poznańska została włączona do współpracy w ramach Sekcji Oponiarskiej Rady Wzajemnej Pomocy Gospodarczej, a Erwin Jabłoński pełnił funkcję przedstawiciela Polski w Zespole do Spraw Oponiarstwa. Z dniem 1 stycznia 1959 r. utworzone zostało w Poznaniu Centralne Laboratorium Oponiarskie, w którego skład weszli dotychczasowi pracownicy Samodzielnej Pracowni Ogumienia Trakcyjnego. W momencie powstania, w Centralnym Laboratorium pracowało 14 osób, pod koniec 1960 r. Laboratorium zatrudniało 19 pracowników. Kierownikiem mianowany został doc. mgr Erwin Jabłoński. Utworzono cztery pracownie: Konstrukcji i Ogumienia (kierownik mgr inż. Henryk Durski), Technologiczną (mgr Marian Stachowski), Badań Stacyjnych i Eksploatacyjnych (inż. Józef Stróżyk), Maszynową (mgr inż. Ludwik Wróbel). Skromne pomieszczenia przy ul. Dominikańskiej już w 1959 r. nie wystarczały dla potrzeb badawczych, w związku z czym Pracownię przeniesiono do dwóch pokoi w dyrekcji Poznańskich Zakładów Opon Samochodowych "Stomil" przy ul. Starołęckiej, w sąsiedztwie której miały w przyszłości powstać obiekty Laboratorium. W 1962 r. nastąpiły przenosiny do własnej stacji doświadczalnej, a w trzy lata później (1965) - do własnej siedziby przy ul. Starołęckiej 18. Z dniem 1 lutego 1966 r. dyrektorem Centralnego Laboratorium mianowany został mgr inż. Tadeusz Andrysiak. Jeszcze w 1960 r. przystąpiono do prac badawczych nad oponami radialnymi do samochodów osobowych 6.00-16 i ciężarowych 8.25-20. Opony konfekcjonowano przy pomocy prymitywnego bębna płaskiego, a wul kanizowano W formach Zakładów "Stomil". Pod koniec roku Laboratorium otrzymało pierwszą maszynę konfekcyjną typu "Giant" i dwa dynamometry. Specjaliści rozpoczęli szereg prac badawczych służących rozwojowi przemysłowej produkcji opon. Zajmowali się opiniowaniem wyników i koordynacją prac doświadczalnych, prowadzonych przez inne jednostki badawcze zajmujące się technologią wytwarzania opon. Równocześnie Centralne Laboratorium skupiało coraz większą liczbę specjalistów, przybywała nowocześniejsza aparatura, m. in. szereg unikalnych maszyn oraz urządzeń pomiarowo-kontrolnych. Przybyły: aparat rentgenowski do prześwietlania opon, maszyna do badań dynamicznych, urządzenie do badania układu guma-kord oraz aparatura do prowadzenia homologacji na pojazdach testowych. Mimo wszystko Laboratorium w dalszym ciągu zmuszone było do korzystania z pomocy zakładów oponiarskich w zakresie przygotowania mieszanek, gumowania kordów, wytłaczania bieżników, drutówek, membran. W historii Centralnego Laboratorium ważny był szczególnie rok 1970. Oto w dniu 20 grudnia dokonano tu pierwszej wulkanizacji opon we własnej prototypowni. Poprzednio wulkanizację opon prototypowych wykonywano w Zakładach "Stomil" w Dębicy i w Poznaniu. Trzeba to było robić tak, aby nie zakłócać cyklu produkcyjnego w tych fabrykach. Uzależnienie placówki od ograniczonych możliwości przemysłu wydłużało cykl badawczy. Własna prototypownia przyczyniła się do znacznego zwiększenia zakresu i przyspieszenia prac badawczych. W 1972 r. minister przemysłu chemicznego zarządził utworzenie Ośrodka Badawczo-Rozwojowego Przemysłu Oponiarskiego "Stomil" z siedzibą w Poznaniu i nadał tej jednostce statut. Na mocy tego zarządzenia z dniem 1 stycznia 1973 r. Centralne Laboratorium Oponiarskie przekształcone zostało w Ośrodek Badawczo- Rozwojowy Przemysłu Oponiarskiego "Stomil". "Przedmiotem działania Ośrodka - czytamy w zarządzeniu - jest prowadzenie prac naukowobadawczych, rozwojowych i wdrożeniowych związanych z uruchomieniem produkcji opon i dętek, łącznie z bieżnikowaniem opon". Dyrektorem Ośrodka mianowany został mgr inż. Tadeusz Andrysiak, a z dniem 15 czerwca 1974 r. funkcję tę przejął mgr inż. Stanisław Cyran, poprzednio dyrektor naczelny Poznańskiej Fabryki Opon Samochodowych "Stomil". Po powstaniu Ośrodka, placówce powierzono: opracowywanie projektów procesów technologicznych, ocenę ogumienia produkowanego w kraju i za granicą, próby wdrażania do produkcji nowych surowców, projektowanie maszyn i urządzeń oraz oprzyrządowania dla przemysłu oponiarskiego. Stworzone zostały też warunki do wykonywania jednostkowych wyrobów w oparciu o własne opracowania, jak i do współudziału w realizacji inwestycji związanych z wdrażaniem wyników prac nauko Marek Przybylski Mgr inż. Tadeusz Andrysiak, kierownik Centralnego Laboratorium Oponiarskiego i dyrektor Ośrodka Badawczo- Rozwojowego Przemysłu Oponiarskiego (od 1 I 1964 do 14 VI 1974) Mgr inż. Stanisław Cyran, dyrektor Ośrodka Badawczo-Rozwojowego Przemysłu Oponiarskiego (od 15 VI 1974) wobadawczych i rozwojowych. Ponadto Ośrodkowi zlecono: projektowanie technologii dla zakładów przemysłu oponiarskiego, prace związane z modernizacją procesów technologicznych, jak również prowadzenie działalności ogólnotechnicznej w zakresie typizacji i normalizacji, rozwinięcie informacji naukowo-technicznej, patentowej i szkoleniowej. W ostatnich latach przełomowym okresem w historii Ośrodka był rok 1982. Zlikwidowane zostało wówczas Zjednoczenie, powstało natomiast Zrzeszenie Przedsiębiorstw Przemysłu Gumowego "Stomil" z siedzibą w Łodzi. Ośrodek jest członkiem Zrzeszenia, a jego dyrektor - mgr inż. Stanisław Cyran już trzecią kadencję piastuje funkcję przewodniczącego Rady Zrzeszenia "Stomil". PRACE BADAWCZE Pierwsze prace badawcze podjęto w latach 1961 - 1962, kiedy to zajęto się unifikacją mieszanek, stosowaniem kauczuków syntetycznych oraz metodami przeciwdziałania starzeniu się opon. Prowadzono też badania eksploatacyjne i stacyjne opon oraz nad przyczynami przedwczesnego wycofywania opon z eksploatacji. Opracowanie dotyczące unifikacji mieszanek surowców stosowanych do produkcji tego samego rodzaju wyrobów przez różne zakłady przemysłu Budynek główny Ośrodka przy ul. Starołęckiej gumowego przyczyniło się do zmniejszenia różnorodności receptur i liczby surowców stosowanych w produkcji. Duże praktyczne znaczenie miały także prace z zakresu ekonomiki. Dzięki nim udało się w produkcji opon ograniczyć zakres stosowania kauczuku naturalnego, zastąpić go w szerszych rozmiarach kauczukiem syntetycznym krajowym, a jednocześnie zachować wysoką jakość wyrobów. W 1960 r. Centralne Laboratorium opracowało ogólne zasady obowiązujące w projektowaniu opon, co znacznie skróciło czas konstruowania i tworzenia projektów nowych opon. Podobne znaczenie miały opracowane zasady projektowania bębna konfekcyjnego. W i1961 r. rozpoczęto badania nad zastosowaniem kauczuku izoprenowego, co w przyszłości przyczyniło się do podwyższenia jakości opon. Również prace nad ścieralnością opon, przy produkcji których zastosowano kauczuk ker i sadzę isaf, wpłynęły na szersze zastosowanie krajowych kauczuków przy wytwarzaniu opon. Wspólnie z Instytutem Przemysłu Gumowego oraz niektórymi fabrykami badano zastosowania kauczuku butylowego do produkcji grzej ek i dętek. W latach 1964 -1965 skonstruowano opony o zmniejszonej liczbie warsIw. W przypadku opon do samochodów osobowych oznaczało to zmniejszenie ilości warstw kordu z sześciu do czterech, przy zachowaniu tej samej wytrzymałości. Opanowano również produkcję opon rowero Marek PrzYbylskiwych z tzw. białymi bokami, co pozwoliło skutecznie konkurować na rynkach zagranicznych ze sprzedawanym tam ogumieniem. Wdrożono .do praktyki jednolite metody badań ogumienia na bieżni bębnowej. W 1965 r. Centralne Laboratorium zajmowało się rozwiązywaniem bieżących problemów, z którymi borykały się fabryki opon. Po skupieniu większej liczby specjalistów, zdobyciu nowocześniejszej aparatury i oprzyrządowania przystąpiono do prac nad problemami długofalowymi, takimi jak np. opracowanie dokumentacji konstrukcyjno-technologicznej dla Olsztyńskich Zakładów Opon Samochodowych czy też intensyfikacja produkcji w Zakładach w Dębicy. Dokonano tam oceny wytrzymałości tkaniny kordowej, co zapoczątkowało pracę nad obniżeniem liczby warstw kordu w oponach. Wyniki badań zastosowano przy modernizacji i intensyfikacji procesów technologicznych w fabrykach w Poznaniu, Dębicy i Olsztynie. Do realizacji ważnego opracowania nad unifikacją receptur mieszankowych w produkcji opon zespół pracowników Centralnego Laboratorium przystąpił w 1968 r. W tym okrsie zajęto się również doopracowaniem bardzo potrzebnych gospodarce narodowej opon typu "Gigant". Te olbrzymie opony - stosowane w wielkich i ciężkich maszynach budowlanych, drogowych, leśnych i górniczych - sprowadzano dotychczas od takich producentów jak "DunIop" , "Michelin" lub Goodyear". Zapotrzebowanie jednak stale rosło, zwłaszcza po uruchomieniu kopalni miedzi w Lubinie. W tej sytuacji - głównie z myślą o zaspokojeniu potrzeb kopalnictwa miedzi - rozpoczęto w Centralnym Laboratorium próby skonstruowania kilku wersji opon. .Nazwa "Gigant" w pełni odpowiada wyglądowi opony. Przeciętnie waży ona około 260 kg, a jej wysokość sięga 2 ffi. Sukces konstrukcyjny i wdrożeniowy w pracach nad "Gigantami" to jedno z największych osiągnięć poznańskiego Ośrodka. W Zakładach "Stomil" powstał specjalny wydział produkujący te opony. Inne głośne osiągnięcie znalazło swój wyraz w czerwcu 1973 r. na podwrocławskiej autostradzie, gdzie polski samochód osobowy fiat 125p wyposażony w opony radialne typu 175 SR-13 D90, wyprodukowane w Ośrodku, pobił aż trzy rekordy świata (stąd nazwa "Stomil- Rekord"). Polski fiat, jadąc bez przerwy w ciągu piętnastu dni i nocy, uzyskał rekordowe wyniki (powyżej 138 km/godz.) na dystansach 25 tys. km, 25 tys. mil i 50 tys. km, bijąc rekordy samochodów simca aronde i ford-cor, tina-lotus. Srednia prędkość utrzymywana na trasie wahała się w granicach 150 - 160 km/godz. W tych warunkach opony soisywaly się znakomicie. Za te opony przyznano Ośrodkowi Nagrodę Ministerstwa Przemysłu Chemicznego - I miejsce w konkursie na nailepA ze oAiasnięcia w dziedzinie uruchamiania produkcji nowych wyrobów rynkowych w 1972 r. Kierownik Zakładu Konstrukcji Maszyn i Urządzeń mgr inż. Jerzy Zamorski Barbara Urbańska przeprowadza toadania własności fizycznych mieszanek W tym samym roku przystąpiono do realizacji tematu "Opony niskociśnieniowe i rolnicze", a w roku następnym (1973) zajęto się oponami do wózków widłowych i transportowych. Te prace - podobnie jak i poprzednie - przyniosły zakładom, w których zastosowano ich wyniki, spore oszczędności. Wielkie oszczędności uzyskano też po wprowadzeniu w życie opracowań i zaleceń mających na celu intensyfikację procesów technologicznych i produkcyjnych w zakładach oponiarskich. Realizatorzy tego zadania postawili sobie jako cel osiągnięcie na drodze bezinwestycyjnej wzrostu produkcji opon o milion sztuk rocznie oraz obniżenie ich wagi od 5 do 25%. Podejmowane tematy badań miały na celu nie tylko uzyskanie oszczędności w bieżącej produkcji, lecz również tworzenie technologii wytwarzania zupełnie nowych opon. Taką oponą jest ogumienie typu 185 SB-15 przeznaczone dla samochodu rolniczego tarpan. Dla wysokiej efektywności przemysłu oponiarskiego duże znaczenie miało zastosowanie w produkcji opon przedmieszek sadzowo-kauczukowych na bazie polibutadienu emulsyjnego. W trakcie badań zajęto się kwestią wprowadzenia technologii produkcji opon z wykorzystaniem przedmieszki kauczukowej, poliizoprenu i keru 8512, w oparciu o zunifikowane recepty z udziałem keru 8512. Prace związane z unifikacją receptur * udziałem tego typu kauczuku obejmowały podkład na wszystkie rozmiary opon, nakład na opony autobusowe, ciężarowe i rolnicze oraz bieżnik rolniczy. Padania powiodły się na tyle, że opłaciło się je wdrożyć w Zakładach w Olsztynie, Dębicy i Poznaniu; postanowiono też pod Marek Przybylski Badanie jednorodności opon. Od lewej: kierownik Zakładu Badań i Oceny Ogumienia dr Janusz Lewandowski i starszy specjalista inż. Roman Kosowski Antyimportowa produkeja elementów gumowych sprzęgieł wysokoelastycznych. Prasą obsługują wulkanizatorzy (od lewej): Henryk Jóźwiak i Jan Madaliński Obróbka detali do prototypowych mieszanek kleju. Stoją od lewej: ślusarz Edward Dratwa, zastępca kierownika działu mechanicznego Andrzej Wiśniewski, zastępca dyrektora do spraw naukowo-technicznych Borysław Piotrowskijąć prace wdrożeniowe z myślą o dalszych etapach badań w Zakładzie w Olsztynie. Badania te miały duże znaczenie dla przemysłu chemicznego, gdyż stwarzały możliwość zastosowania w produkcji kauczuku keru 8512, którego wytwarzanie rozpoczęto w Zakładach Chemicznych w Oświęcimiu. Wdrożenie nowego typu kauczuku do produkcji opon umożliwiło uzyskanie rocznych oszczędności w przemyśle oponiarskim rzędu ok. 7 tys. t kauczuku naturalnego. Opracowanie to wyróżniono Nagrodą Ministra Nauki, Szkolnictwa Wyższego i Techniki za rok 1972. W latach siedemdziesiątych najwięcej prac koncentrowało się wokół przygotowywania nowych typów i konstrukcji opon do samochodów osobowych. Stworzono rodzinę opon dla fiatów 125p - dla limuzyny i dla odmiany combi. Równolegle prowadzono badania nad oponą 135 SR12 dla fiata 126p. Pierwsze. prototypowe opony wykonano w grudniu 1972 r. Dzięki zastosowaniu w praktyce wyników kompleksowych badań, 45% ogółhej ilości opon wytwarzanych w Polsce (1975) było oponami typu radialnego. Ponieważ są to opony znacznie trwalsze niż tradycyjne opony diagonalne, co roku z tego tytułu zyskuje się znaczne oszczędności. Marek PrzYbylski Prowadzono również badania nad nowego typu clęzarowymi oponami radialnymi wyposażonymi w kord stalowy. Pierwsze prototypy tych opon, o wymiarach 8.25R20, wykonane zostały w 1972 r. W- tym okresie rozpoczęto też budowanie specjalnej maszyny konfekcyjnej do produkcji opon tego typu. Na zlecenie Centralnego Biura Urządzeń Budowlanych w Warszawie przystąpiono do opracowania dokumentacji konstrukcyjno-technologicznej kilku rozmiarów opon nowego typu dla maszyn budowlanych. Ostatnie dziesięć lat działalności Ośrodka zaliczyć można do wysoce efektywnych we wprowadzaniu postępu technicznego w przemyśle. Szeroki zakres prac, zarówno dotyczących nowych konstrukcji opon, modernizacji konstrukcji i technologii, pozwalających na obniżenie kosztów produkcji, jak też zwłaszcza materiałowych, zagospodarowanie niepełnowartościowych materiałów, w znacznym stopniu przyczynił się do wzrostu efektywności ekonomicznej przemysłu oponiarskiego. Niezależnie od prac związanych z rozszerzaniem asortymentu produkowanych opon wielkogabarytowych diagonalnych o rozmiary 23.5-25, 17.-25, 14.00-20, podjęto pracę nad przygotowaniem tego typu opon ra dialnych całostalowych. U ruchomienie w przyszłości produkcji tego typu opon w kraju przybliży nasz przemysł do czołówki światowej w tej dziedzinie. Opracowana przez Ośrodek konstrukcja opon 8.25-20/12PR z zastosowaniem nowego rodzaju kordu pozwoliła w ciągu trzech lat osiągnąć rezultaty z tytułu oszczędności materiałowych wartości 200 min zł. Zbudowana w Dębicy Centralna Wytwórnia Dętek rozpoczęła produkcję dętek butylowych na podstawie opracowanej w Ośrodku technologii. Również wynikiem prac Ośrodka było uruchomienie produkcji nowych rozmiarów opon, takich jak: 155SR15 D-90, 16.9/14-34, 11-32/6PR, 23.1/18-26, 10-15/10PR. Występujący niedobór środków dewizowych zmusza do poszukiwania rozwiązań pozwalających na ograniczenie importu surowców, zwłaszcza z drugiego obszaru płatniczego. W tym zakresie osiągnął Ośrodek znaczący sukces, polegający na zastąpieniu importowanego kordu wiskozowego krajowym w osobowych oponach radialnych. Realizowano również prace, których celem było ograniczenie w mieszankach gumowych surowców importowanych przez zastąpienie ich krajowymi. Cel osiągnięto zarówno przez zmiany konstrukcyjne, jak i recepturowe. Dla zmniejszenia liczby wycofywanych opon z eksploatacji i zwiększenia liczby opon do bieżnikowania, Ośrodek opracował technologię napraw, którą rozpowszechnił 1 wdrożył w małych bieżnikowan ach. Dla podniesienia jakości opon bieżnikowanych, przeprowadzono we Optymalizacja składu mieszanek gumowych przy wykorzystaniu techniki mikroprocesowej . Przy komputerze pracownicy Zakładu Technologiczno- Konstrukcyjnego (od lewej): główny specjalista do spraw technologii Marian Stachowski, kierownik mgr Czesława Ornafa i adiunkt Jan Kubisryfikację uspołecznionych małych bieżnikowni w celu ustalenia stanu ich I wyposażenia technicznego i przestrzegania technologii. Weryfikacje te, jak i wydawane zalecenia oraz prowadzone szkolenia pracowników mają wpływ na poprawę jakości naprawianych i bieżnikowanych opon. Wychodząc naprzeciw potrzebom krajowym, opracowano W Ośrodku dokumentacje konstrukcyjne takich urządzeń, jak szorstkarko-nakładarka oraz nakładarka bieżnika z wytłaczanego paska. Prototypy tych urządzeń pod nadzorem autorskim Ośrodka wykonał "Metalchern" w Annopolu i są one obecnie w próbach eksploatacyjnych. Uruchomienie seryjnej produkcji w kraju pozwoli na wyeliminowanie importu tych tych urządzeń. Modernizacja urządzeń w przemyśle oponiarskim jest warunkiem wzrostu poziomu produkcji. Wymaga to poważnych nakładów dewizowych. Dla ich ograniczenia, Ośrodek podjął się (w pierwszym etapie) opracowania dokumentacji konstrukcyjnej maszyny konfekcyjnej i prasy wulkanizacyjnej do opon rowerowych. Ęównież problem zagospodarowania odpadów leżał w sferze zainteresowania Ośrodka Wynikiem prac Ośrodka było m. in. zastosowanie prze