BOGUSŁAW POLAK KONSPIRACJA POLSKA W POZNANIU (1912-1918) Rola polskiej konspiracji wojskowej w Wielkopolsce w przygotowaniach do powstania zbrojnego w latach 1914 - 1918 to jeden z frapujących problemów historiografii Powstania Wiełkopolskiego 1918/1919. Spór na jej temat rozpoczął się jeszcze w 1919 r. Zapoczątkowały go m. in. publikacje Karola Rzepeckiego. "Kijem w mrowiSku" okazał się także artykuł o działalności Polskiej Organiza,cji Wojskowej Zaboru P['u5kiego i polemika z nim, podjęta przez redakocję tygodnika "Rzeczpospolita" 1, redagowanego przez Romana Wilkanowicza. Wkróke też ukazała się broszura piÓra Bohdana Hulewicza, prezentująca opinię tych konspiratorów, którzy w listopadzie 1918 r. skupili się wdkół Mieczysława Palucha. Hulewicz ocenił liczbę konspiratorÓw skupionych w Polskiej Organizacji Wojskowej Zaboru Pruskiego w listopadzie 1918 r. na ok. dwustu 2. Po przewrocie majowym w 1926 r. o konspiracji wojskowej w Wielkopolsce pisano pod kątem obowiązującej tezy, iż ruch niepodległościowy wyrósł tu pod wpływem i z pomocą Polskiej Organizacji Wojskowej tworzonej przez piłsudczyków. W tym duchu pisali swe wspomnienia c ambicjach przyczynków naukowych: Mieczysław Paluch, Stanisław Sęp Adamski i Leon Strehl 3 . Ostrożniejsi w sądach byli natomiast Mieczy 1 K. R z e p e c k i: Powstanie grudniowe w Wielkopolsce. 27.12.1918. Poznań 1'9 ' 19; "Dzienn1k Pozanński" I. 1919, nr 205; "Rzec2lp'o.spolih" r. 191'9 nr 5. I B. H u l e w i c z: Powstanie Wielkopolskie. Zamość 1920. Zob. także omówienie tej pracy: Powstanie Wielkopolskie 1918 r. w świetle nowych prac. "Bellona" r. 1920, z. 12, s. 95'6 - 967 II M. P a l u c h: Polska Organizacja Wojskowa w Poznaniu. W: Polska Organizacja Wojskowa. Szkice i wspomnienia. Praca pod red. J. Stachiewicza i W. Lipińskiego. Warszawa 1930, s. 244 - 250; Powstanie Wielkopolskie 1918 -1919. Wybór źródeł. Wybór i opracowa,nie A. Czubiński i B. Polak. Poznań 1983, s. 351 - 355; S. S P - A d a m s k i: Polska Organizacja Wojskowa Zaboru Pruskiego a Powstanie Wielkopolskie. W: 15-ta rocznica Powstania Wielkopolskiego. Poznań 1933; L. S t r e h I: Tajne organizacje wojskowe w b. dzielnicy pruskiej, W: Pamiętnik I Zjazdu Niepodleglościowego bylej Dzielnicy Pruskiej w Poznaniu, 14 stycznia 19,14 r, Praca pod red. M. Jabczyńskiego. Poznań 1935, s. 50 - 62. 6 Kronika m. Poznania 3 - 4/14 Bogusław Polaksław Andrzejewski, Władysław Wyskata-Zakrzewski i Henryk Śniegacki. Niejak padsumowaniem sparów była książka Karala Kandziary, ktra ukazała się kilka miesięcy przed wybuchem WOJny \V 1939 r. 4 Po raku 1945 temat padjęło wielu historyków. Zwrócili ani m.in. uwagę na wyalbrzymianie rali kanspiracji wajskawej, a zwłaszcza Palskiej Organizacji Wajskawej Zabaru PruskiegO'. Pajawiały się też głosy krańcawe, negujące wręcz istnienie tej kanspiracji 5. Idea powstania zbrajnega naj wcześniej pajawiła się w kręgach mładzieży wielkopalskiej, skupianej w różnych arganizacjach a charakterze kulturalna-aświatowym i spartawym, np. w Towarzystwie Tamasza Zana, Tawarzystwie Gimnastycznym "Sakół", w skautingu i in. Działalnaść o charakterze paramilitarnym nasiliła się w latach 1912 - 1914, w związku z infarmacjami napływającymi z innych zabarów, zwłaszcza z Galicji. Wśród grup bojawo-niepadległaściawych pajawiły się arganizacje pad kryptonimami: "Czarna Ręka", "Wolni Strzelcy", "Biały Orzeł" itp,6 Krótka przed wybuchem wajny pawstać miała Tajna Organizacja Niepadległaściawa, której działalnaści - wabec sprzecznych i pagmatwanych relacji - nie udała się dotąd zrekanstruawać 7. Pawałanie pad broń w 1914' r. przez władze pruskie wielu raczników rezerwistów i pabarowych przerzedziło szeregi zaprzysiężanych i patencjalnych człanków arganizacji kanspiracyjnych. Jednakże jeszcze jesienią 1914 r. Wincenty Wierzejewski, który w mundurze pruskim przybył na leczenie da Paznania i... zdezerterawał. skupił wokół siebie grupę dezerterów z armii pruskiej i wybranych przez Bagdana Szeffera daświadczonych skautów. W dniu 13 października 1914 r. pawstała w Paznaniu 4 M, A n d r z e j e w s k i: Polska Organizacja Wojskowa Zaboru Pruskiego a Powstanie Wielkopolskie w 1918 r. "Przegląd Wielkopolski" r. 1939, nr 3, s. 77 - 811; W. W y s k o t a - Z akr z e w s k i: Tworzenie regularnych oddziałów Wojska Polskiego przed wybuchem Powstania Wielkopolskiego. "Dziennik Poznański'F r. 1929. nr 1, 4 - 5; H. Ś n i e g o c k i: Z działalności Polskiej Organizacji Wojskowej zaboru pruskiego. Tamże, r. ]928, nr 296: K. Kandziora: DziaZalność POW w Poznaniu. Przy('zynek do historii Polskiej Organizacji Wojskowej Zaboru Pruskiego w latach 1918 - 1919. Warszawa 19'39. 5 Wymieńmy tu choćby prace: Z. G r o t; Tradycje walk narodowowyzwoleńczych. W: Powstanie Wielkopolskie 1918 -1919. Zarys dziejów. Warszawa-Poznań 1978, s. 69 - 73; t e n ż e: Wincenty Wierzejewski (1889 - 1972) pierwszy przywódca poznańskiej konspiracji przedpowstańczej. .,Kronika Wielkopolski" r. 197, nr 4, s. 98 - 112; J. P i e t r z a k: O narodzinach Polskiej Organizacji Wojskowe, Zaboru Pruskiego. "Sobótka" r. 1976. nr 2, s. .355 -'315'f); Z. W i e l i c z k a: Prawda a legendy Powstania Wielkopol.kiego 1918 - 1919. Kurytyba 1961. 6 Na tcn temat m. in. pisali: A. W i e r u s z: Geneza ruchu niepodległościowego wśród młodzieży b. zaboru pruskiego. W: 15 Rocznica Powstania Wielkopolskiego. Przyt;zynki do ruchu niepodległościowego w byłym zaborze pruskim. Poznań 1933, E, .3 - 7; L. G o m o l e c: Organizacje młodzieżowe w okresie przygotowań do Powstania Wielkopolskiego 1918 - 1919 r. "Pokolenia" r. 1970, nr 3 ,(81), s. 20 - 31; A. C z u b i ń s k i: Powstanie Wielkopolskie 1918 - 1919. Geneza - charakter - znaczenie. Poznań 1'978, s. 56. 7 A. C z u b i ń s k i: Powstanie WielkopoLskie..., 9. 64. .... WG ,;\" ł.,.... ,; 4:. !:;' ,. ..łii: . 1fI!:.. f .c. "'C; .4ł i>i1IIf.;' Komenda hufca skautów Zorza" Pamiqtkowa fotografia z 1916 r. Fotokopia klucza do 3zyfru alarmowego grupy konspiracyjnej "Sęp" 6* /Uvv:c' "<ł .j[. ,f't) !'C")'" Boguslaw PolakpIerwsza, dziesięcio0'sobowa bojówka pod kryptonimem "Sęp". Następną zorganizował Stanisław Nogaj w oparciu D Klub Sportowy "Unia" i,. 14. Drużynę Skautów im. Mieczysława I. Do końca 1917 r. powstały jeszcze: bojówka Towarzystwa Samokształcącej się Młodzieży Polskiej i Wojskowa Organizacja NiepodległościDwa, kierowana przez Zenona Kosidowskiego. Równolegle działacze Towarzystwa Gimnastycznego "Sokół" organizowali polowe drużyny sokole. Sprężystością działania wyróżnił się w tym zakresie Antoni Wysocki. Kilka z tych drużyn rozwiązano po interwencji wpływowych kierowników "SDkoła" . Konspiratorzy z bojówek zajmowali się drukiem i rozpowszechnianiem literaturyantypruskiej. Grupa Stanisława Nogaja na Święta Wielkanocne 1917 r. rozlepiła Odezwę księcia Mikołaja Mikołajewicza "Do narodu polskiego" (z 1914 r.), m.in. na gmachach prezydium policji pruskiej i dziewięciu komisariatów dzielnicowych. Zbierano też stale i aktualizowano dane o rozmieszczeniu wojska i policji w mieście. Pod ciągłą obserwacją znajdowało się ok. stu obiektów i placówek pruskich. Podczas święta Bożego Ciała w 1917 r. d0' procesji włączono poczet Głównej Kwatery Skautowej ze sztandarem, na którym widniał wielki biały orzeł na czerwonym tle 8. J ak wynika z opublikowanych dokumentów, do pierwszego kontaktu poznańskiej młodzieży konpiracyjnej z Polskimi Drużynami Strzeleckimi doszło w dniu 27 lipca 1913 r. podczas wycieczki Poznaniaków do Krakowa. W dniu 1 września 1913 r. do Poznania przybyli pchor. Michał Zymierski (ps. Michał Zawisza) i pchor. Zygmunt Karwacki (ps. "Bończa"). Nawiązali oni kontakt z Wiktorem Jakubowskim, przewodniczącym Towarzystwa Tomasza Zana. Dnia 3 września odbyła się narada kierowników ogniw Towarzystwa, podczas której Karol Popiel wygłosił referat o ruchu niepodległościowym i zasadach działalności militarnej drużyn. W dniach od 17 do 26 czerwca 1914 r. Michał Zymierski przeprowadził lustrację drużyn strzeleckich w zaborze pruskim, a raport o pra-cy wojskowej poszczegÓlnych gniazd Polskich Drużyn Strzeleckich w Wielkim Księstwie Poznańslkim złożył Stanisław Draibiński (ps. "Orężny"). On też uczestniczył w lipcowym zgrupowaniu szkoleniowym w Nowym Sączu i przyczynił się do ugody między emisarimzami komendy Drużyn i Towarzystwa Tomasza Zana w sprawie rozbudowy drużyn w oparciu o kadry Towarzystwa 9. Według danych Jerzego Stama, w Poznaniu 8 Wspomnienia hnrcmistrza Henryka Sniegockiego. Przygotowali do druku W. i E. Serwańscy. Poznań 19'711, s. 39 - 40. II J. Woj t a s i kiM. W r z o s e k: Ze źródel do dziejów polskich organizacji wojskowych w latach 1908 -1914. Kronika ważniejszych wydarzeń z dziejów organizacji Polskiego Związku Wojskowego, "Armii Polskiej" i Polskich Drużyn Strzeleckich, "Studia i Materiały do Historii Wojskowości" r. 1981, T. XXIII, s. 294 - 295, 325 - 326. Pamiątka z więzienia. Autografy sie.demnastu konspiratorów złożone na blankiecie telegramu Towarzystwa Czytelni Ludowych, Udało się odczytać większość nazwisk: Lucjan Jankowski, Stanislaw Schnotale, Cz, Przyciszny, Wł. Karkiewicz, Tad. Włodarczak, Władysław Kijowski, Bronisław Drwęski, J. Paczkowski, T. Pajzderski, Kazimierz Generalczyk, J, Krzyski, Józef Szymaniak, Stanisław Twardowski, Stanisław Dekert W. Małecki Jan Tkaczyk, , Adam Zackowski t,"¥; . . . "",---:,,7tJ. ]>.>1.... ...... ..,..;;,;; h'l ri'J MI rtl HI' t" t, " ,',. ".' H .( < < y:"' . '" I'i : \111.;f"t"A ,,' ..', "ł}' '7"! ' ':" r- ił ,I- ,.ilf 'i" ł '1 : , :t. 1. '44, ::1 £ ;.;., iFJ';L; -' "l'L., l ,-;JJ......!j,,,/tIIiI1JiJ- . J- .. -... , 4t,(_ /i --r-' i:iig,.".)istniały trzy drużyny strzeleckie. Pierwszą, składającą się z młodzieży rzemieślniczej i kupieckiej, dowodził Czesław Konwenki; drugą - Czegław Rosochowicz; trzecią - Mieczysław Wojciechowski, składała się ona z młodzieży gimnazjalnej. Ogółem drużyny liczyły po trzydziestu-czterdziestu członków 10. Razem nie przekroczyły stu pięćdziesięciu osób. Autor zestawił listę członków, na której figuruje sto siedemnaście nazwisk. Według Wincentego Wierzejew;;kiego, Polska Orgamzacja Wojskowa Zaboru Pruskiego powstała jesienią 1917 r. Nazwa była zbieżna z istniejącą w Królestwie, gdyż ogólnie przyświecał jej podobny, niepodległościowy cel, natomiast odmienne warunki polityczne i metody działania wymagały, aby obie organizacje działały samJdzie]nie. Sam Wierzejewski podkreślał, że kontakt z Warszawą nawiązany został dopiero wiosną 1918 r. Bezpośrednią przyczyną utworzenia organizacji stał się zakaz działalności skautowej, wydany przez władze pruskie (1915). "Odtąd rozpoczęła się intensywna praca konspiracyjna w starszych szeregach harcerstwa. Rzucono młodym hasło, by szli na wyszkolenie do wojska pruskiego, lecz by na front nie wyruszali lecz dezerterowali. Okazało się zatem konieczne zorganizowanie pomocy dla dezerterów wojskowych itd. I tak powstało POWZP jesienią 1917 r." 11. Jak zatem wyjaśnić przyjętą przez historyków datę 15 lutego 1918 r. jako dzień powstania organizacJi? Podaje ją m.in. Karol Kandziora, łącząc ten fakt z zaprzysiężeniem pierwszych konspiratorów, jak i rozle 10 J. S t a m: Działalność Polskich Drużyn Strzeleckich w zaborze pruskim. W: Poznań marszał!<:owi Piludskiemll, Pozn:lń 1933, s. 27 - 30; t e n ż e: Rola Polskich Drun Strzeleckich w ruchu niepodległościowym byłego zaboru pruskiego. W: 15 Rocznica Powstania Wielkopolskiego"., s. 18 - 20. 11 Z. G r o t: Wincenty Wierzejewski,.., s. 5; J. P i e t r z a k: O narodzinach..., s. 358. Boguslaw Polak ..."...',,> :;r,Z{ell.!' $ ,]f'.lr.ł. '. :./:. " ",'":. . .".. ..,.' '. ;,:" 'i&;:'- . -ił! ; ił '" .;j:;:1ł . f 'I"" 't, . , " " ; . ,'" ,t',:' ':'f-- · -. r !łi;::ł1:!: 1 " ' '" '1 . ' , '!, '''. . ..,' v' .'; ,". >:,,< i,' ': ,'f.. :, ':ł"v' ('., , <' ,.. .: _ I . , .' . ," ,',' '''' .. "', I f. '! ."" , { "'_'" . .' ... ,?:.::;' _ ":-. .:..,;.- ..- :;:p'&: .:,'.:, . '" "'. -ł-.' ";""::"" ;'.t...'.;:::;....-....,.... I ..,._...>.... ... : .',.."....., " . < Nn',,.; I "'.. , "';1i!'''..'';_''>:..ą,'''''.'(., Jm ,:"".',';,,."': ,; < ti' "' J "":" :"'..:;:'\:".': ii !t .: 'OJ" "' ;"', c.: '.'>::; '. "./ :,.: .'.,;" ' 'J.(ł;:{ -.: ........}_,.<. h"."./..b; ":> t;. ... ; 'r .. . ."' 't: >.-;.... "" i :- " m '., "",'" :... " ..' ...., ,;"1' j ' ;,;','" - l, " <, ;". " . ,_ '., s. .: ' ) ' "v J ' .. .;:' ,l. t-, " ',:' i' t ,- _:;u " _ ..., ..ł ......,...;.; ..", : .. .t. . -=1:'; .:' :'i .;, ;t'T:, , > ,J: .-.,' .... ":\." ::, ,: :f' rv" : f :>ł":'ł1 I ' :;':;. j !ł1 ,,; .:: , '" . (" '" \;.n, z' ł: - oJ: , ',1' ;t::; ' ;';:' - f'" '1- ,o', . "" . t '.. 'i :. t .'l,;;i'.tt;:::: 1i:r;:,:. -. . '" " ,. :'1 ,,". ).l , j .' ii i Dom przy Dolnej Wildzie 69, główna siedziba konspiratorów w latach 1915 - 1918 '! . \; » ;:" . ;" " f "'i :. ł l I; . ., ,\: .-"" ",' li, ,I :1 I .".' .. -..., ., , ; Splsk<:nvcy z lat 1913 - 1918 w konspiracyjnym mieszkaniu przy ul. Dolna Wilda 69. Pamiątkowa fotografia, Na stole krucyfiks, nh który niegdyś przysięgali. Zdjęcie opublikowane w piętnastą rocznice; wybuchu Powstania. Wielkopolskiego 1918/1919 w "Oku świata" (1933) ;'"'11 '. '" ..' I , tł; ..., -JVi: " f"'J/l-.... i" -, ,,!; ""'#t.r.,.1 "'''''''''!:; <.".,.. pieniem w Poznaniu ulotek z protE'stem przeciwko postanowieniom porc:wmienia brzeskiego o oderwaniu Chełmszczyzny od Polski 12. Także fVlieczysław Andrzejewski pisze, iż istniejące dotąd organizacje konspiracYJne w pierwszych dniach stycznia "połączyły się w jedną organizację l-oj nazwą POW Zaboru Pruskiego". Natomiast Henryk Sniegocki w swoich w .pomneniach podaje, że ,.w 1918 r. utworzono Polską Organizację Wojskową Zaboru Pruskiego". Wymienia też pierwszych członków: WiLCl.ntego \Vierzejewskiego jako komendanta, Stanisława Jaroszewskiel K. K a n d z i o r a: DZialalność POW. ... s. 45 i nast. go,IVlieczysława Kucharskiego, Michała Dembiilskiego, Józefa Jęczkowiak;:l i Henryka Śniegockiego. Pisze także, że "we wrześniu 1918 r. był W. Wierzejewski w Warszawie i nawiązał osobisty kontakt z Polską Organizacją Wojskową", ponieważ "legioniści zawiódłszy się na Niemcach przestali im wierzyć" 1:1, Później Sniegocki podzielać zaczął opinię, według które] pswstanie Polskiej Organizacji Wojskowej Zaboru Pruskiego połączone było z faktem zaprzysiężenia pierwszych dziesięciu członków 01'bcł:Iizacji w sied.zibie poznańskiego Muz€ua1 Archeologicznego w dniu 15 lutego 1918 1'.14 Polska Organizacja Wojskowa Zaboru Pruskiego miała charakter ściśle militarny. Jej twórcom chodziło przede wszystkim o przygotowanie "specjalnej kadry wyszkolonych or,ganizatorów i dowódców, która by stanowiła bazę do dalszej rozbudowy w odpowiednim czasie [...J podtrzymywanie ducha narodowego i niepodległościowego wśród społeczeństwa polskiego, przez wykazanie słabości zaborcy na wszystkich polach, daJej - dezorganizację władz niemieckich przez podrabianie na wielką skalę różnych dokumentów, jak: dowodów osobistych, paszportów. zaśw"adczeń wojskowych, biletów [...], zaświadczeń na pobieranie karte,k żywnościowych i odzieżowych. Dezerterzy z wojska pruskiego [. . .J zostali przeznaczeni [. ..1 do wykonywania zleceń specjalnych, nieraz bardzo ryzykownych". Poh:ka Organizacja Wojskowa Zaboru Pruskiego jako organizacja bojowa przygotowywała się do walki zbrojnej z zaborcą, której sposoby uzależnione były od sytuacji zaborcy na frontach i od całokształtu konnlktu zbrajnego 15. ZasięgiC'm swym, starała się objąć całe Wielkie Księstwo Poznańskie, a głównie miasta garnizonowe. Członkami jej byli prze\'. ażnie dawni skauci, dezerterzy z armii niemieckiej, urodzeni w latach 1891 - 1898, jak i młodzież nie objęta jeszcze poborem do wojska (roczniki 1899 - 1901). Starano się dobierać ludzi pewnych, znanych ze swych poglądów, o wysokim morale patriotycznym. Organizacyjnie przyjęto system dziesiątek, z dziesiętnikami na czele, i setek, z setnikami. Członkowie znali się w obrębie swej dziesiątki, a setnika znali tylko dziesiętnicy. Komendant wraz z setnikami tworzyli radę, organ dowódczo-dyspozycyjr.y. Wszyscy członkowie składali przysięgę 16, 13 :.\1. A n d r z ej (' w s k -i: Polska Organizacja Wojskown.." s. 77 - 78; H. S n j" eg c ki: Histo"ia POW Poznair, Skanting w b. zaborze pruskim, s. 22, Centralne .-'\.rchiwum Woj.>kowe, ygn. 400, 3196; t e n ż e: Ruch wojskowy wsród mlodzieży b. ;:;nboru pruskiego, "Kur,ier ,poznański" r. 1938, nr 5<87. 14 Wspomnienia harcmistrzn Henryka SniegockJiego..., s. 47. Podobnie opisuje h,n iakt w innych opracowaniach z końca lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych. \:5 Tamże; Z. G r o t: Wincenty Wierzejewski.. " s. 104. "tq K, K a n d z i o r a: Dzialnlność POW.." s. 6:3 i nast. R'Jta przysięgi brzmiała n",te;pująco: .,Przysięgam w obliczu Boga Wszechmogącego, że będę służył całym życiem Polsce i stanę na wezwanie prawowitego rządu polskiego za zgodą i pod Boguslaw Polak Mieczysław Andrzejewski . ..... Problemów nastręcza dziś także ustalenie liczby członków organizacji, zwłaszcza do momentu wybuchu rewolucji w Berlinie (9 XI 1918 r.). W opiniach peowiaków, liczba ich urosła od listopada 1918 r. do tysięcy. Od przesadności w tych ocenach chronią historyków raporty prezydenta policji pruskiej w Poznaniu z dnia 21 czerwca i 4 września 1918 r. 17 Z,ostały one opracowane na podstawie zeznań jednego z aresztowanych członków organizacji. Z ustaleń policji wynikało, że konspiracja poznańska była słaba, a o istnieniu Polskiej Organizacji WojskoweJ Zaboru Pruskiego - której nazwę denuncjator podawał jako Polska Organizacja Wojskowa Zjednoczonej Polski - władze pruskie... dowiedziały się właśnie z jego zeznań. P.odał on także szczegóły tworzenia się ruchu skautowego w Wielkopolsce i innych organizacji o charakterze mniej lu'o bardziej wojskowym Clr8Z nazwiska ach twórców (np. Wincenty Wierzejewski, Cezary Jindra, Bogdan Szeffer. Jan Kąkolewski, Henryk Śniegocki, Karol Rzepecki), a także licznych polityków, duchownych, prawników i lekarzy. Szczegółowo przedstawił też zadania dywersyjne (przygotowanie się do niszczenia linii kolejowych, połączeń telegraficznych czy też gromadzenie broni). Pod wskazanym adresem u Jana Węcławs'kiego policja znalazła cztery karabiny. Dywersja prz_eciwko Niemcom rozpocząć się miała "gdy Rosjanie wejdą do Polski i przepędzą Niemców [...] i [trzeba będzie ich] czynnie wspierać i . \; , , ,.. 'r' . 1ł, ł , ;';'J ! 'i,komendą dowódcy, by krwią swoją bronić Ojczyzny, i że zachowam \V ścisłej tajemnicy itnienie organizacji POWZP. oraz będę posłuszny moim dowódcom". 17 A. C z u b i ń s k i: Powstanie Wielkopol,skie..., s. 75 - 76. 16 K, K a n d z i o r a: Działalność POW..., s. 68 - 6iJ. Autor książki nie znal przyczyn wykrycia magazynu broni. U Jana Węcławskiego policja znalazła notes. Zapiski, w języku polskim, dotyczyły komend wojskowych, ćwiczeń terenowych, strzelama z karabinu, umocnień polowych. "Zapewne służyły młodym ludziom do ćwiczeń pi"aktycznych". Pismo prezydenta policji do prezesa rejencji w Poznaniu z dnia 4 września 1918 r., DZA Merseburg" Min. Innern. Rep. 77, Titel 981, Politische Sachen. tDokumeI1lt odszukał dr Marian Pa:luszkiewicz. Dodać należy, że denuncjatorowi udało się zbiec z więzienia. " . f'.""i:C, L;" :--, ":"';' - , ........ , , ... '-;'"..., ",;" .. "', ,. "",> . " ': " 'riJ:.;L dr'-. j ł t, .J>' ' l "'''' &, ' - : , ". .' ::".W f<' ... ,'. f, 'J. ",'1! \t' :J ." f ',,;i,... ,I,,:. ,;., ,..\".\ l: " a:. :1., .' :"'.. ' t " , d'- .., "'ił'_ " ');j. ''':''1';.;"-,, ,' .'.... ,,-r.':ł 'Ji,!"-- "" ,Je, ''''-: 4: .,.'; .'t. r,)'"'...2 w -.. . 'r!.. t ' ... , ,1:,:..-;.;. .' '.1 '''- łł ł 't Policja pruska szacowała liczbę konspiratorów na kilkadziesiąt osób. ." Większość z nich ukrywała się, względnie odbywała służbę wojskową; udało się więc aresztować niewielu. Cennym źródłem poznawczym są wnioski członków Polskiej Organizacji Wojskowej Zaboru Pruskiego, składane we wrześniu i październiku 1919 r. Komisji Likwidacyjnej Polskiej Organizacji Wojskowej o przyznanie Krzyża Polskiej Organizacji Wojskowej, oraz deklaracje członkowskie Towarzystwa Uczestników Powstań Narodowych RP 1914 -1921 r. i Związku Powstańców Wielkopolsky:h, składane w latach 1932 - 1939. Analiza 19 tys. ankiet udowodniła, że na pytanie w rubryce: "W jakich organizacjach polskich pracował przed Powstaniem Wielkopolskim?" udział w Polskiej Organizacjir ' ""'- :? :CIiit -.... '" f!!<. \i'. ","'- " Uczestnicy uroczystości odsłonięcia tablicy pamiatkowej przy ul. Piekary 1 w dniu 28 g:udnia 1928 r. Zdjęcie opublikowano w ,.Przeglądzie Porannym w Ilustracji" r. 1929. nr -3, 20 I 1929 r. Obok fotografia tablicy }' .' 1/ _ .. ..., "".' I c' "''''-,,' '..' ....ł,"-.''',':"' '" . h _ n_ . ---.,- ", 'vd, :t : .... ),/to, ''--o' I', ,i;\<{! ,/1 ';; ).., ,.. \1 ,,- ... - - _.......- -- ."j" ?1 . <:: \11 1:1 1 ," I BOCluslaw Polak Wojskowej Zabaru Pruskiego w Poznaniu zadeklarawała 'Ogółem 640 pawstańców, ale 480 z nich wstąpiła w jej szeregi pa dniu 9 listopada 1918 r. Zatem jedynie 160 'Osób związała się z 'Organizacją wcześniej 19. Wydaje się więc niemal pewne, że da jesieni 1918 r. 'Organizacja liczyła stu kilkudziesięciu członków. CD wraz z kilkama innymi grupami pakrywałaby się z liczbą wymienianą przez Bahdana Hulewicza. W sumie, da momentu zawieszenia brani na froncie zachodnim i razejmu w Oompiegne, ruch pDdziemny w Paznaniu - jak i w prowincji _ był mała zwarty; brakowało mu ośradka dyspazycyjnego i wybitnej indywidualności przywódczej. Paczątkawo aktywność kanspiracyjna koncentrawała się przede wszystkim na sprawach 'Organizacyjnych. Z przejawów czynnej działalnaści, 'Obok wspomnianej już akcji raziepiania ulotek w sprawie Chełmszczyzny, podkreślić należy legalizowanie dezerterów i zbieranie informacji wywiadawczych. Organizowano też wiece i manifestacje; zebrano ponadtO' niecO' brani. W dniach poprzedzających zjazd jubileuszawy w Poznaniu (20 X 1918 r.), zarząd Tawarzystwa Gimnastycznego "Sokół" - z Bernardem Chrzanowskim i Celestynem Ryd]ewskim - w parozumieniu z Tajnym Komitetem Obywatelskim, podjął się utwarzenia Wydziału WojskowegO' przy Kamitecie Obywatelskim. W skł3.d 'OwegO' Wydziału weszli m. in.: Julian Lange, Teadar Pawidzki, Celestyn Rydlewski i Karol Rzepecki 20. Dnia 17 października 1918 r. wybrana tymczasawą tajną Kamendę Straży Obywatelskiej. Pa wybuchu r€walucji w Niemczech (9 XI 1918 r.) i zawieszeniu bropi z Ententą (Campiegne 11 XI 1918 r.), ludność palską zabaru pruskiego 'Ogarnęła pDwszechna wiara w pomoc państw zachadnich, a zwłaszcza ,: '" ". +.....ł ... .....". \'/ F ". ., ., 't ;; ,,,<;';" ......... ,F<." ,ih...., ,. Fotogl'alid tablicy pamiątkowej umicLczoncj na fasadzie domu przy ul. Garbary 28, (Ze' zbiorów Henryka Śniegockicgo) I' Z ankiet wynika, ŻC w latach 1912 - 1918 do rożnych orgal1lzacji o charakterze wojkowYJTI należało ponad tysiąc micszkańców Poznania. Zagadnienic to zo.stanie Clbs'zernic omówionc w mojej pracy pL Armia Wielkopolska 1919 r. (geneZet, st"uk,tura, zjednoczenie ZW,P). 20 A. C;; z u b i ń s ok i: Powstanie Wielkopolskie,.., s. 77. Francji, w dziele odzyskania niepodległości. W tym też duchu, po]skie kierownictwo pohtyczne w Poznańskiem zalecało unikania jakichko]wiek stacć z Niemcami, obawiając się represji wobec ludności polskiej, jak te* znacznie groźniejszych konsekwf'ncji pohtycznych. Komitet Obywatelski w Poznaniu, przehztałcony w Centralny Komitet Obywatelski, starał sit;: ująć w karby organizacyjne działalnośĆ' oddziałów tworzonych spontanicznie, choć w oparciu o dyrektywy napływające z Berhna: kompanii Slużby Straży i Bezpieczeństwa jako formacji pCJrządkowych, Rad Robotniczo-Zołnierskich oraz różnego rodzaju Straży Obywatelskich, w składzie polskim ]ub mie::zanym, formowanym przez Komitety Obywatelskie (Rady Ludowe) 21. Na początku h"topada 1918 r. wzmogła się też aktywność Polskiej Organizacji Wojskowej Zaboru Pruskiego. Działania różnych grupek tej organizacji były Jednak nieprzemyś]ane. Przeprowadzono wiele napadów na po.terunki i patrole armii pruskiej, na magazyny broni itp. W kilku przypadkach peowiacy dostah się w ręce PrusakÓw. Niektórzy konspiratorzy na własną rękę prowokowah wybuch powstania. Poczynania te były skwaphwie wykorzystywane przez szowinistów niemieckich, ktÓrzy zas)'pywah Berlin informacjami, iż "Po]acy przygotowują pucz, są nosicielami anarchii i bolszewizmu. i ]os Niemców jest niepewny". Podobnie nacjonaliści niemieccy traktowali (a nawet wyo]brzymiah) rozpow.,;zechnianą przez peowiackich radykałów p]otkę o maiSZU ]egionistów z Królestwa na Poznań. Nic też dziwnego, że już w dniu 15 hstopada 1918 1'. utworzona została niemiecka formacja ochotnicza pod nazwą "IIeimatschutz-Ost", w celu "obsadzenia granicy wschodniej dla obrony przed bolszewizmem i buntem po]skim" 22. Kierownictwo Polskiej Organizacji Wojskowej Zaboru Pruskiego z::>rganizowane zostało w dniu 11 listopada 1918 r. W skład tzw. Rady Jedenastu weszli: Mieczysław Andrzejewski (komendant), Józef Bilski. Leon Błaszak, Arkady Fiedler, Jan Kahnowski, Maksymihan Kozłowski, Stanisław Powel, Henryk Sniegocki, Wincenty Wierzejewski, Zygmunt Wiza i Władysław (lub Kazimierz) Wrzyszczyński. W drugiej połowie listopada 1918 1'. W miejsce ustępujących Błaszaka, Fiedlera, Kozłowskiego i Wrzyszczyńskiego wybrano Henryka Beychlera, Hieronima Grześkowiaka, Mieczysława Grzybkowskiego i Romana Wilkanowicza. Utworzono też tzw. Wydział Operacyjny, w składzie: JÓzef Bilski (przewodniczący), Kazimierz Jesionek, Paweł Muczyński, Wincenty Szmania, Jan N. Ulatowski i Wiktor Zabłocki, oraz Oddział Wywiadowczo-Wykonawczy. ZCJr 21.Tamże, . 106 i nasi. 2'.! C?dezw3 P?znańskiej Rady Robotniczo-Zołnierskiej dementująca plotki o' marszu wOJsk polskICh na Poznań, W: Powstanie Wielkopolskie 1918 - 1919. Wllb6r..., I. 40 - t1. Bogusław Polak ganizawana też punkty werbunkawe na Jeżycach, Łazarzu, Wildzie, Śródce, przy kaściele św. Jana araz trzy punkty w śródmieściu 23. Zadanie zapabiegania przedwczesnym akcjam spadła na Wydział 'Wajskawy, zasilany przez grupę energicznych aficerów, z Mieczysławem Pa]uchem, bowiem Kamitet Obywatelski pastanawił razwiązać niesubardynawaną Palską Organizację Wajskawą Zabaru Pruskiego., a przynajmniej pazbawić ją samodzielnaści. Da spatkania człanków Wydziału z kierawnictwem Palskiej Organizacji Wojskawej Zabaru Pruskiego. daszło wieczarem dnia 12 listapada 1918 r. Zakańczyła się ano. kompramisem: Organizację padparządkawana Wydziaławi, a Mieczysław Pa]uch przejął ścisłą kantrolę (w postaci kamisarycznega kierawnictwa) nad jej strukturami. Forma]nie jednak Mieczysław Andrzejewski nadal był komendantem Polskiej Organizacji Wojskawej Zabaru Pruskiego., która "była jedyną siłą zbrajną polską w mieście Paznaniu, którą można była w kilku gadzinach zmobilizawać i użyć" 24. Kierawnictwa Kamitetu Obywatelskiego wykarzystała zapał peowiaków da wywarcia presji na Wydział Wykanawczy Rady Rabatnicza-Załnierskiej. W trakcie jego. obrad w Ratuszu (13 XI 1918 r.), pad naciskiem bojówek palskich, w miejsce czterech usuniętych Niemców wprawadzana da Rady Bahdana Hu]ewicza, Mieczysława Palucha, Henryka Śniegockiego. i Zygmunta Wizę. Hulewicz abjął stanawiska wiceprzewodniczącego. Rady, a Paluch został pełnamacnikiem Wydziału Wykanawczego. przy dawództwie V Karpusu Armii. Dzięki spektakularnej akcji Polskiej Organizacji Wajskawej Zaboru Pruskiego, Palacy zdaminawali władze administracyjne i wojskawe prawincji paznańskiej. Przypamnijmy, że pa]skie kierawnictwa palityczne w zaborze pruskim, reprezentawane przez tymczasawy Kamisariat Naczelnej Rady Ludawej, uważała, że aczekując na decyzje Ententy w sprawie ziem pa]skich, należy padjąć szeraką kampanię uświadamiającą i arganizacyjną w Wielkapalsce, na Pamorzu, Śląsku i wśród wychadźstwa palskiego w Niemczech. Wybuchu powstania zbrajnega nie, wy'kluczan,a, ale miał -an nastąpić dapiera po zakańczeniu pl zygatawań i ta jednacześnie na całym abszarze zabaru, z gwarancjami pamacy wojskawej aliantów. Zamiary te utrzymywana w najgłębszej tajemnicy, stąd też pazarnie ugadawa pastawa Komisariatu zastała krytycznie przyjęta przez część spałeczeństwa palskiego.. zwłaszcza przez mładzież z przeszłaścią konspiracyjną i żałnierzy-PoJaków z demobilizujących si addziałów niemieckich. W nowych warun 23 M. A n d r z e j e w s k i: Polska Organizacja Wojskol£a..., s. 159 - 360; :\1. P al u c h: Polska Orf/anizacja Wojskowa w Poznaniu. . ., s. 351. Polemizuje z VL Paluchem K. K a n d z i o r a: Działalność POW..., s. 109- 112. 24 A. C z u b i ń k i: Powstanie Wielkopolskie..., s. 123. kach, w oczekiwaniu na konferencję pokojową i jej rezultaty, coraz popularniejsze stawało się hasło tworzenia faktów dokonanych i zbrojnego wyzwo]enia ziem polskich zaboru pruskiego. Naczelna Rada Ludowa, sprawująca faktyczne kierownictwo polityczI}e nad niepodległościowymi dążeniami Polaków na Pomorzu, w Wielkopolsce i na Śląsku, w swoim rachunku polityczno-wojskowym brała pod uwagę ewentualność zbrojnego rozstrzygnięcia kwestii przynależności tych ziem do Polski. Liczyła wszakże na pomoc choćby w postaci przybycia wojsk polskich z Francji (armia gen. Józefa Hallera), które wsparte przez notę aliancką mogły lądować w Gdańsku. W tym celu m. in. Komisariat dążył do podporządkowania sobie wszelkich organizacji niepodległościowych. Po jego utworzeniu Wydział Wojskowy poznańskiej Rady Ludowej faktycznie przestawał się liczyć. Mieczysław Paluch, tymczasem skupił wokół siebie grupę zdemobilizowanych oficerów, wykorzystywał swe wpływy wśród peowiaków, ale największą wagę przywiązywał do tworzenia regularnych i zdyscyplinowanych oddziałów Służby Straży i Bezpieczeństwa, od początku faktycznie opanowanych przez Polaków. Działalność konspiracyjna od listopada do grudnia 1918 r. w Poznaniu koncentrowała się przede wszystkim na organizacyjnym i materialnym przygotowaniu społeczeństwa polskiego do ewentualnego powstania na ziemiach polskich zaboru pruskiego. Mjr Ignacy Matuszewski, oficer łącznikowy Sztabu Generalnego Wojska Polskiego w Poznaniu, w dniu 17 grudnia 1918 r. oceniał liczbę członków poznańskich oddziałów Służby Straży i Bezpieczeństwa na ,,3000 z górą żołnierza skoszarowanego", a Straży Ludowej na terenie Poznańskiego - też na 3000 ludzi. Podkreślał, że żołnierze Straży Ludowej nie są skoszarowani, a służbę pełnią raz na trzy dni. W szeregach różnych oddziałów armii niemieckiej (V Korpus) pozostawało zaś ok. 6000 żołnierzy 25. Mimo legalnej działalności polskich organizacji paramilitarnych, nadal w warunkach konspiracyjnych działało wielu Polaków, m. in. ci, którzy pozostawali jeszcze w różnych oddziałach i placówkach niemieckich. Ściśle kontrolowali oni poczynania dowódców niemieckich, zwłaszcza że znajdowali się też w obsłudze radiostacji na Cytadeli. Np. Stanisław Jóźwiak (ps. "Peowiak"), mianowany został "kierownikiem stacji iskrowej" z ramienia Rady Robotniczej i Żołnierskiej. Dzięki temu m. in. polskie kierownictwo polityczne dysponowało informacjami o rozmowach do #,'VIdunk Igna.cego Matuszewskiego do Sztabu Generalnego Wojska Polskiego o sytuaCjI wOjskowej w zaborze pruskim, w: Powstanie Wielkopolskie 1918 -1919. Wybór. . ., s. 103 - 107. Bogusław Polakwództwa korpusu poznańskiego z Berlinem, Szczecinem i Bydgoszczą. W razie wybuchu powstania Stanisław Jóźwiak miał uchronić radistację przed zniszczeniem 26. Na podobnej zasadzie, jako kontro]era z ramienia Wydziału Wojskowego Rady Robotniczo-Zołnierskiej, do poznańskiej komendy policji skierowano Teodora Bobowskiego, współpracującego z Polską Organizacją Wojskową Zaboru Pruskiego; w komendzie miasta pracował Hieronim Grześkowiak; kontrolerem w intendenturze był Czesław Przybylski; a komendantem parku samochodowego został Mieczysław Grzybkowski. W magazynach fortecy poznańskiej znajdowały się zapasy, wystarczające na uzbrojenie, wyposażenie i utrzymanie przez okres kijku miesięcy przynajmniej ośmiu dywizji. Po]acy utrudniali ich wywóz, kierując do prac transportowych kompanie Służby Straży Bezpieczeństwa, które przewoziły mienie do magazynów znajdujących się pod po]ską kontrolą. Nieoceniona była też pomoc kolejarzy, którzy kierowali pociągami z zapasami sprzętu na bocznice, gdzie przejmowali je Polacy. W tych działaniach uczestniczyli też peowiacy z grupy Jana Kalinowskiego. Całością akcji w magazynach i zakładach wojskowych, podległych Prowiantamt Posen-Festungmagazin Posen, kierowała licząca kilkanaście osób grupa Kazimierza Hobera, związana z Polską Organizacją Wojskową Zaboru Pruskiego. Ogółem uratowano zapasy wartości 11 340 000 marek niemieckich. Niemcom udało się jednak wywieźć część broni i amunicji, m. in. wszystkie ciężkie działa 27. Na niemieckie magazyny przeprowadzano też bezpośrednie ataki w celu zdobycia broni i amunicji. Dnia 16 listopada 1918 r. np. grupa dwudziestu trzech peowiaków z Łazarza i Górczyna, pod dowództwem kpr. Mariana Wiśniewskiego, zajęła Fort IX na Górczynie. O godzinie 9 oddział zjawił się przy głównym posterunku fortu. Marian Wiśniewski, z czerwoną opaską na ramieniu z napisem Arbeiter und Soldatenrat, oświadczył dowódcy warty, że obejmuje straż w forcie. Niemcy telefonicznie usiłowali sprawdzić tę informację w swoim dowództwie, na co Polacy sięgnęli po broń: "Kapral Ryszczyński wymierzył rewolwer w stronę niemieckich żołnierzy i oświadczył: »W imieniu Republiki Polskiej my Polacy obejmujemy redutę dziewiątą«. Równocześnie część peowiaków wtargnęła do budynku odwachowego z najeżonymi karabinami i rozbroiła odwach niemiecki". Niemcy zaalarmowali oddziały w koszarach 29. Pułku Saperów na Wildzie. Samochodami ciężarowymi przybyła kom 211 Centralll€ Archiwum Wojskowe, Wojskowe Biuro HistO'rycztle, 400.26283 i 2726; W. Z akr z e w s k i: Opanowanie Poznania w Powstamu Wielkopolskim. "Przegląd Zachodni" [Londyn] r. 1980, nr 1 - 5; r. 1981, nr 1 - 3; K. K a n d z i o r a: Dzialalność POW.. ., s. 146 i nast. Z1 Wojewódzkie Archiwum Państwowe, POWZP, 1. pani a żołnierzy i rozbroiła peowiaków. Pobito ich przy tym dotk1iwie i - jak twierdzą świadkowie - chciano rozstrze]ać pod murem fortu, ale egzekucji w porę zapobiegł stanowczy prtest jednego z podoficerów. Pobitych załadowano na samochody i przewieziono do koszar saperów, umieszczając ich w izbie chorych. Resztę osadzono w areszcie Fortu IX. Dzięki zabieg-om poznańskich polityków, po tygodniu wszyscy ujęci przez Niemców uczestnicy akcji zosta1i zwolnieni 28. Podobnych akcji podjęto więcej, m. in. w magazynach na Dębcu. Przyniosły one wprawdzie pewne konkretne korzyści, ale także - jak choćby wspomniana - szkody poJityczne sprawie polskiej. Na polecenie dra Stanisława Krzyżankiewicza, działacza Naczelnej Rady Ludowej, grupa peowiaków - Władysław Górny, Teodor Bobowski, Edmund Niemojewski i kpr. Ryszczyński - w nocy z 15 na 16 grudnia 1918 r. wykradła z gmachu Komendy V Korpusu akt dotyczące nowych formacji armii !liemieckiej (ogółem 80 kg), które przekazant zostały do Ministerstwa Spraw Wojsikowych w Warszawie, a póżniej na konfererrlcję pokojową w Paryżu 29. Mało znana jest też działalność konspiracyjna polskich lekarzy i sanitariuszy, którzy już w 1914 r. zorganizowali szeroką akcję zmierzającą do uchronienia Polaków - żołnierzy przed wysłaniem na front. Działali w niej m. in. lekarze: Henryk Cetkowski, Walenty Panieński, Franciszek Pawlicki, Rola-Szatkowski, Ireneusz Wierzejewski, Janina Zniniewiczowa. Np. w oddziale dla nerwowo-chorych szpitala wojskowego na trzystu pacjentów-żołnierzy pruskich kilkudziesięciu stanowili Polacy, symulujący - z pomocą lekarzy - choroby nerwowe. We wrześniu 1918 r. potajemnie zaczęto organizować różne komisje oraz przygotowywać walne zebranie Wydziału Lekarskiego Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk. którego datę ustalono na 26 listopada 1918 r. W zebraniu uczestniczyli ]ekarze z Wielkopolski, Pomorza i Śląska. W tym też czasie, przewidując ewentualność wybuchu zbrojneg-o powstania, zorganizowano zaplecze dla służby sanitarno-medycznej, m. in. powołując Polski Czerwony Krzyż 30. Szkolono polowe drużyny sanitarne, przygotowywano szpitale, zakonspirowano szereg punktów sanitarnych, gromadzono niezbędne środki opatrunkowe itp. Wyróżnili się w tym m. in.: Ireneusz Wierzejewski (późniejszy generał i profesor, wybitny ortopeda), Kazimierz Nowakowski (późniejszy pułkownik i profesor, wy 2 M. W i ś n l e w s k i: Działalność POWZP - grupy Łazarz-Górczyn. W: Pow,;tanłe Wielkopolskie 1918 - 1919. Wybor..., s. 367 - 37.1. 2' JNojewódkie Archiwum Państwowe, ZBoWiD, 379, Relacje uczestników; K. R z e p e c k l: Powstanie grudniowe..., s. 77. o Pierwszą placówkę Polskiego Czerwonego Krzyża, na b3zie stacji odży\viania na dworcu w Poznaniu, z'OI1ganizowaIi dr Ireneu5z Wierzejew5ki .i dr Kazimier.;: Nowakowski. BO'gusław PO'lak bitny chirurg), Alfred Kolczewski (późniejszy kapitan) oraz Paweł Gantkowski (organizator kursów Polskiego Czerwonego Krzyża) 31. . . .. -o 1', .. \,' .. 'cy' :Jr ,. ' . . r't...... ., ..<, "" ,., ;< ' . , " :;:.. .. .. ..... .' Twórcy służby sanitarno-medycznej PO'wstania WielkopolskiegO'. Od lewej: dr me::1. Ireneusz Wierzejewski w mundurze generals'k1m, prO'f. dr Kazimierz Nowakowski w mundurze majora Wojska PO'lskiego Wszystkie te, różnorodne formy konspiracyjnych przygotowań do po_o wstania sprawdziły się w praktyce na polach bitew w latach 1918 - 1919. Polski ruch konspiracyjny nie zdołał jednak wyłonić jednolitego ośrodka dyspozyeyjnego, obejmującego cały zabór pruski. Rozproszenie wysiłków między Wydział Bezpieczeństwa, Komisariat Naczelnej Rady Ludowej ze Strażą Ludową, grupę Mieczysława Palucha - kierującego Służbą Straży i Bezpieczeństwa - oraz pracą do powstania Polską Organizacją W ojskową Zaboru Pruskiego odbiło się ujemnie na rozmachu Powstania Wielkopolskiego na przełomie 1918 i 1919 r. W niektórych jednak dziedzinach, np. w zakresie zaopatrzenia w broń, amunicję, oporządzenie, w organizacji służby sanitarno-medycznej, yv przygotowaniu do przejęcia obiektów twierdzy poznańskiej wykazano ogromną przedsiębiorczość i inicjatywę. W różnych organizacjach młodzi Polacy, szkoląc się w posługiwaniu się bronią, dokonując doraźnych akcji dywersyjnych i wywiadowczych, prowadząc po]ką agitację, moralnie mobilizowali społeczeństwo do czynuo 31 Lekarze porscy uczestniczqcy w Powstaniu WzelkO'pO'lskim w 1918 - 1919 roku. KO'nferencja pO'pull1TnO'naukowa (4 maja 1974 r.). PO'd red. A Wierzejewskiego. Poznań 1978; Jo B a s i ń s k i: Udział lekarzy pO'lskich w pracy niepodległO'ściO'wej :tJO'd zaborem pruskim i przygO'tO'waniu Powstania WielkO'polskiegO' (1815 -1918). "Archiwum Historii Medycyny" r. 1975, nr 1. s. 33 - 49; M. A n d r z e j e w s k i: Polska Organizacja WOjskDwa '" s. 353.