BOGUSŁAW POLAK STANISŁAW TACZAK GŁÓWNODOWODZĄCY POWSTANIA WIELKOPOLSKIEGO (28 )ClI 1918 - 15 I 1919) OSOBA pierwszego głównodowadzącego Powstania Wielkopolskiego, mjra (późnIejSzego gen. bryg.) Stanisława Taczaka, od lat budzi zainteresowanie historyków. W różnych fazach badań nad dziejami Powstania, zmieniały się opinie oTaczaku. Był okres, w którym traktowano go niemal jak "pacyfikatora" Powstania, który w klasowym interesie przywódców politycznych Wielkopolski miał rzekomo hamować rozwój walk i ograniczać ich zasięg. Głoszono też tezę o "powstaniu bez wodza", podkreślając wyłącznie tzw. społeczny aspekt spontanicznego zrywu Wie1kopo1anK Klimat wokół Stanisława Taczaka zaczął się zmieniać na jego korzyść w okresie obchodów 40 rocznicy wybuchu Powstania, a więc jeszcze za jego życia. Taczak brał udział w uroczystościach z okazji utworzenia Frontu Południowo-Zachodniego (Grupy "Leszno"), które odbyły się w Gostyniu (1959). Do dziś bezskutecznie poszukiwana jest taśma magnetofonowa z nagraniem blisko czterogodzinnych wspomnień generała. Krótko potem, w dniu 2 marca i960 r., Stanisław Taczak zmarł i bez większego rozgłosu pochowany został w Malborku, Jego działalność organizacyjno-wojskowa poddana została gruntownej ocenie dopiero po kolejnej "okrągłej" rocznicy wybuchu Powstania (1968). Pisali wówczas o nim m. in.: Zdzisław Grot i Benon Miśkiewicz, Ignacy Pawłowski, Tadeusz Jankowski i Stefan Jellenta - były podkomendny, który lata całe zabiegał o uznanie zasług dowódcy 2. Publikacje z lat siedemdziesiątych, m. in. Antoniego Czubińskiego, Tadeusza Grygiera i historyków najmłodszej generacji, utorowały drogę do podsumowania roli Taczaka w zorganizowaniu Dowództwa Głównego Powstania i tworzeniu późniejszej armii wielkopolskiej. Możemy zatem powiedzieć, że po wielu latach nauka historyczna uznała zasługi Stanisława Taczaka, chociaż nadal nie zostały oświetlone wszystkie aspekty jego działalności. Stanisław Taczak był synem Ziemi Wielkopolski. Urodził się dnia 8 kwietnia 1874 r. w Mieszkowie, na południowy zachód od Jarocina. Był jednym z sześciorgal Poglądy takie pokutowały jeszcze w latach sześćdziesiątych. Zob.: E. 2 u rek: Saga rodu Nogajów. "Kultura" r. 1%9, nr 31. 8 Powstanie Wielkopolskie 1918 -1919. Praca zbiorowa pod red. Z. Grota. Poznań 1%8; L. G r o t, I. P a w ł o w s ki, M. P i r k o: Wielkopolska w walce o niepodległość. Warszawa 1%8; £. J a n k o w s ki: Stanisław Taczak. Szkic biograficzny. "Novum" r. 1971, nr 12; S. J e 11 e n t a: PierwszY dowódca Powstania Wielkopolskiego. "Wrocławski Tygodnik Katolików" ("WTK") r. 1%8, nr 10; t e n że: Stanisław Taczak - pierwszY głównodowodzący Powstania Wielkopolskiego. Leszno 1978 i in. 4 Kronika m. Poznania 4;83 Boguslaw Polak Stanisław Taczak w mundurze generalskim dzieci Andrzeja Taczaka, właściciela miejscowego zajazdu, i Balbiny z Warasieckich. Starszym bratem Stanisława był Ignacy, doktor medycyny, zamieszkały później w Ostrowie W1kp.; młodsze rodzeństwo to: Teodor - ksiądz doktor, Michał -. nauczyciel, Maryla - zamężna Sndegocka, Leon - ksiądz, proboszcz parafii Grylewo, zamordowany przez Niemców w 1940 r. Po ukończeniu szkoły ludowej, od 11884 r. Stanisław Taczak uczył się w gimnazjum w Ostrowie W1kp. Był zdolnym i pilnym uczniem. Maturę uzyskał w dniu 21 marca 1893 r., jako jedyny Polak wśród trzynastu abiturientów. W gimnazjum ostrowskim po raz pierwszy zetknął się z działalnością polskiej organizacji patriotycznej -. Towarzystwa Tomasza Zana. Początkowo zamierzał poświęcić się teologii, w końcu jednak zapisał się na studia w Akademii Górniczej we Freibergu (Saksonia), gdzie w 1899 r. uzyskał dyplom inżyniera-hutnika. "Jako student - pisał o sobie Stanisław Taczak - należałem do Polskiej Partii Socjalistycznej, pracując dla myśli niepodległościowej wśród rodaków na obczyźnie. Myśli i dążności nasze skupiały się wokół czasopisma »Przedświt«. Byłem też członkiem innej polskiej organizacji Towarzystwa S . 3 » armaCja« . Po ukończeniu studiów, Taczak powołany został do służby warmii pruskiej (lIV 1898-28 III 1899), którą odbywał w 195. Pułku Piechoty w Ostrowie W1kp., kończąc tam kurs aspirantów oficerskich. Awans na podporucznika rezerwy otrzymał w 1904 r., a po odbyciu obowiązkowych ćwiczeń w 1913 r. awansował na porucznika. * Centralne Archiwum Wojskowe w Warszawie, Akta personalne S. Taczaka. "Przedświt" był polskim emigracyjnym pismem niepodległościowym związanym ideowo z Polską Partią Socjalistyczną, wydawanym w Londynie. Towarzystwo "Sarmacja" było organizacją społeczno- kulturalną i koleżeńską studentów polskich studiujących w Berlinie. Taczaka nie pociągała służba wojskowa. Tak jak ongiś z niechęcią uczył się języka niemieckiego, tak teraz traktował mundur pruski. Wyżywał się w pracy naukowej i społecznej. Po ukończeniu służby wojskowej, zamieszkał w Berlinie. Uzyskawszy dyplom inżynierski w dziedzinie hutnictwa, pracował jako asystent na Politechnice Char10ttenburskiej w Katedrze Chemii Węgla, kierowanej przez prof. F. W. Hinrichsena. Współpracował z profesorem w napisaniu podręcznika Chemia węgla (niemiecki tytuł: nie Chemie der Kohle), opublikowanego w 1960 r. w Lipsku. W 1904 r. Taczak zawarł związek małżeński z Ewą Wichmann, utalentowaną malarką. Z małżeństwa tego przyszło na świat dwoje dzieci: Stanisław- Kazimierz - urodzony dnia 26 lutego 1905 r. i Aleksandra - urodzona 5 kwietnia 1906 r. 4 Mimo licznych obowiązków, Taczak nieprzerwanie, aż do wybuchu I wojny światowej w '1914 r., udzielał się w środowisku polonijnym, szczególnie angażując się w pracy z młodzieżą. W 1914 r. miał już lat 40, toteż zmobilizowany został do oddziałów Landwehry, wpierw jako dowódca kompanii, a następnie - awansowany na kapitana - jako dowódca batalionu 46. Pułku Piechoty Obrony Krajowej. Do 19i16 r. walczył na froncie wschodnim, biorąc m. in. udział w bitwach: w 1914 r. - pod Opatowem, Radomiem, nad Rawką; w 1915 r. - pod Suchedniowem, Iłżą, Zwoleniem, nad Wisłą na północ od Dęblina, w Puszczy Białowieskiej, nad Szczarą; w 1916 r. - w walkach pozycyjnych pod Baranowiczarni i ponownie nad Szczarą 6. Po przeniesieniu Legionów Polskich, jesienią 1916 r., z Frontu Wołyńskiego na Białoruś, a następnie do tzw. Kongresówki i przejęciu nad nimi kontroli przez Niemców, kpt. Taczak złożył prośbę o skierowanie go jako instruktora do tej formacji 6 . Z dniem 11 grudnia 1916 r. Taczak został dowódcą 2. batalionu 6. Pułku Piechoty w Dęblinie. Z zachowanej dokumentacji Komitetu Krzyża i Medalu Niepodległości wynika, że: "na tym stanowisku pozostawił po sobie pamięć dobrego patrioty [...] w szeregach swoich żołnierzy i podkomendnych umiał podtrzymać i rozbudzić ducha patriotycznego i myśl o niepod1egłości"7. Następnie odkomenderowany został do Inspektoratu Wyszkolenia Polskiej Siły Zbrojnej8 na stanowisko przewodniczącego Komisji Regulaminowej, tłumaczącej i opracowującej na użytek formacji polskich regulaminy niemieckie. Po wydarzeniach listopadowych 1918 r. w Warszawie, czyli rozbrojeniu Niemców i proklamowaniu niepodległego państwa polskiego, kpt. Taczak jako pierwszy oficer z byłej armii pruskiej zgłosił się do Wojska Polskiego. Otrzymał przy · W okresie międzywojennym Stanisław Taczak (junior) byl oficerem zawodowym i (K.»»*Wtwa« M I M >(<< s«'«t. li* t) i'j»»>o«*o«' II. »sta«».n t >>> ,.>>>>>,.« «Oviv,« t p- M pA H) 4tótx. '«f»x.f»* * *śj»t. fco»»»»»- nfi»wwt-.w!»ti iwtafj«««, )ru«tfki»ii, »ijiiMnin.« i < .11 Ma ?t W«»y.i*«> f..łsi»>. «(<<łiattiiiti r«*tu« «I«.airt. pt«»»t»ją .-...«»«im A "r.i_vit»»»t .. trit. i-t.'j »i. .»min >1.. towiti B-.tal * ł'..»>a»«i Z« zswlww; »e Zmarł dowódca Powstania Wielkopolskiego. "Za i przeciw" r. 1960, nr 20. Podnosili tę sprawę Zdzisław Grot i Stefan J ellenta, jak i autor niniejszego artykułu. Starania czyniła również rodzina Taczaka. M. in. w dniu 20 X 1%7 r. Aleksandra Gogółkiewiczowa pisała der' Zarządu Okręgu Związku Bojowników o Wolność 1 Demokrację w Poznaniu: "ponawiam swoje starania o przeniesienie zwłok [...] na Cmentarz Zasłużonych". 5 Kronika m. Poznania 4;83 . ... . . k Fragment Ratusza po zniszczeniach w 1945 r. widziany z ul. Wielkiej. Kredka litograficzna Jana Kabacińskiego KRONIKA BUDOWY ZESPOŁU OSIEDLI MIESZKANIOWYCH "WINOGRADY" W LATACH 1976 -1978 LA T A 1976 - 1978 były dla Zespołu Osiedli Mieszkaniowych "Winogrady" okresem pełnego rozkwitu budowy bloków mieszkalnych, dobrze zaowocowało bowiem opanowanie i usprawnienie technologii wielkiej płyty winogradzkiej oraz organizacji montażu i budowy. Byłyby podstawy do ipełnej satysfakcji, gdyby za budynkami mieszkalnymi nadążało budownictwo obiektów towarzyszących dotyczących spraw, oświaty, zdrowia, handlu i usług. W dziedzinie budownictwa mieszkaniowego ważnym wydarzeniem było ostateczne przejście na nowy normatyw powierzchniowy mieszkań'. Przejście to polegało na zmianie kwalifikacji kategorii mieszkań w budynkach pięciokondygnacyjnych, wznoszonych według niezmienionych projektów. Mieszkania M-5 stały się mieszkaniami kategorii M-4 lub nawet M-3 (dla rodzin cztero- lub trzyosobowych), a mieszkania M-6 mieszkaniami M-5 lub nawet M-4. Jednocześnie od 1978 r. zaczęto oddawać do użytku nowe budynki wysokie, szesnastokondygnacyjne z mieszkaniami M-12, M-3 i M-4 o wielkościach dostosowanych do nowego normatywu powierzchniowego (Tabela 11). Niestety, ze stratą dla przyszłych mieszkańców, nie wprowadzono do realizacji nowego zestawu budynków pięciokondygnacyjnych, zaprojektowanych pod nowy normatyw w Zakładzie Proj ektowania i U sług Inwestycyjnych "Inwestproj ekt" - o czym pisaliśmy]. Przyczyną była niepewna sytuacja Wytwórni Elementów Wielkopłytowych przy ul. Trójpole, w związku z planowaną budową Poznańskiego Szybkiego Tramwaju, którego trasa pobiegnie przez teren Wytwórni. Tabela 1 ilustruje wielkość zmian normatywu powierzchniowego mieszkań oraz stopień dostosowania działań Poznańskiej Spółdzielni Mieszkaniowej w tym zakresie. W dniu 9 maja 1978 r. minęło dziesięć lat od położenia kamienia węgielnego pod pierwszy budynek mieszkalny na Winogradach, którym był blok nr 2 na Osiedlu Wielkiego Października. Jubileusz dziesięciolecia budowy "Winograd" obchodzony był w 1979 r. 1 Zarządzenie Nr 10 Ministra Gospodarki Terenowej i Ochrony Środowiska z dnia 29 I 1974 r. !"t:. N a w r o c ki: Kronika budowy Zespołu Osiedli Mieszkaniowych "Winogrady". Rok 1975. "Kronika Miasta Poznania" r. 1977, nr 2, s. 147. a' Czesław Nawrocki Tadeusz Skubiszyński prezes Wojewódzkiego Związku Spółdzielni Mieszkaniowych I. INWESTYCJE MIEJSKIE Inwestycje miejskie, dzięki odpowiednio zaprogramowanym i zrealizowanym wyprzedzeniom wykonawczym, miały głównie charakter wykończenia niewielkich odcinków sieci i urządzeń z sieciami związanych. A. S i e ć wo d o c i ąg o w a. W 1976 r. wybudowano ostatni odcinek wodociągowy w ul. Lechickiej, o łącznej długości 1000 m. Koszt budowy - 5 894 000 zł. W kolejnym, 1977 r. zakończono budowę magistrali wodociągowej od pompowni przy ul. Koronnej do północnej granicy Osiedla Zwycięstwa, długości 2,8 km, kosztem 391-24 000 zł. W dniu 29 grudnia 1977 r. oddano do użytku pompownię wody drugiej strefy przy ul. Koronnej, o wydajności 29 000 m 3 wody na dobę. Wielkość przerobu zamknęła się kwotą 35 397 000 zł. Wybudowano poza tym na różnych osiedlach winogradzkich siedem studni wodnych awaryjnych. B. K a n a 1 i z a c ja. Jedyną inwestycją zrealizowaną w latach 1976 - 1978 był oddany do użytku w dniu 30 września 1977 r. kanał deszczowy w ul. Lechickiej, długości 1,2 km, za kwotę 18 574 000 zł. C. U 1 i c e m i e j s k i e. Zakres budowy ulic był dość rozległy, przypomnieć bowiem wypada, iż osiedla winogradzkie wznoszone są po prostu na polach i ulice międzyosiedlowe wraz z całą infrastrukturą podziemną budowane są od podstaw wraz z budową kolejnych osiedli mieszkaniowych. Zatem w dniu 23 czerwca 1976 r. zakończono rozpoczętą w poprzednim roku budowę ul. Połabskiej, o długości 4i18 m, wraz z chodnikami i oświetleniem. Koszt 4 403 000 zł. W tym samym roku wybudowany został pierwszy odcinek ul. Serbskiej (od Średnicowej do Murawy), długości 1200 m, kosztem 4 568 000 zł. W kolejnym, 1977 r. wybudowano ul. Średnicową, długości 1097 m, za 2 763 000 zł oraz położono chodniki na ul. Włodarskiej i Skotarskiej (Osiedle Kosmonautów), kosztem 416 000 zł. Zmontowano poza tym kładkę dla pieszych nad ul. Słowiańską na osi ciągu pieszego prowadzącego z Osiedla Przyjaźni do nowego pawilonu spożywczego, wybudowanego wcześniej przez Wojewódzką Spółdzielnię Spożywców "Społem", po drugiej stronie tej ruchliwej ulicy. Kosztujący 4 077 000 zł i pięknie prezentujący się most dla pieszych stanowi duże udogodnienie dla mieszkańców starych i nowych Winograd. D. W tym miejscu zwykliśmy zdawać relację z inwestycji Wojewódzkiego Zarządu Rozbudowy Miast i Osiedli Wiejskich (dawniej Dyrekcja Inwestycji Miejskich). Otóż na podstawie Uchwały Prezydium Rady Narodowej m. Poznania budownictwo towarzyszące oświaty i zdrowia w dużych osiedlach mieszkaniowych przejął inwestor tych osiedli, czyli Poznańska Spółdzielnia Mieszkaniowa s. W związku z tym" od 1976 r. nie notuje się już na Winogradach przypadków inwestowania budynków bezpośrednio przez miasto. Inwestor mieszkaniowy realizuje więc również budynki dla oświaty i zdrowia na normalnych zasadach kredytowania bankowego, a po ich ukończeniu i przekazaniu użytkownikowi miejskiemu (kuratorium, służbie zdrowia) refunduje wszystkie koszty ze środków Urzędu Miasta. II. INWESTYCJE ZAKŁADOW ENERGETYCZNYCH Inwestycje energetyczne, w przeciwieństwie do innych inwestycji miejskich, realizowane były szerokim frontem równolegle z budownictwem mieszkaniowym. W 1976 r. wprawdzie Zakład Energetyczny Poznań-Miasto wyposażył 'tylko jedną miejską stację transformatorową i wybudował jedną linię kablową, długości 120 m, za łączną kwotę 570 000 zł, lecz już w następnym roku kosztem 1 525 000 zł zrealizowano dwie stacje i linie kablowe, o łącznej długości 1,5 km. W 1978 r. wyposażono na wszystkich osiedlach winogradzkich aż pięć stacji transformatorowych oraz ułożono 1,9 km linii kablowych. Całoroczne nakłady inwestycyjne wyniosły 2420 000 zł. III. INWESTYCJE WIELKOPOLSKICH ZAKŁADÓW NAFTY I GAZU Objęły w latach 1976 - 1978 budowę ostatnich odcinków sieci gazowniczej, zamykającej pierścieniem Zespół Osiedli Mieszkaniowych "Winogrady". Odcinkami tymi były gazociągi w ul.: Lechickiej, długości 436 m; Średnicowej, długości 1156 m. Oba odcinki zostały oddane do użytku w grudniu 1976 r., a ich budowa kosztowała 1 105 000 zł. IV. INWESTYCJE DYREKCJI OKRĘGOWEJ POCZT I TELEKOMUNIKACJI W latach 1976 i 1977 jedyną, lecz ważną, inwestycją telekomunikacyjną była rozbudowa wcześniej już oddanej do użytku telefonicznej centrali automatycznej, zlokalizowanej na Osiedlu Przyjaźni, naprzeciw przyszłego centrum handlowo-usługowego. W 1976 r. zakończono drugi etap budowy tej centrali na 2680 nowych numerów, obejmujący budynek o kubaturze 5030 m S , za kwotę 72 000 000 zł. W budynku tym znalazł również pomieszczenia Urząd Pocztowy Nr 50. W następnym roku rozbudowano centralę automatyczną o dalszych 7000 numerów. V. INWESTYCJE BUDOWNICTWA MIESZKANIOWEGO A. D o k u m e n t a c j a p r a w n a. Podstawowe czynności prawne związane z wywłaszczeniem terenów prywatnych na osiedlach winogradzkich i przejęciem ich, oraz terenów stanowiących własność skarbu państwa, w użytkowanie Poznańskiej · U chwała Nr 26 z dnia 9 XI 1973 r. Czesław Nawrocki Spółdzielni Mieszkaniowej zostały przeprowadzone w latach wcześniejszych. Zatem w latach 1976 -1978 wykonywano tylko rutynowe czynności prawne, polegające głównie na kompletowaniu dokumentów w trakcie sukcesywnego przekazywania terenów budowlanych wykonawcy. B . D o k u m e n t a c j a t e c h n i c z n o - p r o j e k t o w a . Dostawcą dokumentacji projektowej dla osiedli winogradzkich w latach 1976 -1978 była nadal Pracownia TP-1 w Zakładzie Projektowania i Usług Inwestycyjnych "Inwestprojekt" , autorskim biurze projektów "Winograd", współpracującym z Poznańską Spółdzielnią Mieszkaniową od początku budowy. Poważne prace projektowe wykonane zostały w 1976 r. Opracowano wówczas założenia techniczno-ekonomiczne dla ostatniego winogradzkiego osiedla - Osiedla Zwycięstwa, zatwierdzone przez Wojewódzki Zarząd Rozbudowy Miast i Osiedli Wiejskich w dniu 26 lipca 1976 r. (30 XII U977 r. zatwierdzone założenia skorygowano) . Założenia przewidywały wzniesienie na obszarze 44,94 ha 15 budynków pięciokondygnacyjnych i 13 budynków szesnastokondygnacyjnych, dla 13 349 mieszkańców, o 3449 mieszkaniach. Poza tym miały powstać: dwie szkoły podstawowe, cztery przedszkola, dwa żłobki, przychodnia lekarska i zespół hand10wo-usługow3 f , o powierzchni 9500 m 2 . Głównym projektantem Osiedla Zwycięstwa był mgr inż. arch. Marek Czuryło. W 1976 r. opracowano w "Inwestprojekcie" projekt techniczny nowego budynku wysokiego, którego autorem jest mgr inż. arch. Jerzy Buszkiewicz, przy współpracy Mieczysława Drewniaka. Nowy budynek zawiera na szesnastu kondygnacjach mieszkalnych 143 mieszkania, w tym 47 mieszkań M-2, 80 mieszkań M-3 i 16 mieszkań M-4. W podziemiu i na siedemnastej kondygnacji rozmieszczone są pomieszczenia techniczne, gospodarcze, dwie pralnie z suszarniami oraz komórki lokatorskie. Budynek posiada 3860 m 2 powierzchni użytkowej, 29 800 m ł kubatury i 48 m wysokości nad teren. Przewidziany został do wielokrotnej realizacji na Osiedlach Kraju Rad i Zwycięstwa. Głównymi obiektami zaprojektowanymi w 1977 r. były: pawilon handlowy nr 109, o powierzchni użytkowej 1300 m Z (adaptacja typowego pawilonu SPS 1300), dla Osiedla Zwycięstwa oraz osiedlowy dom kultury dla Osiedla Kraju Rad. W kolejnym roku przedmiotem prac projektowych były trzy budynki pięciokondygnacyjne (nr 21, 22 i 23), dogęszczające wcześniej zbudowane Osiedle Przyjaźni. Była to inicjatywa Wojewódzkiego Zarządu Miast i Osiedli Wiejskich, mająca na Inż. Jan Lubik zastępca dyrektora do spraw inwestycji Poznańskiej Spółdzielni Mieszkaniowej Inż. Jerzy Greezka zastępca dyrektora do spraw technicznych Zakładu Projektowania i U sług Inwestycyjnych "Inwestproj ekt" celu uzyskanie dodatkowych 446 mieszkań przy mniejszym koszcie uzbrojenia i zagospodarowania terenu. Rada Spółdzielni i jej komisje przyjęły początkowo pomysł z dużymi oporami i obawami o nadmierne ograniczenie zieleni osiedlowej. Przeważyły wszakże korzyści gospodarcze, a w końcu ocenić trzeba, iż dodatkowe budynki tworzą interesujące zamknięcie układu urbanistycznego Osiedla Przyjaźni. Wymieniłem dotąd ważniejsze obiekty zaprojektowane w latach 1976 -1978. W tym czasie wszakże prace projektowe koncentrowały się przede wszystkim na systematycznym wykonywaniu projektów technicznych podziemnych uzbrojeń, komunikacji i zieleni oraz przystosowywaniu poszczególnych budynków do ich lokalizacji i warunków gruntowych (tzw. adaptacja budynków). C. P r z e b i e g r o b ó t b u d o w 1 a n y c h m i e s z k a n i o w y c h. Budownictwo mieszkaniowe na Winogradach przebiegało w latach 1976 - 1978 w ustalonym rytmie wydajności Wytwórni Prefabrykatów Wielkopłytowych przy ul. Trójpole oraz potencjału montażowego Kombinatu Budowlanego "Północ" (dawniej Poznańskie' Przedsiębiorstwo Budowlane Nr 3). Rytmu tego nie zakłóciła budowa wielkiego hotelu "Orbis- Poznań", wzniesionego w latach 1974 -1978 również w technologii wielkiej płyty winogradzkiej, ani też przebudowa podstawowych form stalowych Wytwórni. Przebudowa form, wykonana w latach 1975-1976, polegała na wybudowaniu nowego zestawu formującego, tzw. formy bateryjnej ruchu ciągłego do produkcji prefabrykatów, najpierw dla hotelu "Poznań", a później dla nowych budynków mieszkalnych szesnastokondygnacyjnych. Roboty zrealizowane zostały dużym nakładem kosztów, z udziałem poznańskich zakładów przemysłowych (Zakłady Przemysłu Metalowego "H. Cegielski", Poznańska Fabryka Maszyn Żniwnych i główny wykonawca -. Poznańskie Przedsiębiorstwo Konstrukcji Stalowych i Urządzeń Przemysłowych "Mostostal"). Wracając do przebiegu robót budowlanych, należy wyjaśnić, iż koncentrowały się one przez te lata (1976 - 1978) na wznoszeniu budynków pięciokondygnacyjnych, przy rozłożonym w czasie wznoszeniu budynków wysokich. Mianowicie w 1976 r. wybudowano na Osiedlu Kosmonautów trzy ostatnie budynki trzynastokondygnacyjne, wykorzystując do tego celu wyeksploatowaną formę bateryjną, która uległa następnie likwidacji. W drugiej połowie 1976 r. i na początku roku 1977 przerwano wznoszenie budynków wysokich z powodu przebudowy form w Wytwórni i budowy hotelu "Poznań". Dopiero w 1978 r. rozpoczęto oddawanie do użytku nowych budynków wysokich, już szesnastokondygnacyjnych. N a początku napisałem, iż budownictwo mieszkaniowe przebiegało w ustalonym rytmie. Otóż odnosi się to do miary powierzchni użytkowej oddawanych mieszkań, która zamykała się w przybliżeniu liczbą 70 000 m 2 rocznie (Tabele 2 i 3). N atomiast ogólna liczba mieszkań oddawanych do użytku zmniejszyła się z 1838 w 1975 r. do 1424, 1201 i 1326 w kolejnych latach 1976 - 1978. Ta niezgodność liczb wiąże się ze wspomnianym już zwiększeniem normatywu powierzchni mieszkań - budowano mniej mieszkań, ale o większej powierzchni użytkowej. Znaczny wzrost nakładów inwestycyjnych w 1978 r. (Tabela 2) związany był ze wzrostem cen budownictwa *. W kronice budowy Winograd ocenialiśmy zawsze rytmikę oddawania budynków mieszkalnych do użytku w przedziałach kwartalnych. Tabela 5 wskazuje, że w 1a 4 Ustalone one zostały Zarządzeniem Nr 23 Ministra Budownictwa i Przemyślu Materiałów Budowlanych z 28 września 1978 r. w sprawie zmian cen obiektów i robót budowlanych i montażowych. Przeciętny wzrost cen budynków winogradzloch wyniósł 40%. Czesław Nawrocki Dom "Złotej Jesieni" na Osiedlu Kosmonautów nr 15. Zdjęcie wykonane w dniu 20 maja fe83 rtach 1977 i 1978 rytmika ta uległa poważnemu zakłóceniu. Można to uznać za jedną z oznak zbliżającego się kryzysu w budownictwie w kraju. D. D o m Z ł o t ej J e s i e n i. W dniu 31 grudnia 1976 r. oddano do użytku pierwszy budynek przeznaczony dla ludzi starszych i samotnych. Zasługuje on na oddzielną wzmiankę. Dom Złotej Jesieni urządzono w budynku trzynastokondygnacyjnym nr 15 na Osiedlu Kosmonautów, według projektu inż. arch. Piotra Krysztop a z Zakładu Projektowania i Usług Inwestyycjnych "In west projekt" . Urządzono w tym budynku 158 mieszkań jedno- i dwuosobowych na piętrach od pierwszego do dwunastego. Cały parter przeznaczono zaś na urządzenia służące ludziom starszym: pomieszczenia klubowe, jadłodajnię, gabinet i mieszkanie pielęgniarki. Dom wyposażono w urządzenia sygnalizacyjne i zjazd dla wózków inwalidzkich a na