STANISŁAW
KŁYS
STULECIE POLSKIEGO RUCHU ROBOTNICZEGO , Zródła archiwalne do dziejów ruchu robotniczego w Poznaniu oraz ich funkcje ideowo-wychowawcze
W 11 ROKU w całymi kraju obchodzono stulecie polskiego rucihu .robotniczego.
Ruch ten stał się siłą sprawczą wielu zasadniczych przeobrażeń społeczno-gospodiarezych w Polsce. Stuletnia historia polskiego rewolucyjnego ruchu robotniczego jest ściśle związana z historią Polski i historią narodu. N a dzieje polskiego, klasowego i socjalistycznego ruchu robotniczego składają się: wailka z zaborcami o prawa narrodowe i niepodległość; walka klasowa z wyzyskiem kapitalistycznym i obszarniczym o prawa i wyzwolenie społeczne; walka z faszyzmem i okupantem hitlerowskim o wolność i nową Polskę; walka o władzę robotniczą i państwo ludowe; walka o społeczne, ekonoimiczne i duchowe podstawy ustroju socjalistycznego w Polsce. W walce tej brały udział pokolenia robotniczych działaczy, bojowników o spnawę socjalizmu, którzy swoim zaangażowaniem i poświęiCeniiem ukształtowali trwałe wzorce postaw, stanowiące po dzień dzisiejszy przykład godny naśladowania i kontynuowania. W stuletniej historii polskiego rewolucyjnego ruc.hu robotniczego doniosłą rolę odegrał .ruch robotniczy w Wielkopolsce, a zwłaszcza w Poznaniu. Dzieje tego ruchu są udokumentowane w źródłach archiwalnych znajdujących się w Wojewódzkim Airichiwuim Państwowym. Z doikuimenitolW archiwalnych wynika, że na ziemiach Poznańskiego nowoczesny proletariat pojawił się na przełomie XIX i XX w. Początek gospodarce kapitalistycznej na ziemiach Poznańskiego dały pruskie reformy agrarne z lat 1826 - 1836. Pojawiła się najemna siła robocza i powstała klasa robotników wiejskich i miejskich, której rozwój dokonywał się w szybkim tempie. Pierwsze przejawy budzącej się walki Masowej proletariatu w Poznaniu zanotowano już w 1869 r. W lipcu tegoż roku wybuchł, zakończony zwycięsko, strajk cieśli i imurarzy, solidaryzujących się z berlińskimi robotnikami budowlanymi. Duża fala żywiołowych walk strajkowych o podwyżki płac ogarnęła miasto w 1872 r., obejmując kolejno robotników Zakładów Cegielskiego, czeladników stolarskich, murarskich, introligatorskich i pracowników kolei. W 1875 r. odbyła się w Poznaniu pierwsza demonstracja bezrobotnych. Były to najwcześniejsze wystąpienia i żywiołowe protesty klasy robotniczej w mieście, zwiastującej swe pojawienie się na widowni dziejów. Początek socjalistycznego micihu robotniczego przypada na lata siedemdziesiąte 
Stanislaw Kłys
XIX w. 1 wiąże isię z .przeszczepianiem isocjalizmu na grunt poznański przez emisariuszy i wysłanników socjalistycznych z Niemiec. W 1881 r. z inicjatywy ośrodka polskiej emigracji socjalistycznej w Genewie skierowana została do Poznania grupa emisariuszy z zadaniem powołania do życia partii proletariackiej. N a początku sierpnia 1881 r. przybyli tu: Stanisław MendeIson, Maria Janikowska, HieronimTruszkowski i Józef Konstanty Janiszewski. W rezultacie usilnej działalności agitacyjno-propagandowej w mieście i niektórych miejscowościach pcdpoznańskioh, zdołali oni doprowadzić do powstania pierwszych kółek socjalistycznych. Aresztowania we wrześniu 1881 r. i proces sądowy tych działaczy w lutym 1882 r. przerwały tę krótkotrwałą, ale udaną akcję tworzenia kółek socjalistycznych w Poznaniu. Aby podtrzymać wątłe nici organizacyjne i pogłębić wpływy wśród robotników poznańskich, skierowany został do Poznania przez ośrodek genewski Stanisław Padlewski. Przybył on we wiiześniu i działał do końca grudnia 1882 r. Dzięki jego energicznym wysiłkom agitacyjno-origanizacyjnyim, do rąk robotników dotarły program Wielkiego Proletariatu oiraz odezwa Do robotników Poznania - pierwszy socjalistyczny druk lokalny napisany przez Stanisława Padławskiego. Kolejny okres aktywności propagandowej wiąże się z działalnością robotników Zakładów Cegielskiego, m.in. Ludwika Liczfoińskiego oraz działacza Wielkiego Proletariatu Władysława Anie1ewskiago i kilkunastu ich współtowarzyszy, którzy od grudnia 1885 do marca 1886 r. prowadzili kolportaż odezwy Do lwdv. pracującego. Najżywszy jednak ruch nad zakładaniem kółek socjalistycznych w trudnym okresie obowiązywania pruskich ustaw wyjątkowych rozwinął Marcin Kasprzak, który z polecenia berlińskiego ośrodka emigracji socjalistycznej przybył do Poznania w czerwcu 1886 r. Uporczywa działalność agitacyjno-propagandowa i organizacyjna Marcina Kaispnzaka i wielu innych agitatorów sprawiła, że mimo represji policyjnych, rozpraw sądowych i surowych kar, proces politycznego rozbudzania proletariatu poznańskiego czynił znaczne postępy. Szczytowy okres agitacji socjalistycznej przed pierwszą wojną światową wiąże się z rewolucyjną działalnością Marcina Kasprzaka i Róży Luksemburg w latach 1899-1904 oraz z rewolucyjnym ożywieniem ruchu robotniczego w latach 1905- 1906. Raporty policyjne i prasa mieszczańska zgodnie stwierdzały, że takiego rozkwitu politycznego socjalizmu dotąd w Poznaniu nie notowano. Szczególną ruchliwość przejawiał założony przez Marcina Kasprzaka socjaldemokratyczny ruołi związkowy. Liczył on w mieście w 1902 r. ponad cztery tysiące członków i wydawał własny tygodnik "Oświata". Poważną rolę w propagowaniu idei socjalistycznych wśród robotników poznańskich odgrywała utworzona i redagowana przez Różę Luksemburg i Marcina Kasprzaka "Gazeta Ludowa" - pierwsze socjalistyczne czasopismo wychodzące w języku polskim w Poznaniu. Powstanie i rozwój socjalistycznego ruchu robotniczego w Poznaniu udokumentowane są w niektórych źródłach archiwalnych. W materiałach archiwalnych Wojewódzkiego Archiwum Państwowego, w różnych zespołach akt, znajdują się informacje na temat dziejów ruchu robotniczego w mieście. Źródła te dotyczą procesu powstawania proletariatu przemysłowego, jego położenia ekonomicznego, społecznego, politycznego i kulturalnego a także form i rozwoju ruchu robotniczego. Materiały te są jednak znacznie zdekompletowane. Działania wojenne sprawiły, że duża część archiwaliów dotyczących historii poznańskiej klasy robotniczej uległa zniszczeniu lufo znalazła się poza Archiwum Państwowym. Źródła do historii poznańskiego ruchu robotniczego przechowywane w Archiwum Państwowym są rozproszone w różnych zespołach akt 
IDlUOCmmmml
(te rt6*8, %itj b«»-t«ui»i» noit i» tiasu I.t*ps)sr«*. m.t K*i«fi» #>>«<}<- .tu* swy gw>(Ł rj»*« «*(»». 08» *it»t1>«»* » p«w «ol*A s »<<»(» i« **t«v lo>**i-l rtW», £-><<.(» « H»»t '-kwti >*»»»»x<-» w«« p. * A * kajs, w ttft?» ««< i»«-* < -»«M s6*jsa»w3 >1».
fttS.IMwwf» < p**** * fcatHwiar* IXfieyjR*J tir*tAc ł«4*) tafeit »A awlstta. Wydaiatoj pic i kr']t*---ot JtitrtOi <łmn<xN finwafk* <<SlE?W'15  pśwmtnk** - «- <<ajw i taWrsj* im natj*l#j* 1)&&> g» jat*,. !>{«<<<:<*B{o pepłpi* a\f tttó &>*m»Jay S£**tt * A * *** petyafiay! t1ia8afc p *-ju» t tx-ateirnByw" .ai« t&>:iw<<i» < m 4ist*g«, te »i* atł&ją M****S Wwfct <\Yl flfc'1». vvyvM** 3 A A** ARteg*l. iv « «iowijt tts itMałm-ffo j«4ó*. MU* }$4M ptiytscytt* wyt&bfc' A ?»&*» A ttuzn BI*»*!* @tB> Ni«a«* <*«_>ł*ł< Ata*w.
<3» ł *«M»i»> <*reta»io<<f»> e>>>>» <M1U" M r«a»st *> fi] «»><$ *i»ly 8»M»
If *$ 4&Sc mą $*« - <<*$* :ifI>>5t>1:ft tt* i «**fe«8t kapąje "« j>tJe*e8M* «Bre&.
* ««} j««.««; *>(><Ńx< MIT. kMny *«ąi sad {naw«« <*<o>*»i6i*. i{*sM *«< {*>x<# I<w&W»> Ki ?** - *» »ł*si<<» i {*»*««? 2*** *> !»»»««(l»»»&jwL> tu»«««« iw**» »tte«. kisg» titmmk twt<<»*»» uns«/ **»%« tj<<iya n-irtii Wsmg» «pswri«!!«»*!' jt« - »»( «ID>, łasi? * kn a «ho. tMh'tt <<.* <k\Mx< fe*ąj(»Ni«»j*k *)<:rlD>A->si>r I p«»» f nABmjnH«»A. i ;,av«<?'»Mij entt «tute »jłnui włtei
Fragment odezwy Do ludu pracującego w Wielkopolsce wydanej przez redakcją "Przedświtu" w Szwajcarii (1885). Odezwa kolportowana była m.in. przez Ludwika Liczbińskiego i Władysława Anielewskiego w latach 1885 -1886. Wojewódzkie Archiwum Państwowe, Akta Prezydium Policji 2667, F. 506i dotarcie do nich, mimo różnych pomocy ewidencyjnych, nie zawsze jest łatwe. Najcenniejsze dokumenty - zespół akt dotyczących procesów antysocjalistycznych w 1aitadh 1882 - 1890 - jest obecnie nieosiągalny. W następstwie tego trudno na podstawie źródeł znajdujących się w Wojewódzkim ArcMiwium Państwowym odtworzyć dzieje ruchu robotniczego w Poznaniu i w Wielkopolsce w okresie obowiązywania pruskich ustaw antysocjalistycznych. Niezmiernie cenne dla tego tematu materiały znajdują się w archiwach Niemieckiej Republiki Demokratycznej w Poczdamie i Merseburgu. W Mersebuirgu przechowywane są usystematyzowane dokumenty pruskiego Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, odnoszących się do ruchu socjalistycznego w Poznańskiem w latach 1878-1918 1 . Najważniejsze z nich to sentencje wyroków, jakie otrzymali agitatorzy socjalistyczni w głośnych procesach poznańskich oraz ich uzasadnienia. Znajdujemy tam wyroki z procesów: Stanisława Pad1ewskiego (1883), Marcina Kasprzaka (1887), Józefa K. Janiszewskiego i jego grupy (1887), Jana Sławińskiego, Władysława Kurowskiego i grupy berlińskiej (1@88) oraz Władysława Anie1ewskiego i Ludwika Liczbińs1kiego (1890). Zespół ten zawiera m.in. cenne sprawozdania władz policyjnych wysyłane z Poznania do ministra spraw wewnętrznych w Berlinie o zasięgu agitacji socjalistycznej wśród robotników polskich i niemieckich. Wreszcie na uwagę zasługuje ta część korespondencji pomiędzy Berlinem a Poznaniem, która rzuca światło na współpracę rządów państw zaborczych w sprawie zwalczania ruchu socjalistycznego. Cenne są też raporty policyjne o formach i rozwoju propagandy socjalistycznej w Poznaniu i Wielkopolsce, znajdujące się w archiwum w Poczdamie. Są tam im. in. mało znane zdjęcia Marcina Kasprzaka oraz Władysława Anie1ewskiego 2.

"'Deutsches Zentra1archiv, Abteilung Merseburg, rep. 77 tlt. 343 A, nr 152 odh. 2, vol.
1-4: Acta betreffend die sozia1demokratischen Umtriebe in der Provinz Posen.
· Brandenburgisches Landeshauptarchiv Postdam, rep. 30 tit. 94, lit. p, rar 471: Acta betreffend des Konigliche Polizei Prasidium zu Berlin, die politischen Zustande in der Provinz Posen, vol. 1 (1879 - 1892).

Stanislaw
Kłys
Spośród ocalałych z pożogi wojennej akt Wojewódzkiego Archiwum Państwowego, interesujące informacje o początkach ruchu robotniczego zawierają dokumenty prezydium policji pruskiej w Poznaniu oraz akta 1andratur 3 . Dokumenty te obrazują przejawy działalności socjalistycznej robotników poznańskich. Jedna z teczek zespołu akt prezydium policji zawiera m.in. charakterystykę ruchu socjalistycznego w Europie, w tym także w Poznaniu i w Wielkopolsce. W różnych teczkach zespołu akt poszczególnych landratur znajdują się raporty władz policyjnych i pruskiej administracji terenowej, któire obrazują stan agitacji socjalistycznej, a także zawierają różne pisma i zarządzenia centralnych władz pruskich w sprawie zwalczania socjalistycznego ruchu robotniczego. W zespołach akt każdej landratury znajdują się również teczki zawierające dane o liczbie zakładów produkcyjnych i liczbie robotników. W aktach policji pruskiej w Poznaniu dotyczących sprawy konfiskaty polskiej literatury socjalistycznej (cza'sopisim, książek i odezw) znajdują się informacje o aktywnej działalności robotników polskich pod zaborem pruskim. Z dokumentów tych wynika, że począwszy od 1882 r. rozwijał się kolportaż różnych pisim socjalistycznych, a odezwa Do ludu pracującego kolportowana była w tysiącach egzemplarzy. Niezmiernie interesujące są (przez długi azas nieznane) informacje archiwalne o pojawieniu się w Poznaniu Odezwy Socjalno- Rewolucyjnej Partii "Proletariat' czyli programu tej partii. Ukazała się ona tu już w grudniu 1882 r., a więc niema] w tym samym czasie, kiedy kolportowana była w Kongresówce. Znamienne jest to, że Odezwa zachowana w aktach policji pruskiej w Poznaniu - które znajdują się w Wojewódzkim Archiwum Państwowym - jest obecnie jedynym znanym w Polsce egzemplarzem oryginału. Dostępne źródła archiwalne mają jednak zasadniczą wadę: są to przede wszystkim raporty policji pruskiej, sprawozdania landratów oraz zarządzenia władz zwierzchnich z Berlina i jako takie - są jednostronne. Opisują bowiem wydarzenia i fakty widziane oczami przeciwników ruchu socjalistycznego. Brakuje dokumentów bezpośrednich, protokołów z zebrań socjalistycznych, konspektów przemówień i tp. Dużą wartość natoimiaist mają załączone do akt policyjnych ulotki i broszury kolportowane wśród robotników poznańskich w tym okresie. W aktach policyjnych z czasu zaboru pruskiego znajduje się sporo informacji o działalności polskich i niemieckich związków zawodowych oraz katolickich organizacji robotniczych w Poznaniu. Diczne są materiały o sytuacji ekonomicznej klasy robotniczej oraz formach walki o jej poprawę (organizowanie i przebieg strajków) . Źródła archiwalne do dziejów klasy robotniczej w Poznaniu okresu międzywojennego znajdują się w kilku zespołach akt przechowywanych w Wojewódzkim Archiwum Państwowym.
Akta Ministerstwa b. Dzielnicy Pruskiej zawierają m. in. materiały źródłowe o strajkach z lat 1919 - 1922, sytuacji materialnej robotników i działalności związków zawodowych. Szczególnie bogaty materiał źródłowy do badania historii klasy robotniczej zawarty jest w zespole akt Urzędu Wojewódzkiego Poznańskiego, zwła1szcza Wydziału Społeczno- Politycznego. Zachowały się w nim niektóre sprawozdania sytuacyjne
· Wojewódzkie Archiwum Państwowe w Poznaniu, Akta Prezydium Policji w Poznaniu, nr II B. 2, II B. 3, fS70, 7436, 4377, 1350, II B. 8; Landratura Poznań-Wschód nr 641, 640; Landratura Poznań-Zachód, nr 716.

wojewody poznańskiego, zawierające charakterystykę działalności takich partii politycznych, jaik: Komunistyczna Partia Polski, Polska Partia Socjalistyczna, N arodowa Partia Robotnicza i związków zawodowych oraz akta różnych stowarzyszeń i organizacji społecznych działających wśród robotników. W aktach Wydziału Przemysłu Urzędu Wojewódzkiego znajdują się materiały źródłowe o warunkach pracy w fabrykach poznańskich. Akta tego zesipołu są uzupełnione mikrofilmami sprawozdań wojewody poznańskiego z lat 1909 - 1938 ze zbiorów Centralnego Archiwum Komitetu Centralnego Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej.
Materiały źródłowe o partiach, organizacjach politycznych i stowarzyszeniach robotniczych okresu międzywojennego (1919 - 1989) znajdują się także w aktach Starostwa Grodzkiego m. Poznania, w aktach Inspektoratu Pracy oraz Komendy Policji Państwowej. Są tam informacje o przebiegu zebrań i wieców robotniczych (fragmenty wygłaszanych przemówień, charakterystyki agitatorów), strajków (im.in.
strajku w 1929 ,r. w fabrykach "H. Cegielskiego"), a nawet informacje o zorganizowaniu w 1929 r. w Poznaniu tygodnia poświęconego działalności rewolucyjnej Włodzimierza Lenina, Róży Luksemburg i Karola Liefoknechta, o robotniczych protestach przeciwko faszyzaeji Polski, o warunkach, w jakich przebywali więźniowie polityczni w sanacyjnej Polsce, informacje o akcjach solidarnościowych i' .sympatii do Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich wśród robotników. W aktach Prokuratury Sądu Apelacyjnego w Poznaniu znajduje się kilkadziesiąt tomów zawierających oskarżenia i wyroki ze sprawo działalność komunistyczną, omówienia i wyciągi z prasy lewicowej. Oprócz działalności komunistycznej - informacje o działalności Polskiej Partii Socjalistycznej-Lewica i innych organizacji lewicowych. Obszerne materiały na temat warunków pracy i sytuacji robotników znajdują się w dokumentach inspekcji pracy. Dotyczą one lustracji zakładów pracy, związków zawodowych, cen artykułów pierwszej potrzeby i budżetów rodzin robotniczych, różnych zatargów robotników z pracodawcami itp. Instytucją dotąd nie zbadaną było działające w 1934 r. w Poznaniu Biuro Funduszu Pracy. Celem jego było gromadzenie i podział funduszów i świadczeń w naturze oraz organizowanie różnych form doraźnej pomocy dla bezrobotnych lub łagodzenie skutków bezrobocia. Zachowały się wśród materiałów archiwalnych statystyki, sprawozdania opisowe, protokoły narad i korespondencja dotyczące zatrudnienia bezrobotnych. Materiały w sprawie zatrudnienia bezrobotnych robotników, warunków pracy sezonowej i emigracji zarobkowej znajdują się również w aktach miejskich władz administracyjnych. U dokumentowany jest np. mało znany fakt, że Poznań w okresie międzywojennym był ośrodkiem chałupnictwa, w którym najliczniej pracowały kobiety, młodociani i ludzie starsi, bez skrupułów wyzyskiwani przez nakładców. Już w okresie międzywojennym (1919 - 1939) dokumenty zgromadzone w Archiwum Państwowym stanowiły podstawę do badań naukowych nad dziejami poznańskiej klasy robotniczej. Największe zaisłuigi w badaniach nad polskim ruchem robotniczym w Poznańskiem w latach 1870 - 1880 położył Adam Próchnik - historyk, archiwista poiznański i lewicowy działacz socjalistyczny. Jego opracowania odznacaają się przejrzystą konstrukcją, jasnością wywodów i trafnością sądów. Dużą wartość badawczą oraz społeczno-polityczną mają materiały archiwalne z o&resu okupacji hitlerowskiej (1939 -1945). Wojewódzkie Archiwum Państwowe posiada bogatą dokumentację działalności hitlerowców, jak również patriotycznej postawy mieszkańców Poznania. Zachowało się około 70 000 teczek akt, jako pozostałość po różnych hitlerowskich urzędach, instytucjach i przedsiębiorstwach. Na 
Stanisław Kłysszczególną uwagę zasługują akta szefa zarządu cywilnego z wrzesnla i paździor - nika 1939 r., zawierające informacje o organizowaniu hitlerowskich władz okupacyjnych oraz krwawych represjach publicznych wobec Polaków. Ważnym źródłem do dziejów ruchu robotniczego są też akta urzędu namiestnika Rzeszy w "Kraj» Wairty". Urząd ten kierował ogólną polityką w zakresie wyniszczania ludności polskiej, wydawał zarządzenia i przepisy ograniczające swobodę działania i życia Polaków. W Wojewódzkim Archiwum Państwowym znajdują się również akta różnych rodzajów policji hitlerowskiej, służby bezpieczeństwa itp., które mówią o zsyłaniu Polaków do obozów koncentracyjnych, wysiedlaniu itd. Natomiast akta Urzędu Powierniczego w Poznaniu zawierają informacje o konfiskacie mienia prywatnego oraz polskich zakładów i instytucji. Wśród akt więziennych z Rawicza, Wronek i Poznania znajdują się liczne informacje o działalności podziemnych polskich organizacji politycznych, o różnych formach ruchu opoiru i walki z hitlerowskim okupantem w Poznaniu. Nastroje wśród robotników polskich odzwierciedlają akta służby bezpieczeństwa w Poznaniu. W tym zespole akt znajduje się bardzo ważny dokument, analizujący działalność podziemnej Polskiej Pairtii Robotniczej w związku z aresztowaniem jej członków Wiosną 1944 r. Z okresu Polski Ludowej w Wojewódzkimi Archiwum Państwowym przechowywane są akta Wojewódzkiego Urzędu Informacji i Propagandy z lat 1945 - 1947, z licznymi danymi o działalności w Poznaniu Polskiej Partii Robotniczej, Polskiej Partii Socjalistycznej, związków zawodowych, o prasie robotniczej itp. Materiały ogólne o rozwoju przemysłu i Masy robotniczej w pierwszych latach po wyzwoleniu znajdują się w aktach z lat 1945 - 1950 Miejskiej i Wojewódzkiej Rady Narodowej, Urzędu Miejskiego i Wojewódzkiego oraz Prezydium Miejskiej i Wojewódzkiej Rady Narodowej z lat i960 - 1075. Na uwagę zasługują dobrze zachowane akta Wojewódzkiej Rady Związków Zawodowych z lat 1945 - 1080. Ruch związkowy jest tu reprezentowany w różnych formach, zarówno organizacyjnych, jak też dotyczących działalności produkcyjnej, kulturalnej, rekreacyjnej itp. Liczne źródła archiwalne do dziejów ruchu robotniczego znajdują się w archiwach Komitetu Wojewódzkiego Polskiej Zjednoczonej Pairtii Robotniczej oraz Wojewódzkich Komitetów Stronnictwa Demokratycznego i Zjednoczonego Stronnictwa Ludowego.
Dokumenty archiwalne i inne źródła historyczne, niezależnie od tego, gdzie się znajdują, zajmują poczesne miejsce w dziele zachowania pamięci o wszystkim, co jest najwartościowsze w historii narodu i w historii polskiego ruchu robotniczego. N a1eży mieć na uwadze, że kształt naszego życia społeczno-politycznego wyznaczany jest nie tylko przez aktualnie żyjące jednostki i grupy, ale także przez to wszystko co pozostawiły po sobie poprzednie pokolenia. Dokumenty znajdujące się w Wojewódzkim Archiwum Państwowym dotyczące ruchu robotniczego w Poznaniu służą przede Wszystkim dla badań naukowych, ale nie tylko. Korzystają z nich dla celów urzędowych różne organizacje i instytucje. Ponadto umożliwiają różnym zainteresowanym osobom załatwienie ważnych spraw życiowych. Dokumenty archiwalne dotyczące ruchu robotniczego w Poznaniu są wykorzystywane przez izby pamięci narodowej i sale tradycji w szkołach i zakładach pracy oraz w niektórych osiedlowych domach kultury. Dokumenty te stanowią ważną pomoc w pogłębianiu świadomości obywatelskiej i kształtowaniu postawy ideowo-patriotycznej społeczeństwa, a zwłaszcza młodego pokolenia. Wychowanie w oparciu o historię, o najlepsze tradycje zaszczepia nie tylko dumę z historycznego dziedzictwa narodu, lecz także stanowi swoisty klucz do rozwiązywania problemów współczesnych.