ZBIGNIEW DWORECKI RADA LUDOWA NA MIASTO POZNAŃ 1918-1919 Częśćpierwsza P ROBLEMATYKA dotycząca powstania i działalności Rady Ludowej na miasito Poznań 1918 -1919 nie posiada własnej literatury przedmiotu. Tylko częściowo i dość marginesowo uwzględniono ją w niektórych opracowaniach, ukazujących orężny czyn powstańców wielkopolskich oraz omawiających wydarzenia polityczne w Poznańskiem w interesującym nas okresie. Historyk, podejmujący się opracowania tej problematyki, ma jednak ograniczone możliwości badawcze. Wynikają one m. in. z braku zespołów archiwalnych akt pochodzących od Rady Ludowej na miasto Poznań oraz od Komisariatu Naczelnej Rady Ludowej. Stąd opracowanie opiera się głównie na prasie lokalnej, wspomnieniach działaczy oraz drukach oficjalnych. POWSTANIE I DZIAŁALNOŚĆ KOMITETU OBYWATELSKIEGO N adzieje społeczeństwa polskiego w Wielkopolsce na przeprowadzenie zwycięskiej walki z zaborcą pruskim wyraźnie wzrosły z chwilą wybuchu w listopadzie 1918 r. rewolucji w Niemczech. Była ona jednym z ogniw w łańcuchu potężnych ruchów społeczno-politycznych, które pod wpływem Rewolucji Październikowej w Rosji objęły swym zasięgiem itakże Poznań i Wielkopolskę. Objawiła się ona jednak tutaj w sposób swoisty: ożywiła polskie dążenie narodowowyzwoleńcze. Wtedy też doszło z jednej strony do dalszej radykalizacji mas ludowych, z drugiej natomiast - do zwalczania przez klasy posiadające obu narodowości (Polaków i Niemców) wszelkich przejawów radykalizmu społecznego. Nieomal wszyscy reprezentanci polskich klas posiadających nie byli jednak skłonni do rezygnowania z aspiracji narodowych na rzecz ugody z zaborcą. Oni też, wspólnie z działaczami z kręgów inteligencji, stanowili zorganizowaną siłę społeczną, przygotowaną do kierowania ludnością polską w zaborze pxuskim. Aktywność polityczną Polaków starali się 'Utrzymać w ramach solidaryzmu całego .społeczeństwa polskiego wobec Niemców. Centralnym ośrodkiem kształtowania i propagowania tej myśli oraz kierowania poczynaniami narodowo-politycznymi był wówczas Poznań. Mimo iż uznawali oni wyczekiwanie za najbardziej właściwą taktykę dla społeczeństwa polskiego w jego dążeniach do niepodległości państwowej, sami jednak przystąpili do organizowania zalążków przyszłych władz polskich, w których mieli nadzieję utrzymać kierownicze znaczenie. Za początek tych władz uznać należy komitety obywatelskie. Komitet Obywatelski w Poznaniu zawiązany został z inicjatywy Centralnego Komitetu Obywatelskiego, którego siedzibą była również stolica Wielkopolski. Ten ostatni działał w konspiracji od lipca 1918 r. Utworzono go i rozbudowano Zbigniew Dworecki z inicjatywy przywódców endencji 1 . Centralny Komitet Obywatelski przejął konspiracyjnie siter pracy narodowo-politycznej w całym zaborze pruskim; skupił działaczy politycznych, społecznych, kulturalno-oświatowych oraz niektórych dziennikarzy i posłów do Sejmu Pruskiego i parlamentu Rzeszy. Polityka jego była ściśle związana z Komitetem Narodowym Polskim w Paryżu. Odgórna inicjatywa utworzenia Komitetu Obywatelskiego w Poznaniu zadecydowała o jego składzie polityczno-społecznym oraz o podstawowych kierunkach działania. Nie udało się dotąd ustalić daty utworzenia Komitetu. Siedząc jednak ogólny rozwój Komitetów Obywatelskich w Wielkopolsce\ można wysnuć wniosek, że został on zawiązany po utworzeniu Centralnego Komitetu Obywatelskiego w lipcu 1918 r. W skład poznańskiego Komitetu Obywatelskiego wchodzili: Stefan Andrzejewski, Stanisław Chmielewski, Jarogniew Drwęski, Walenty Dymek, Paweł Gantkowski, Marian Głowacki, Witold Hedinger, Mieczysław Korzeniewski, Kazimierz Krajna'vTeod'Or Krause, Bolesław Krysiewicz, Stanisław Krzyżankiewicz, Roman Leitgeber, Kazimierz Maliński, Bolesław Marchlewski, Czesław Meissner, Władysław Mieczkowski, Telesfor Otmianowski, Tadeusz Powidzki, Stanisław Robiński, Celestyn Rydlewski, Karol Rzepecki, Włodzimierz Seydlitz, Bolesław Szulczewski i Józef Tucholski. Przewagę mieli w nim przedstawiciele inteligencji i wolnych zawodów, reprezentujący tendencje liebralno-demokratyczne w ramach tzw. ruchu narodowego. Ton nadawali przede wszystkim: Jarogniew Drwęski (prawnik), Bolesław Krysiewicz (lekarz), Roman Leitgeber (wydawca), Bolesław Marchlewski (redaktor "Kuriera Poznańskiego"), Czesław Meissner (lekarz), Władysław Mieczkowski (prawnik), Celestyn Rydlewski (lekarz) i Karol Rzepecki (wydawca). Tworzyli oni grupę ideowych działaczy politycznych, usiłujących rozwijać i umacniać wpływy endecji nie tylko w Poznaniu. Wśród członków Komitetu znaleźli się również działacze ruchu niepodległościowego; byli oni głęboko przekonani, że o wytyczeniu zachodniej granicy Rzeczypospolitej zadecyduje orężny czyn społeczeństwa polskiego. Wymienić tu należy przede wszystkim Tadeusza Powidzkiego i Czesława Rydlewskiego. Natomiast reprezentantem odłamu konspiracji piłsudczykowskiej był Włodzimierz Seydlitz (prawnik). Zasięg oddziaływania Komitetu nie ograniczał się do stolicy Wielkopolski. Komitet kierował także pracą w niektórych ośrodkach polskiego ruchu narodowo-politycznego w Poznańskiem. Przede wszystkim jednak utrzymywał ścisłe kontakty z Centralnym Komitetem Obywatelskim, w którego skład wchodzili działacze będący jednocześnie członkami poznańskiego Komitetu Obywatelskiego: J arogniew Drwęski, Bolesław Krysiewicz, Roman Leitgeber, Bolesław Marchlewski i Władysław Mieczkowski. Natomiast w skład Wydziału Wojskowego przy Centralnym Komitecie Obywatelskim (utworzonego pod koniec października 1918 r.) z poznańskiego Komitetu Obywatelskiego weszli: Kazimierz Krajna, Czesław Meissner, Tadeusz Powidzki, Celestyn Rydlewski i Karol Rzepecki. Komitet Obywatelski utrzymywał także kontakty z niektórymi działaczami z Rady N arodowej w Poznaniu oraz z Prowincjonalnego Komitetu Wyborczego na Wielkie Księstwo Poznańskie. Sekretarzem tego ostatniego Komitetu był Bolesław Krysiewicz. 'Centralny Komitet Obywatelski przemianowany został z działającego Już od stycznia 1916 r. tajnego Międzypartyjnego Komitetu Obywatelskiego. Zob. Z. Dworecki, Polskie Rady Ludotoe w Wielkopolsce 1918 - 1920, Poznań 1962, s. 22 - 24. * Komitety Obywatelskie powstały również na pozostałym obszarze zaboru pruskiego, a nawet w ośrodkach polonijnych Westfalii, Nadrenii i w Berlinie. Komitet Obywatelski był ciałem operatywnym, reagującym żywo na bieżące wydarzenia polityczne. Mógł szybko podejmować odpowiednie decyzje, a to ze względu na ułatwienie w utrzymywaniu systemtycznych kontaktów między jego członkami; wszyscy bowiem mieszkali w Poznaniu. Większość tych decyzji wypływała z przemyślanych reakcji na aktualne wydarzenia w Niemczech oraz na ziemiach zaborów rosyjskiego i austriackiego. Pod tym względem wyprzedzał nawet poczynania Centralnego Komitetu Obywatelskiego, co uwidoczniło się np. w listopadzie 1918 r. po nadejściu do Poznania wiadomości o wybuchu rewolucji w Berlinie i utworzeniu w Wielkopolsce pierwszych Rad Żołnierskich i Rad Robotniczych. Podstawowym zadaniem poznańskiego Komitetu Obywatelskiego było przygotowanie do przejęcia przez Polaków pruskiej administracji państwowej i samorządowej. Aktywność w tym zakresie miała być gwarancją, że po odzyskaniu niepodległości nie dokona się w Wielkopolsce żadnych zmian ustroju polityczno-społecznego. W ustroju takim przedstawiciele bogatych i zamożnych warstw społeczeństwa polskiego mieli skupić w swych rękach stanowiska kierownicze we wszystkich gałęziach życia politycznego, ekonomicznego, społecznego i kulturalnego. Spośród swego grona oraz z kręgów osób zaufanych wyznaczono przyszłych kierowników administracji państwowej i samorządowej oraz dyrektorów różnych instytucji. Zapewne już wówczas zadecydowano, że nadburmistrzem Poznania zostanie Jarogniew Drwęski. Członkowie Komitetu i związani z nimi współpracownicy w większości swej byli przekonani, że przejęcie władzy dokona się na drodze pokojowej. Zgadzali się nawet na czasową przynależność Wielkopolski do Niemiec, a o zachodniej granicy Rzeczypospolitej miał zadecydować traktat pokojowy. Wypowiadali się jednak zdecydowanie za zwróceniem zjednoczonemu państwu polskiemu wszystkich ziem zaboru pruskiego». Komitet aktywizował się również w organizowaniu polskiej służby policyjnojporządkowej. W październiku 1918 r. powołano przy nim do życia Wydział Wojskowy. Na jego czele stał podporucznik Bronisław Sikorski, który odbywał w Poznaniu czynną służbę wojskową w 6. Pułku Grenadierów (pruskich). Wydział Wojskowy zajmował się głównie sprawami bezpieczeństwa i porządku publicznego; dążył do panowania nad wszystkimi "nie skoordynowanymi poczynaniami" zwolenników czynu zbrojnego. Tworzono oddziały Straży Obywatelskiej, której zadaniem miało być "strzeżenie ładu i porządku publicznego". Inicjatorem i do pewnego stopnia organizatorem Straży w Poznaniu był Karol Rzepecki. Aktywizował się on w tym kierunku przede wszystkim z myślą o tworzeniu zrębów przyszłej polskiej policji. Jednym z podstawowych jej zadań miało być tłumienie wszelkich przejawów nastrojów radykalizmu społecznego wśród mas pracuj ących 4. Czołowi działacze Komitetu i Centralnego Komitetu Obywatelskiego szybko wyciągnęli wnioski z sytuacji w Niemczech. Stwarzając pozory, że łączą się z "duchem rewolucji", w rzeczywistości starali się osłabić przepływ fali re · Por. "Kurier Poznański , R. 1918, nr 229, (Rozstrzygające chwila); tamże, nr 258, (Sprawa Polska w prasie berlińskiej). Z. Dworecki, Polskie Rady. . ., op. cit. s. 31. « W styczniu 1919 r. K. Rzepecki objął urząd prezydenta policji w Poznaniu (zob. "Tygodnik Urzędowy Naczelnej Rady Ludowej", Poznań 1919, nr l, s. 4). W dniu 26 kwietnia 1920 r., wydał policji rozkaz otwarcia ognia do manifestujących robotników, z których siedmiu poległo. Zarys ruchu robotniczego w Wielkopolsce. Praca zbiorowa pod redakcją A. Czubińskiego, Poznań 1978, s. 152 - 153. Zbigniew Dworecki wolucyjnej. Szermując hasłami solidaryzmu narodowego, podkreślali, że wychodzą naprzeciw dążeniom mas społeczeństwa polskiego. Już w dniu 10 listopada 1918 r. podchwycili skwapliwie propozycje nadprezydenta prowincji poznańskiej Hansa von Eisenhardta-Rothe. Ten ostatni zaniepokojony wydarzeniami rewolucyjnymi w mieście i na prowincji powiadomił telefonicznie posła Władysława Seydę (najprawdopodobniej w godzinach porannych) o przewrocie w Berlinie oraz zaproponował mu utworzenie w Poznaniu "komitetu lub innej władzy dla zabezpieczenia spokoju w mieście "s. W ten sposób przywódcy polscy otrzymali oficjalne pozwolenie na ujawnienie Komitetu Obywatelskiego i rozwijanie legalnej działalności. W tym samym czasie grono działaczy endeckich - na czele z Bolesławem Krysiewiczem - zebrało się w redakcji "Kuriera Pozn«ńskiego", na które przybył jeden z czołowych aktywistów Narodowej Demokracji Władysław Seyda. Poinformował om o przebiegu rozmowy z nadprezydentem. Ustalono plan dalszego działania. Władysław Seyda wraz z Karolem Rzepeckim udali się na obradujące w "Zielonej Kawiarni" (przy ul. Wrocławskiej 18) zebranie przedwyborcze do poznańskiej Rady Miejskiej, zorganizowane przez Narodowe Stronnictwo Robotników. Seyda wezwał zebranych do rozwagi i oświadczył, że w Poznaniu już od pewnego czasu działa Komitet Obywatelski, "który dziś się ujawni i zarazem rozszerzy; Komitet ten składać się będzie z wszystkich warstw i stanów, a szczególnie koła ludowe i robotnicze będą w nim ściśle reprezentowane" 6. Jednocześnie w pośpiechu zwoływano na zebranie członków poznańskiego Komitetu Obywatelskiego i inne bardziej znane osobistości polskie, zamieszkałe w Poznaniu. Zebranie to rozpoczęło się o godz. 15.00 w mieszkaniu Mariana Głowackiego (przy ul. św. Marcina 61), dyrektora Towarzystwa Ubezpieczeń "Vesta". Rozszerzono na nim dotychczasowy skład Komitetu o działaczy przede wszystkim z kręgów ruchu chrześcijańsko-demokratycznego oraz z Narodowego Stronnictwa Robotników. Do Komitetu Obywatelskiego włączono także kilku posłów i członków Centralnego Komitetu Obywatelskiego (tych, którzy mieszkali w Poznaniu). Nowy Komitet Obywatelski liczył pięćdziesięciu sześciu członków. Jeszcze tego samego dnia (10 XI) reprezentanci Komitetu Obywatelskiego podjęli rozmowy z pruskimi władzami administracyjnymi prowincji, przedstawicielami Rady Żołnierzy oraz socjaldemokratów. Wieczorem delegacja Komitetu udała się do gmachu gubernatorstwa, gdzie o godz. 19.00 odbyło się burzliwe zebranie niemiecko-polskie. W skład delegacji tej wchodzili: Władysław Seyda, Stanisław Nowicki (prezes Narodowego Stronnictwa Robotników), Celestyn Rydlewski, Karol Rzepecki, Stanisław Krzyżankiewioz, Kazimierz Krajna i Franciszek Budzyński. W toku zebrania usunięto gubernatora wojskowego Poznania i komendanta twierdzy generała Fritza von Hahna ze stanowiska przewodniczącego Rady Żołnierzy. Z inicjatywy Komitetu usunięto ze stanowiska nadburmistrza Poznania Ernsta Wilmsa. Polscy działacze polityczni zażądali wówczas usunięcia także znienawidzonego radcy policji Goehrkego oraz zapewnienia Polakom wpływu na administrację pruską w prowincji poznańskiej. Jednocześnie pozostali członkowie Komitetu obradowali do późnych godzin wieczornych w lokalu "Vesty" i w prywatnym mieszkaniu jej dyrektora 7 . 5 K. Rzepecki, Powstanie grudniowe w Wielkopolsce 21 XII 1918, Poznań 1919, s. 18. 8 "Dziennik Poznański", R. 1928, nr 261 i R. 1935, nr 23. "Kurier Poznański", R. 1918, nr 260. "Postęp", R. 1918, nr 259. »" Kurier Poznański", R. 1918, nr 259-260; R. 1923, nr 294; R. 1928, nr 518. "Dziennik Poznański", R. 1918, nr 261; R. 1928, nr 261; R. 1935, nr 23; "Orędownik", R. 1918, nr 260. W tym samym dniu Komitet wydał odezwę z apelem do Polaków o zachowanie spokoju, rozwagi, nie reagowanie "na podszepty prowokatorów" oraz nie branie udziału "w różnych zamieszkach ulicznych". Nawoływano, aby ludność polska zwracała się z zaufaniem do Komitetu "we wszystkich sprawach nagłych i wątpliwych". Jednocześnie podkreślano, że Komitet będzie wydawał "w miarę różnych wypadków wskazówki"s. Odezwą tą dano dyskretnie do zrozumienia, Ż J Komitet "obejmuje" nad ludnością polską władzę kierowniczą we wszystkich poczynaniach narodowo-politycznych. W dniu 11 listopada 1918 r. Komitetowi udało się uzyskać przewagę w utworzonej w Poznaniu Radzie Robotników. Ta ostatnia liczyła jedenastu członków i była - po usunięciu Ernsta Dawida - narodowo jednolita. Natomiast Rada Żołnierzy do dnia 14 listopada 1918 r. opanowana była w większości przez Niemców. Z ramienia Komitetu w skład Rady Robotników weszli: Wacław Cegiełka. Kazimierz Krajna, Teodor Krause, Bolesław Marchlewski, Seweryn Pendowski i Celestyn Rydlewski. Ten ostatni pełnił funkcję przewodniczącego Rady Robotników, równolegle z Tadeuszem Matuszewskim (socjaldemokratą). Równocześnie z Augustem Twachtmannem i Tadeuszem Matuszewskim pełnił on również funkcję przewodniczącego Wydziału Wykonawczego Rady Robotników i Żołnierzy, utworzonego w tymże dniu (11 XI) po połączeniu obu Rad. Jednym z trzech sekretarzy tego Wydziału został wybrany Bolesław Marchlewski. Wprowadzenie do Wydziału Wykonawczego Rady Robotników i Żołnierzy działaczy Komitetu stwarzało szansę skutecznej aktywności polityków poznańskich w obronie żywotnych interesów narodowych ludności polskiej oraz w zabiegach o realizację egoistycznych interesów klasowych. UTWORZENIE RADY LUDOWEJ I JEJ DZIAŁALNOŚĆ DO WYBUCHU POWSTANIA WIELKOPOLSKIEGO Tego samego dnia (11 XI) na wniosek Antoniego Chłapowskiego Komitet przybrał nazwę: Rada Ludowa'. Przyjęcie tej sugestywnej nazwy było zręcznym posunięciem taktycznym; w ten sposób stworzono pozory, że endeccy i chadeccy politycy ddą zgodnie z duchem wypadków. O utworzeniu Rady Ludowej poinformowano następnego dnia wieczorem (12 XI), podczas dwóch wieców. Zorganizowane one zostały przez Radę Ludową w salach ogrodu zoologicznego i "Bazaru". W dniu 12 listopada 1918 r. ujawniono także Centralny Komitet Obywatelski, z którego wyłoniono tymczasowy Komisariat w składzie: Stanisław Adamski, Adam Poszwiński i Wojciech Korfanty. Głównym zadaniem Komisariatu miało być powołanie do życia Naczelnej Rady Ludowej, 'jako reprezentacji interesów ludności polskiej, zamieszkałej · w granicach państwa niemieckiego. Z dużą pomocą w pracy Komisariatu przyszli działacze Rady Ludowej w Poznaniu, której członkiem był nadal ksiądz Stanisław Adamski. Należy jednocześnie podkreślić, że większość członków Centralnego Komitetu Obywatelskiego aktywizo B. Hulewicz, Wielkie wczoraj w malym kręgu, Warszawa 1973, s. 117. K. Rzepecki, Powstanie grudniowe. .., op. cit. s. 16 -17. A. Czubiński, Powstanie Wielkopolskie 1918 - 1919. Genezacharakter-znaczenie, Poznań 1978, s. 111 -116. Z. Dworecki, Polskie Rady.... op. cit. s. 33, 50-51. Usuniętemu ze stanowiska dr E. Wilmsowi Rada Miejska uchwaliła emeryturę w wysokości 15 336 marek rocznie ("Kurier Poznański", R. 1919, nr 83). « "Praca", R. 1918, nr 46. "Kurier Poznański", R. 1918, nr 260, Z. Dworecki, Polskie Rady . . ., op. c i t. s. 33. 9 "Prawda", R. 1918, nr 257. "Dziennik Poznański" R. 1918, nr 260. "Kurier Poznański", R. 1918, nr 260. Zbigniew Dworeckiwała sie. teraz w pracy Rady Ludowej. Mniej aktywnie działał w niej Jarogniew Drwęski, który w dniu 12 listopada 1918 r. objął funkcję nadburmistrza Poznania. Znaczenie Rady Ludowej w życiu politycznym Poznania wzrosło z chwilą zdobycia przez Polaków przewagi w Wydziale Wykonawczym Rady Robotników i Żołnierzy, w dniu 13 listopada 1918 r., w wyniku głośnego "zamachu na Ratusz", dokonanego przez grupę wojskowych - Polaków. Z Wydziału Wykonawczego Rady Robotników i Żołnierzy usunięto czterech Niemców-socjaldemokratów, a na ich miejsce wprowadzono działaczy niepodległościowych: Bohdana Hulewicza, Mieczysława Palucha, Henryka Sniegockiego i Zygmunta Wizę. W dniu 26 listopada 1918 r. Hulewicz i Wiza zostali wybrani członkami Rady Ludowej. Dodać tu należy, że Bohdan Hulewicz objął stanowisko wiceprzewodniczącego Rady Żołnierzy. Zdominowany przez Polaków Wydział Wykonawczy Rady Robotników i Żołnierzy podjął fo