IRENEUSZ RUTKOWSKI SIEDEMDZIESIĄT PIĘĆ LAT ELEKTROWNI POZNAŃSKICH (1904 - 1979) POCZĄTKI TOizwOju energetyki Ipoznańskiej sięgają ilat dziewięćdziesiątych ubiegłego stulecia. W tym okresie energia elektryczna, jako źródło dogodnego napędu maszyn i oświetlenia, zyskiwała coraz więcej zwolenników. Instalowane wtedy zespoły prądotwórcze składały się przeważnie z silnika na gaz ssany i prądnic prądu stałego o mocy od kilkunastu do kilkudziesięciu kilowatów. Każdą taką elektrownię wyposażano w co najmniej dwa generatory, z których jeden stanowił rezerwę na wypadek awarii. Prąd rozsyłano siecią pracującą 'Pod niskim ll1aJpięciem 110 V, zasilającą najbliższe otoczenie elektrowni. Na początk naszego stulecia zaczęto przechodzić od budowy małych elektrowni do dużych obiektów mogących zaopab'ywać w energię całe miasta. Wzrost zainteresowania nowym źródłem energii w Poznaniu wiązał się z intensywnym rozwojem infrastruktury miasta, a także z rozbudową przemysłu. Słabą stroną rozwoju elektrowni poznańskich było zbyt oszczędne planowanie wzrostu zużycia energii elektrycznej. Budowane urządzenia szybko okazywały się niewystarczają"ce i w stosunkowo krótkich odstępach czasu trzeba je było rozbudQwywać. Częste rozbudowy sprzyjały jednakże modernizacji siłowni. Pierwsza elektrownia poznailska (przy dzisiejszej ul. Grunwaldzkiej 1) należała do gminy Jeżyce i rozpoczęła pracę w 1895 r. W dwa lata później uruchomiono elektrownię w gminie Łazarz, a w 1898 r. na Wildzie. Poza małymi elektrowniami domowymi uruchomiono w tym czasie prywatną elektrownię "Kortings-ElektriziUitswerke", która dostarczała prąd do dwóch dużych bloków mieszkalnych przy pl. Wolności. Poznańska Kolej Elektryczna wybudowała w 1898 r. własną elektrownię do zasilania sieci trakcyjnej. W 1900 r. gminy Jeżyce, Łazarz i Wilda zostały przyłączone do Poznania, a elektrownie prze:szły na własność mia:sta. Według zachowanych danych łączna produkcja elektrowni poznańskich wyniosła w tymże roku 114393 KWh 1. W latach następnych zapotrzebowanie na energię elektryczną szybko wzrastało. Władze miejskie podjęły decyzję o budowie pierwszej "ogólnomiejskiej centrali elektry,cznej" przy ul. Grobla. Data uruchomienia tej elektrowni została uznana za początek gospodarki energetycznej miasta. I Bez produkcji elektrowni domowych. W. D a k t e r a, 60-lecte Zakładv. Energetycznego Poznań-Miasto (1904 - 1964). Poznań 1964, s. 11. Ireneusz Rutko'U.'ski ę t': ::., :' ;. ! Budynek elektrowni wildeckiej (Dolna wilda Nr 87). Dziś mieści się tam zakład sanitarnyf8,. ' : ) ., .. -" r ..."" ,{. '" . -:.. .:" ...,,. .., ".\"> :<=.:. -b:...>"».-. '7.,. .. . :: ..l....... . ." z 'v:..:.r..?>. :..i>. . :., ;.._:: .l: .1l1 :1 'F .," .. ". M m. ł l' ;;J IJ : 1." l ):1.,> ..;. . J .::):. ,;.-::: PIERWSZA ELEKTROWNIA MIEJSKA NA GROBLI Pod budowę elektrowni na Grobli przeznaczono teren w sąsiedztwie znajdującej się tam gazowni i stacji wodociągów. Za lokalizaeją w tym miejscu przemawiała przede wszystkim bliskość gazowni (z której elektrownia początkowo czerpała gaz do napędu silników) oraz dogodne zaopatrzenie w wodę z Warty. Bocznica kolejowa i przystań przeładunkowa na rzece gwarantowały sprawne dostawy paliwa. Roboty budowlane rozpocZęto w 1903 r., uruchomienie elektrowni nastąpiło w dniu 31 X 1904 r. Zainstalowano w niej trzy zespoły prądotwórcze, a każdy z nich składał się z silnika na gaz ssany o mccy 200 KM i prądnicy prądu stałego do zasilania sieci dwa razy 110 V. Łączna moc urządzeń prądotwórczych w momencie uruchomienia elektrowni wynosiła 0,44 MW. Wkrótce okazało się, że jest to moc niewystarczająca dla zaspokojenia rosnącego popytu. Już w 1906 r. miasto musiało "importować" energię elektryczną z e.lektrowni Poznai1skiej Kolei Elektrycznej i siłowni wOdociągów miejskich. Sytuacja taka trwała do 1910 r. W 1910 r. ciągle wzrastający niedobór mocy kłonił władze municypalne do rozbudowy i modernizacji elektrowni. W miejsce silników gazowych zainstalowano dwa kotły parowe opalane węglem o wydajności' 8 - 10 ton pary na godzinę. Do tego uruchomiono dwa turbozespoły, każdy o mocy 1 MW. Na wale każdej turbiny zostały zainstalowane dwa generatory - na prąd stały i zmienny. Po zakończeniu przebudowy (1910) elektrownia dysponowała łączną mocą 2,3 MW, ale już dwa lata później elektrownia pracowała bez rezerw i trzeba było decydować się na instalację dodatkowych urządzeń zapewniających wzrost produkcji energii. W latach 1913 - 1914 zostały uruchomione dwa dalsze kotły i dwa zespoły turbinowe po 4 MW każdy, dzięki czemu elektrownia dysponowała mocą 10 MW, jednakże z powodu niedostatecznej wydajności kotłów moc faktycznie osiągana wynosiła zaledwie 3,8 MW. Gwarantowało to jednak pokrycie bieżących potr1zeb miasta, a nawet stwarzało pewną nadwyżkę mocy. Dzięki temu możliwe było pod ko 51' . niec 1914 r. dostarcza1.1ie energii elektrycznej poza granice miasta. W tym celu wybudowano linię przesyłową o napięciu 20 KV do Owińsk. Równocześnie przeprawadzono przebudowę sieci energetycznej ([la wyższe napięcie dwa .razy 220 V, jednak z zachowaniem nadal prądu stałego. To błędne posunięcie ówczesnych energetyków zmusiło miasto do dwukrotnej przebudowy sieci. Wkrótce bowiem stała się k0!licczna zamidna nieekonomicznego systemu zasilania prądem stałym na sieć prądu zmiennego 220/:\80 V, co zaczęto stosować cd 1918 r. Ostatni odcinek sieci miejskiej prądu stałego został zlikwidowany w dzielnicy Jeżyce dopiero w 1958 r., Odzyskanie przez FolskG niepodległości w 1918 r. postawiło miasto w zupełnie nowej sytuacji polityczno-gospodarczej. POZna!1 stał się centrum rozwijającego. się pqemysłu Polski zachodniej. Stawiało to przed energetyką poznaI1ską nowe zadania i wielkie perspektywy rozwoju. Jednakże dopiero od 1921 r. zanotowano większe przyrosty produkcji energii. Wiązało się to nieprzypadkowo z przyspieszeniem tempa rozwoju gospodarczego i ludnościowego miasta. W tym czasie trwały już starania o budowę nowej elektrowni miejskiej, rozbudowę elektrowni na Grobli ograniczono więc do inwestycji niezbędnych dla p{)krycia bieżącego zapotrzebowania na prąd. W latach 1925 - 1926 zainstal{)wano dwa kotły parowe (produkcji Spółki Akcyjnej "H. Cegielski"), w wyniku czego mac osiągana elektrowni wzrosła do 6 MW. Była to moc niewystarczająca, ale dalszej rozbudowy zaniechano, bowiem sfinalizowano na korzystnych warunkach dostawy energii z rozbudowanej siłowni fabrycznej Spółki Akcyjnej "H. Cegielski". Postępowały też pn,ce przy bud{)wie nowej elektrowni miejskiej 2. Pier" sza elektrownia poznańska przy dzisiejszej ul. Grunwaldzkiejj ,b, - 3ł. ' "il! {. , ..: " .< I , " tt:t < .-' $, ]. ;), -'. .. . , !;);; "'.l:'< ,, ; , , , :« ,. " :' ,l P' 'm,. ..............:. ,.>Immm "m <'-':__' ...q: ......:...:.............:..-:' . _....... -t. .. ... . ...:.....-:.:..:: ':;..:/ :- .;.'"k:. V :; ':l.:;:> . "J' BUDOWA I ROZWOJ ELEKTROWNI GARBARY Pomysł budowy nowej elektrowni powstał jeszcze przed I wojną światową. Z inicjatywy Starostwa Krajowego opracowano wówczas koncepcję budowy elektrowni 'Okręgowej, która miała zaopatrywać w energię elektryczną całe Wielkie Księstwo Poznańskie "nie ujmując nic z nabytych przez miasto praw" 3. Do planów tych powrócono po odzyskaniu przez POlskę niepodległości. W,1920 r. dyrekcja elektrowni na Grobli przedłożyła Magistratowi memoriał, w którym przedstawiła ogólną sytuację energetyczną Poznania i uzasadniła konieczność budowy dużej elektrowai o zasięgu okręgowym. Po rozpatrzeniu memoriału Deputacja Zakładów Siły, Światła i Wody podjęła w czerwcu 1920 r. uchwałę przychylającą się w całej rozciągłości do postulatów dyrekcji. Uchwała zawierała ponadto propozycje lOkalizacyjne przyszłej inwestycji oraz określała podstawowe zagadnienia Inatury prawno-finansowej. Początkowo dla -sfinansowania budowy zamierzano powołać mieszane towarz:ystwo publiczno-prawne, którego kapitał zakładowy w 45°/0 należałby do miasta, dalsze 45% byłoby włalSnością Towarzystwa Akcyjnego "Siła i Światło", a pozostałe 10% dr'obnych akcjonariuszy prywatnych. Od projektu tego odstąpiono po 'Imzedsta:wie . Zarys budowy nowej centralt elektrycznej. Poznań 1934, s. 11, niu przez Towarzystwo Akcyjne "Siła i Światło" niekorzystnych dla miasta warunków przystąpienia do spółki. Jedynym wyjściem w tej sytuacji była budowa elektrowni wyłącznie na koszt miasta. Zaczęto więc gromadzić środki pochodzące Stumetrowej wysokości komin g6ruje nad .1"lsiejszą Elektrociepłownią Garbary. Zdjęcie wykcn3:>e w 1978 r. .'...., .. '\; < - ." <. -"'.ł.. .-: "!" "'fi "O /:;,... ,;;;1, "'".' . ;: ;J' 'j.< -tc, . ," 'l . .. ,:: , "".:'" :" ._._.'_h ":.. m";m,>...m..:';:::::::>:W:: ( . . .-' "J.-ł .," ', --.' ,al .:.,.........:fi1r':..łfI1I"': ',I :) I . i.:; "",,',. . "".1 .: ::::-: , .1111& , , }" -". ":'5 ;';, .;tJ: _ . i, " ): Ireneusz Rutkowski z funduszu amortyzacyjnego elektrowni na Grobli, a jednocześnie poszukiwano kredytu. W 1925 r. został zwiększony prawie dwukrotnie obszar administracyjny Poznania i na własność miasta w drodze wymiany przeszedł m. in. obszar dawnego fortel Czecha na Garbarach. Na tym obszarze postanowiono ostatecznie zbudować elektrownię 4. W 1926 r. t,eren zniwelowano i umocniono; w roku następnym, po uzyskaniu prywatnej angielskiej pożyczki, rozpoczęto budowę. Czas naglił, gdyż elektrownię zamierzano uruchomić na przewidywaną w 1929 r. Powszechną Wystawę Krajową. Opracowanie projektu generalnego elektrowni Deputacja Zakładów zleciła Towarzystwu Akcyjnemu "Siła i Światło" w kwietniu 1927 r. W wytycznych do PNjektu ustalono docelową moc elektrowni na 60 MW, a promień zasilania 50 - 70 km. Na mocy uchwały Magistratu z dnia 28 VI 1927 r. rozpoczęło działal1ość biuro budowy elektrowni, w skład którego weszli: Antoni Dziurzyński (dyrektor Gazowni Miejskiej), Antoni Kotowicz (dyrektor Wodociągów Miejskicl) i Józef Koźniewsld (dyrektor Elektrowni Miejskiej). Projekt generalny został przedstawiony biuru budowy do zatwierdzenia już w końcu lipca 1927 r. W uzasadnieniu znalazła się m. in. prognoza rozwoju ludnościowego Poznania oraz przewidywany wzrost zapotrzebowania na energię elektryczną do 1968 r. Wedłg obliczeń autorów projektu w 1968 r. Poznań powinien był liczyć 730 000 mieszkańców, a roczne zapotrzebowanie miasta na energię wynosić miało 180 890 MWh". W jakim stopniu rzeczywistość odbiegła od tych prognoz, obrazuje Tabela 1. Osiąganie docelowej mocy elektrowni rozłożono w planach na trzy etapy. W momencie uruchomienia elektrownia miała dysponować mocą 20 MW, a po pierwsz 'i J =' . ' ,.:. if ;\ '['''-1 . ":;;";o >.':;;:Jt.f" . _':\" 1WI ':,I .:"fl , ' .ł. , . Ii f,,:;;:. XAXw. I .. ., L '., . ;;r' ł 'o> '"!",łi- , .,..,..-. t .. I,t ł *., ) ...1ą- ... ':: ' 'I' j ", :,r;i ,ri .....::.:' .. .. ::} i''p ,,: }r .) , .t ;. .'"... .: \} <4 "", _:< ....... / ...;,. .:.'. . "",a) .;.:.m.. : '::' ... .. . .."t .' '4qM .. , " '.:.;.:.. .. [" .......... . ,;.:!.. ;J : ;;'" no ;..........,..W: . .) :,, ':" .::x-i "-::l -.1. "" ,......11. ......' .... -'. ;:-L., . ;.i."i :.: r "fi., . . ."'. , . " -':-. . :'. i:" : "'I'j< ?1-; . :'-:"' /' (i' 'f?"'' J- ..... "c..,J..: .i ," , ..;. . Ireneusz Rutkowski :,if'''{:' ."....'. ..'. .... ....; '....:, ,'...,'.",. ..ł), +"'¥ e; '< .. "('.,;:"::: . *... '- ' Jif'tit ....!i-;.:' ... .. ..: 'T._ "":'., .o"f;* ..,':; . , ;; .. ;_4:' -: . . ..... ,1iłIi - ..., . .,;; ;4 . -.:-:..;- ::; .'",. <;: .,.:": ".... :.'!-_,...""J:;;::::::::,..:.:.y........ . Elektrociepłownia Garbary. Dyspozytornia. Na zdjęciu Edmund Jankowiakenergii dla miasta. Na początek uruchcmiono dwa turbozespoły () m-ocy 10 MW każdy oraz cztery kotły parowe. W 1945 r. łączna produkcja obu elektrowni wyniosła 52,7 tys. MWh, a w roku następnym wyprodukowano już 104,5 tys. MWh. W 1946 r. obsługa elektrowni i sieci energetycznej miała już charakter właściwie zorganizowanej działalności. Przystąpiono nawet do elektryfikacji nowych obszarów wokół Poznania. Powstawały też plany długofalowego rozwoju energetyki poznańskiej. Opracowano m. in. plan wzbudowy elektrowni Garbary do mocy 120 MW, a nawet 160 MW. Plany uległy zasadniczej rewizji w drugiej polowie lat pięćdziesiątych. W październiku 1947 r. został ponownie uruchomiony, po dokonaniu naprawy w Brneńskiej Fabryce Maszyn, uszkodzony turbozespół o mocy 15 MW. Od tej . chwili elektrownia Garbary dyspcnowa;a pełnią swej mocy - 35 MW. Niedlugo potem zarysowała się potrzeba poważnego zwiększenia m-ocy, a tym samym zrealizowania trzeciego etapu rozbudowy obiektu 7. W 1949 r. powołano kierc;>wnictwo bud{)wy i przystąpiono do prac ziemnych i niwelacyjnych, a w latach 1950 - 1952 budowlanych i montażowych. Zgodnie z generalnym projektem rozbudowy powiększono zarówno maszynownię, jak i kotłownię modernizując jednocześnie szereg innych obiektów i urządzeń. W dobudowan'Cj części maszynowni zainstalowano turbozespół produkcji szwedzkiej o mocy 30 MW. Uruchomi-ono ponadto dwa kotły, w których zastosowano opalanie (co było istotną nowością) pyłem węglowym. Uruchomie'nie nowego turbozespołu nastąpiło w połowie maja 1952 r. . Według załoeń projektu generalnego z 1927 r. Po tak :?Ilacjmej rozbudawie elektrownia zaspokajała w pełni zapotrzebowanie Poznania i okolic. W tej sytuacji, w 1954 r. 'powzięto decyzję a 'wycofaniu z eksploatacji i likwidacji elektrawni na Grobli. Urządzenia kotłowni i bateria akumulatarowa zastały przekazane Zakładam Gazownictwa Okręgu Poznańskiega. Zdemontowaniu uległy też urządzenia maszynowni, którą przekształcono w stację razdzielczą. Tak ota, pa pięćdziesięciu latach eksploatacji, zakańczyła żywot pierwsza elektrawnią poznańska 8. Tymczasem dynamicznie razwijająca się gospadarka Paznania i ogramny razrost ludnościawy miasta powodowały caraz ta większe patrzeby energetyczne. W latah 1956 - 1960 obciążenie szczytawe sieci energetycznej wzrasła o 91,5°/0, osiągając poziarn 107 MW. W tej sytuacji do kategorii półśrodków należy zaliczyć uruchamienie w 1957 r. dziewiątego kotła zwiększającego moc osiągalną elektrawni a 2,5 MW. Kwestia spasabu pełnego zaspokojenia szybka wzrastających potrzeb energetycrnych miasta wymagała generalnega razwiązania. W związku z tym główny wysiłek inwestycyjny skierawany został na przygatowanie systemu energetycznega do zasilania z zewnątrz, tak aby w 1965 r. mażliwe było prawidławe zaopatrywanie miasta w prąd, nawet w wypadku unieruchamienia elektrowni Garbary. PRZEBUDOWA ELEKTROWNI GARBARY NA ELEKTROCIEPŁOWNIĘ W latach pięćdziesiątych systematycznie madernizowano elektrownię. ZwiękEZCllO stopień mechanizacji I'azładunku węgla i adpapielania ara z zautamatyzawano pracesy !Spalania węgla i przegrzewu pary. W 1959 r. wybudowano nawą stację przygotowania wody dadatkawej, co wiązało się ściśle z ro:lJpaczęciem dostaw pary technolagic:ooej da pabliskich zakładów pracy. Była ta jednocześnie zapo-wiedź paważniej,szych zmian w charakterze dotychczasowej pradukcji siłoWll1i miejskiej. Na przełamie lat pięćdziesiątych i sześ6dziesiątych wskaźnik zużycia paliwa na wyprodukowanie jednej kilawatogodziny w e1ektrawni w porównaniu ze średnią krajawą był na tyle niekarzystny, iż padważał ekonomiczne padstawy eksplaataji obiektu. Pracę \Siłowni w dni powszednie ograniczano więc do godzin największego zapatrzebowania na energię (6.00 - 23.00j, natomiast na nac ara z w niedziele i święta urządzenia prądatwórcze odstawiane były z ruchu. Stałe pogarszanie się wskaźników ekonomicznych był{) główną przesłanką ipOdjęcia przez Ministerstwa Górnictwa i Energetyki w 1965 r. decyzji a przebudawie elektrawni na elektrociepłownię. Dadatkowym argumentem, przemawiającym za teg rodzaju razwiązaniem, była wyższa sprawność urządzeń w parównaniu z kotłowniami osiedlowymi. W pierwszym etapie przebudawy zainstalawano dwa wymienniki ciepla wraz Z stacjami redukcyjna-achładzającymi. W grudniu 1967 r. papłynęła gorąca wada da mieszkań w asiedIach Nawej Dzielnicy Mieszkaniowej "Rataje". Następnie przystąpiono da przebudawy turbin k{)nderrsacyjnych na ciepławnicze, których przekazanie da eksploatacji nastąpił'O w 1969 r. Ciągłe posz;'!anie się liczby odbiorców energii cieplnej spawod'Owało dalszą rozbudawę zdolni:ci wytwórczych elektraciepłowni. W 1973 r. oddano d{) ekspl'Oatacji nawy kaciał Ty::,dny PTWM-50 () dużej wydajności, opala'ny gazem ziemnym. Ale mażliwości dalszej I'azbudowy' zostały wyczerpane. W Ministerstwie Górnictwa i Energetyki padjęta zastała dzcyzja w sprawie budowy dużej, nawoczesnej elektr0ciepłowni Karolin. . Część zabudoweń elektrowni na GrobU zachowało się p3 dzień dzisiejszy. fi Ko:-,1ga i!l. PO!:):Jna 411i Ireneusz Rutkowski Elektrociepłownia Garbary. Bocznica kolejowa ... ... .... '7 """,.,j'W o',,"" .. '-:.... ......,p. ,., --- ,- '....... ł ) , "'.:.. .. t1 ---" ł ...-. -- -y, .1, " >ł' . '" '. .1 ,j#"i>.... .... ;.: .n ,,>-:-.; ,,:>"«"" ,,' " <..»Ji{#:. ... <" '.: :---< 'ł-,' ... ;,j{ ".(: ......:>;:..>: .. Przebudowa elektrowni Gal'bary na elektrociepłownię rozpoczęła jakościowo no. wy etap w rozwoju energetyki miejskiej. Cechuje ją stopniowe odchodzenie. od pr.:Jdukcji elektrycznej pa rzecz dostaw ciepła w postaci gorącej wody i pary. Zapotrzebowani n:l ten rodzaj energii było ogromne - głównie dla nowo budowanych osiedli mitszkaniowych. Z planów rozwoju społeczno-gospodarczego miasta wynihała ponadto potrzeba dalszego I=Gwiększania potencjału ciepłowniczego. W koń;::u lat szcśćdziesiątych obliczono, że ok. 1985 r. niezbędne staną się dostawy ciepła na !,oz.:omie 780 - 900 GcaUh. Przebudowana elektrociepłownia !Ze 'Względu na ograniczun" możliwości rozbudowy nie byłaby zdolna sprostać tym potrzebom, a to nakazy'.' !:> jer.nocześnh budowę nowej ciepłowni. Zgodę na tę inwestycję wydał przew3dni.cz" .: . ;«::"0" .f' . - . -" ->.,;'-'-" ,.. no .. , ... . .. . - -:.:",- . ": "': : ". : <: -::: " . :... .. '"Jf .J;t...- .' : ." ;.... ,.'<. .""!" ". J 1 t U!> -,.' .".--,'--" ",'.-. :.. ... _ .". r -:".w!1ł czterdzieści lat na stanowiskach: operatora na8awni, kierownika ruchu elektrowni i inspektora szkolenia zawodowego. Był jednym z pierwszych, którzy przystąpili w 1945 _ r. do uruchomienia zniszczonych urządzeń elektrowni. Udekorowany Srebrnym Krzyżem asługi. Posiada Odznakę Honorową -- Miasta Poznania, Honorową Odznakę Związku Zawodowego Energetyków ,. .A. nienia na koniec 1978 r. w Zespole Elektrociepłowni Poznań wynosił 67ó pracowników, z których 8,3% posiadało wykształcenie wyższe, 3% - średnie ogólnokształcące, a 21,7% ukończyło średnią szkołę zawodową; 26,5% zatrudnionych legitymowało się ukończeniem zasadniczej szkoły zawodowej. W 1978 r. 27% ogółu zatrudnionych pracowało powyżej dziesięciu lat, a prawie 16% powyżej dwudziestu pięciu lat, co świadczy o dużej stabilizacji załogi Zespołu. Tri/dno wymienić wszystkich zasłużonych pracowników elektrowni poznańskich, nie można jednak pominąć ;zasług takich pracowników, jak Czesław Bartoszews'ki, który przepracował w nich czterdzieści pięć lat, rozpoczynając jako robotnik, a następnie palacz kotłowy. Natychmiast po wyzwoleniu Poznania przystąpił do pracy nad odbudową; zajmował się również zapewnieniem wyżywienia dla załogi. Był działaczem Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej. Udekorowany został Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski; Aleksy Bąk, który przepracował trzydzieści lat na stanowisku montera remontu kotłów. Przyczynił się do modernizacji urządzeń elektrowni oraz przedterminowego i jakościowo dobrego wykonywania robót remontowych. Był przodującym racjonalizatorem, działaczem Rady Za'kładowj i Rady Robotniczej. Udekorowany został Krzyżem Ka\Vaerskim Orderu Odrodzenia Polski; Wacław Bukowian, który przepracawał trzydrzieści lat na stanowiskach ślusarza oraz maszynisty turbozespołu. Posiadał duże lZasług,i w szkoleniu młodej kadry. Działacz Polskiej Zjednoczonej Partii Robotni'czej; Leon DaTmosz, który przepracował w elektrowniach poznańskich czterdzieści pięć lat na stanowiskach elektromontera, dyżurnego inżyniera ruchu, dyrektora eleiktl'owni w lata,ch 1949 - 1951, a także inspektora do spraw awaryjnych. Wyróżniał się dużym zaangażowaniem w pracy zawod{)wej j społecznej oraz umiejętnościami zawod{)wymi i organizatorskimi. Aktywnie zaangażowany w pracy Porlskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej i związkowej zakładu. Udekorowany KTzyżem Kawa.lerskim Orderu Odroizenia Polski; Czesław Gładyszak, który pracował pOlI1ad trzydzieści lat jako murarz kotł{)wy-brygadzista. W swej pracy 'Wykazał się dużą fachowością i g{)towością na każde wezwanie. Zasłużony aktywista Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej nd odcinku szkolenia młodzieży i kształtowania jej właściwj postawy obywatelskiej. Za swe zasługi udekoJ"owany został Kl'zyżem Kawalerskim Ol'deTu Odrodzenia -Polski; Józef Kujawa, który pr:lJepracował czterdzieści dwa lata jako pracownik ru Edmund Kęsy przepracował pięćdziesiąt lat jako elektromonter, brygadzista i mistrz w służbie zabezpieczeń i automatyki. Rozpoczynał jako uczeń. Zasłużył się przy odbudowie i uruchomieniu elektrowni po wyzwoleniu Poznania. Udekorowany Orderem Sztandaru Pracy II kI., Srebrnym Krzyżem Zasługi. Posiada Odznakę Honorową Miasta Poznania ":j -.:;.... :', fi : :.: . o"" "'; ';/4 h}f\ ,"", . Jfr:J . . ::.::;: . "':., ,. r .r : . < .Józef Skubiszyński przep.acwał czterdzieści cztery lata m. in. jako referent wynalazczości, dyżurny ruchu elektrowni, kierownik narzędziowni. Rozpoczynał jako ślusarz. Wyróżniał się sumiennością, pracowitością i dużym zasobem wiedzy fachowej. Udekorowany Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski, Złotym Krzyrzem Zasługi i Wielkopolskim Krzyżem Powstańczym ","'on Y","," .... ,:...e . "3 ł łl ,} :;#. ,.,r; v..._.."'t: , . . y: :? ,)11,_ , .:"' ..'" SPRAWY SOCJALNE I BYTOWE Stopniowo powiększano zaplecze socjalne w elektrowni Garbary, a w będącej w budowie elektrociepłowni Karolin 'kwestie 'socjalne zostaną rozwiązane w sposób kompleksowy. W obu jednostkach znajdują się bufety zakładowe, natomiast w elektrociepłowni Karolin stołówka zdolna przygotować czterysta posiłków regeneracyjnych i tyleż obiadów dziennie. Od 1954 r. Zespół posiada przyzakładową przychodnię lekarską z gabinetami: ogólnym, stomatologicznym i fizykoterapii, Równie ważną dziedziną działalności służb socjalnych jest organizowanie wypoczynku dla pracowników i ich rodzin. Z będących do dyspozycji poznańskich energetyków czterech ośrodków wczasowych typu kempingowego korzysta rocznie ok. pięciuset osób. Wspólnie z innymi krajowymi zakładami energetycznymi w okresie wakacyjnym organizowane są kolonie i obozy dla dzieci pracowników. W 1974 r. Zespół wzbogacił się o ośrodek wypoczynku sobotnio-niedzielnego w Karczewku k. Kiszkowa. w którym może jednorazowo przebywać trzysta osób. Ze względu na atrakcyjne położenie nad jeziorem ośrodek ten jest popularny wśród licznej grupy wędkarzy. Amatorzy czynnego uprawiania sportu korzystają z <::"" -' " .,m".. :".y.. " ' '" " ',/ . > - , "l -. ..:< ,.:: ." '.::- ,.j'" ,-'",kań. W 1975 r., w ramach pierwszego ętapu budowy elektrociepłowni Karolin.. przystąpIOno do wznoszenia osiedla mieszkaniowego. W ciągu dwóch lat załoga Zespołu otrzymała dwieście czterdzieści mieszkań. W 1978 r. rozpoczęto tam budowę zaplecza handlowo-usługowego i przedszkola. W fazie projektowania znajdował się II i III etap rozbudowy osiedla. Powstanie i rozwój energetyki pozI1ańskiej stanowi ważny fragment. społeczno-o -gospodarczych dziejów miasta. Produkcja energii elektrycznej wywierała wpływ' na tempo i jakość przemian gospodarczych, była podstawą rozwoju nowocz2snych gałęzi przemysłu i szeroko rozumianej infrastruktury miejskiej. Dzięki pracy elektrowni poznańskich nastąpiły ogromne przemiany w poziomie życia mieszkańców h w organizacji gospodarstwa domowego, w sposobie spędzaia wolnego czasu. ObOK bezsprzecznych korzyści -ekonomicznych, system ogrzewanią. mieszkań i zakładów pracy cieplikiem bardziej odpowiada wymogom ochrony środowiska. Historię elektrowni poznańskich tworzyli ludzie - pracownicy energetyki. To dzięki ich rzetelnej, ofiarnej pracy cd siedemdziesięciu pęciu lat rósł nieprzerwanie potencjał energetyczny miasta. Tym ludziom miasto zawdzięcza w dużej mierze swój kształt gospodarczy. Praca poznańskich energetyków zawsze spotykała się z zainteresowaniem i wysokim uznaniem ze strony władz i społeczeństwa. Wyrazem tego mogą być liczne odznaczenia pąństwowe, regionalne i resortowe, przyznane załogom poszczególnych jednostek i najbaroziej zasłużonym opraoocrwniikom. W 1963 r. Zakład Energetyczny Poznań-Miasto, w skład którego wchodziła elektrociepłownia Garbary, udekorowany został Odznaką Honorową Miasta Poznania. O dobrej pracy opOlZIlań,skich €'l1erge 1 tyków świadczą ,także tradycyjnie wysokie lokaty zajmowane w różnych formach międzyzakładowego współzawodńictwa pr3cy. W indywidualnej i zespołowej rywaliza.::ji corocznie bierze udział zdecydowana. większość pracowników poznań:skich elektrociepłowni. Ireneusz Rutkowski ŹRODŁA Akta Zespołu Elektrociepłowni Poznań W. D a k t e r a, 60-lecie Zakladu Energetycznego Poznań-Miasto (1904 - 1964). Poznań 1964. Konferencja techniczna na temat: 50 lat elektroenergetyki wIelkopolskiej (materiały pokonferencyjne). Poznań 1969. J. K o ź n i e w s k i, Elektrownia miejska. W: Księga Pamiqtkowa Miasta Poznania. Poznań 1929, s. 616 - 626. Zarys budowy nowej centrali elektrycznej. Praca zbiorowa. Poznań 1934.