ŁUCJA ŁUKASZEWICZ INSTYTUCJE MIASTA POZNANIA W PRACY niniejszej .przyjmuje się socjologiczne rozumienie instytucji, a mianowicie jako zorganizowanego oraz !Zobiektywizowanego wzoru zachowania społecznego. POjęcie "instytucji" będzie niejednokrotnie zamiennie używane z pojęciem "urządzenia instytucyjnego". Jest ona złożonym i sformalizowanym układem pozycji i ról spałeczny.eh, popartym i zabezpieczonym sankcjami prawnymi, które służą da realizowania, stymulowania i 'ko.ntrolO'wania określonych zachowań instytucyjnych 1. Urządzenia instytucyjne tworzą określony porządek wśród organizmów żyjących w danej przeS'trzeni. Po.l1ządek ten stanowi rezultat przede wszystkim zabiegów o względną równowagę pomiędzy populacją a źrÓdłem jej utrzymania. Instytucjonalizacja życia w mieś,cie może być jednakże analizowana z wielu innych, poza ekologicznym, punktów widzenia. Są :to. m. in.: instytucjonalizacja jako. biurokratyzacja, jako proces obiektywizowania 'S'ię i upowszechniania wzorów zachowania, zakres zinstytucjonalizowania, efekty pełniony,ch przez instytucje funkcji w zakresach poszczegónych dziedzin życia zbiol'owego etc. Z 'pragmatycznego punktu widzenia najbardziej istotne wydaje się 'być rozważanie funkcji ,instytucji podSltawawych dla Drganzacji żyda w mieście. W stwierdzeniu tym .tkwi założenie, iż funkcje pełniane przez wie'lorakie instytucje ulegają pewnej gradacji. Kryterium podziału instytucji na mniej lub bardziej podstawowe stanowi ffi. in. ich ranga dla zabezpieczenia rudymentar:nych pragnień społecznych mieszkańców. Za Williamem Thomasem i Florianem Znanieckim przypomnijmy, Ż'e są nimi: pragnienie bezpieczeństwa, oddźwięku emocjonal.nego, uznania społecznego o.raz pragnienie nowych doświadczeń 2. Interesującą wydaje się 'także anali'za instytucji miejskich pod względem zasięgu ich funkcji, skierowanych na zewnątrz miasta. Prawdą jest, dż miasto stanowi jedynie względnie odosabniony układ zarówno przes:tr.zenny jak i społeczny. Pełni ono fUHkcje w różnym zakresie i zasięgu wObec swego regio.nu, państwa, a niejednakrotnie o ,zasięgu ponadpaństwowym. Zewnętrzne funk.cje 'instytucji stanowią o czymś en nazwałibyśmy osobliwością insltytucjonal.ną miasta w strukturze globalnego spałeczeństwa narodowo-państwowego.. W studium niniejszym pragmatyczny punkt widzenia dyktujący 1.J.J1alizę instytucji pod względem jak dalece 'czynią one zbiorowość miejską ograniczaną cało.ścią, poszerzony zostanie ponadtO' próbą ukazania specyfiki Poznania, tym ,()O jest li tylko. .,poznańskie". Aby uni1mąć indeksów na miarę książek telefo.nicznych, poddałam ana 1 K. Z. S o w a, Elementy socjologtcznej teoit zrzeszeń z anaUzq wybranych z(luadnteń spótdztelczych zrze"szeń konsumencktch. Warszawa 1976, s. 29, 31. . W. I. T h o m a s, F. Z 11 a n i e c ki, Chtop polskt w EU1'opte t Ameryce. Warszawa 1976, s. II. '. Łucja Łukaszewiczlizie jedynie wybrane instytucje ukazujące zależności 'Przestrzenne i funkcjonalne. Ich selekcja jest rzecz jasna mniej lub bardziej zasadna. Zakres artykułu nie pozwala jednakże na twol1zenie komplementarnych indeksów ins.tyitucji, z których nieomal każda odgrywa pr.zecież jakąś rolę w organizowaniu żyda zbioroweg'O. Rzadko bowiem mamy do czynienia z ins1tytucjami 'stanowiącymi fikcję organizacyjną. A i 'One pełnią określone funkcje ze względu na swą symboliczną wymowę. A oto pr,oblemy, iktóre ibędą organizowały t'Ok rozważań: po pierwsze, instytucjonalny wyimiar parafie, 1nstytucje elementarnych usług i handlu, kawiarnie i restauracje, kina i osiedlowe domy kultury, dolne szczeble administracji, urzędów łączmości itp. 4 Koncen'tracja przemysłu w Poznaniu doprowadziła do powstania wielu stref przemysłowych. Jedną z kategorii tych stref stanowią !Zakłady przem:ysłowe z końca XIX w. Są one rozmiesz,czone w zagęszc.zony,ch dzielrnicach miasta, przemieszane z zabudową o róż'nyc:h funkcja.ch. Kolejną kategorię tworzą inwestycje nowego przemysłu, trzecią zaś 'przemysł zlokaliwwany na peryferiach miaSlta. Podstawowy problem łączący się 'Z lokalizacją przemysłu to jego uciążliwość dla .otoczenia. Idzie o zanieczyszczenie powietrza, wód powierZJchmiowych, wgłębnych, przekształcenia rzetby terenu, szkodliwe wyziewy. Wyniki pracy wielu instytucji (m. in. badawczych) powołanych do ,ochrony środowiska wskazują. iż zanieczyszczenie dzie1nic mieszkaniowy.ch miasta często wielokrotnie .przek'racza dopusz.czaIne normy. I tak np. badania zanieczyszczeń powietrza prowadzone przez Akademię Medyczną wskazały, iż ilość pyłów na Jeżycach 'przekracza okoł'o trzy razy dopuszczalne zapylenie, na Grunwaldzie siedmiokrotnie, na Wildzie czterok'I'Otnie 5. I A zatem pej,zaż Boznania jako miasta przemysłowego nie może być rozpatrywany w kategoriach potocznych, w któryoh miasto przemysłowe równa się lasowi kominów, brzydki,ej - w kategoriach estetycznych - architekturze, itd. Zakłady przemysłowe rozmiesz,czone są n'ierównomiernie. Najwięcej jest kh na Starym Mieś,cie (286) następnie na Grunwaldz.ie (220) i Jeżycach (175). Najmniej natomiast - aczkolwiek są to największe pod względem liczby :zatrudnionych zakłady - rejestruje się na Nowym Mieście :(118) oraz na Wildzie (112). Biorąc pod uwagę wskaźnik zatrudnienia w przemyśle, Poznań zajmuje po Łodzi oraz Katowicach jedno z pierwszy'ch miejsc w kraju. O uprzemysłowieniu POZJnania zadecydowały nie tylko rewolucja ustroj.owa i ogó!.na industrializacja kraju. Położenie komunika,cyjne mias,ta między Śląskiem a Wybrzeżem, wysoki poziom rzemiosła wytwórczego do 1939 1'. zasHającego tworzący się przemysł, is,tniejąca kadra wysokokwalif.ikowanych r,obotników oraz personelu inżynieryjno-technicznego i związany z tym szybszy "rozruch" nowych zakładów i opanowanie nowej techniki produkcyjnej - oto specyf.iczne przyczyny - jak pisze Janusz Ziółk.owski - intensywnej industrializacji Poznania 6. Budowni.ctwo i obrót towarowy poza przemysłem są najważniejszymi działami gospodarki narodowej PD:lmania nie tylko z uwagi na liczbę zatrudnionych, lecz przede wszystkim ze względu na ich udział w ogólnopolskiej produk.cji podstawowej. Poza · A. Wall i s, Socjologia i ksztaltowanie przestrzenI. Warszawa 1971, 8. 90 - 91. · M. S z m y t ó W n a, M. U m b e r t, Wyniki okresowych badań zanieczyszczeń powt'etrza w poludniowo-zachodnich dzielnicach miasta Poznania. w: Ochrona środowiska przyrodniczego w Wielkopolsce. Poznań 1973, s. 68 - 69. · Poznań. Spoleczno-przestrzenne skutki. . . , o.p. cit., s. 8 - 9. tym znaczny jest zasięg przestrzenny działalności poznańskich !przedsiębiorstw budowlanych. Obejmuje on m. in. województwa: zielonogórskie, opolskie, szczecińskie, wrocławskie. Przemysł poz,nańsk,i posiada wiele specyfLcZiI1y,ch cech. Wiele zakład6w poszczególnys'z'0zególne dzielnice samodzielnych centrów ,handlowych i usługowych. Charakteryzują,c śródmieście, należy je okreśIić nie ,tylko jako jądro handlu i admiil1'istracji. Na jeg,o obszarze skoncetrowane są bowiem !bez mała wszystkie urządzenia o charakterze ogólnomiejskim i regionalnym. Sródmieście to także większość istniejącyoh w ,mieście wyższy<;rh uClz.elni, kin, tealt:rów ora:z o'pera, filhaTlrnonia, tea1tr tańca, kalbaret itp. Na swoim obszarze zawiera ono zatem instytucje stanowiące "wizytówkę" miasta, wszystko to, co może zas,pokoić niejednokrotnie m.ajbardziej wyrafinowane potrzeby "swokh" i "obcych" - potrzeby wiedzy, I'ozumienia, nowych doświadczeń. Analizując instytucjonalny aspekt wzorów przestrzennego rozkładu populacji w obrębie miasta zaakcentujmy problem gęstości populacji, stopień trwałości jej związków z daną subprzestrzenią {Jraz problem migracji wahadłowYIch. Zważywszy na pQwierzchnię administracyjną miasta oraz na ogólną liczbę jego mieszkańców, zagęszczenie w Poznaniu waha się w granicach 2159 mieszkańców na km z . Jest to znaczny komfort w porównaniu z zagęszczeniem w Łodzi, w której dochodzi ono do 4000. Byłoby }ednakże błędem nieuwzględnianie różnic pomiędzy zagęszczeniem w osiedlach Nowej Dzielnicy Mieszkaniowej "Rataje" i Zespole Osiedli Mieszkaniowych "Winogrady" a np. zagęszc2)eniem w osiedlach domków jednorodzinny,ch na Ławicy, osiedlu pr.zy.legającym do Alei Polskiej. Zwa,żywszy na podstawowe zasady higieny komunaJnej (m. in. wspomniane już sąsiedztw