JERZY TOPOLSKI
ODBUDOWA PAŃSTWA POLSKIEGO A WIELKOPOLSKA I JEJ STOLICA POZNAŃ
WIELKOPOLSKA' szczególnie wiele straciła w okresie zaboru pruskiego. W okresie Rzeczypospolitej 'przedrozbioJ'o.wej miała wszelkie szanse -szczególnie dynamLc.ZI!1ego rozwoju. Na jej Dbszarze s.tosuni feudalille w ich pańszczyźnianym wydaniu były w drugiej poIowie XVIII w. najbardGZ:iej przeplecione nowDcześniejs,zymi tendencjami rozwoju kapitalistycznego. Tu rozwój nowej, kapitaHstycznej formacji zapawiadał się najszybciej. W Wielkopolsce przedrozbiorawej ludność miejska była znaczillie liczniejsza ani'żeli na i.nnych terenach kraju, a prźy tym miasta wielko.polskie - jakkolwiek na agół niewielkie - miały charakter r.zemieślnioz.o-handlowy, padczas gdy dla pozostałych regionów typowy był duży odsetek ludności rolniczej. Przed drugim rozbiorem odsetek ludności miejskiej wYillosił w Wielkopolsce ak.
2,8 % , z czego prawie polowa mieszkała w mias,tach liczących powyżej 2500 mieszkańców. Oblicze gos:podarcze WielkO,polski ks.ztałtowane było. w coraz większym stopniu przez rozwijające się od paruset lat włókiennictwa, a s.zc,zeg6Inie produkcję sukna. Sukiennictwo Qdgrywało większą lub mniejszą rolę w ok()ło 60 u /o miast wielkopolskich, zaś cała Wielkopolska dawała około 70% całej produkcji tkanin wełmia,nych w dawnej Rzeczypos,poliotej. DDŚĆ znacznie rozwinięty był w Wielkopolsce również pr,zemysł roln()-spożywczy, zatrudniający łącznie (.z .rodz.Lnami) - na wsiach i w miastach - ok. 8000 osób (blisko 10% lu'clności). Ogółem w Wielkopolsce przed rozbiorami było ok. 25 000 warsztatów rzemieślniczych w miastach i na wsiach, a ;ponadto przeszIo 5000 wiejskich i miejskLeh zakładów przemysłowych, takich jak młyny wodne i kanne, wiatraki, browary, gorzelnie, huty szkła i żelaza. Wielkopolska posiadała w owym czasie dodatni bilans handlowy. Wywożono z Wielkopolski :pnzede wszystkim tkaniny, zboże i mąkę. Silnie rozwinięty był handel bydłem. Pr,zykładowo podać można, że przed drugim r'D:lJbiorem handlem tym zajmowało się ak. dwustu kupców. 'Rolnictwo wielkopolskie zaopatrywało przede wszystkim Śląsk, także nieurodzajne tereny BrandenJburgii, w mniejszym stopniu Gdańsk i Szczecin. W każdym razie można mówić o dość silnym związku przemysłu z rolnictwem, a cało.ści 'gos:podarki z rynkiem. W XVIII w. w Wielkapols.ce założono. piętnaście nowych miast oraz dziewięć przy miastach już istniejących. Rozwijały się liczne wsie 'targowe. Odbijało się to również na strukturze ludności wiejskiej.. W ciągu XVIII w. powstało w Wielkopollsce około ośmiuset nowych o.sad, CD o.Zlnaczała ,pr.zyros't użytków rolnych o około 140 000 ha, czyli o akoło. 20%. Już sam faM nowego osadnidwa wskazywał na pojawienie się znacznych grup chIopów o fumy m statusie aniżeli pań
Jerzy Topolskiszczyzmany. Wielu z mieszkań-ców [lowych wsi było ludźmi wolnymi (gł6wnie tzw. olędr.zy); wszyscy byli obowiązani przede wszystkim do płacenia CiZynszu, a tylko w małym st.opniu do pańszczyźmia[lej pracy na pańskkh folwarkach. ' Bardziej zaawansowany rozwój gospodarczy i SlPołeczny wiązał się z odpowiednimi pr-zemianami w sferze świadomości. W Wielkopolsce sz:lachta była bardziej gospodarna aniżeli gdzie indziej, gdyż zmuszały ją do tego warunki. Mając :5.rednio po jednej lub -po dwie wsie, musiała zaslpokajać swe szlacheckie potrzeby. Powszechna była opinia, że wsie wielkopolskie przynosiły znacznie więcej dochodu aniżeli wsie z innych terenów. Znacznie lepiej niż w sąsiedniej Brandenburgii stała komunikacja, transpoDt, poczta. Mieszczaństwo poznańskie, m. in. w ,związku z si.lnym rozwojem w drugiej połowie XVIII w. handlu Poznania, bogaciło się. Wykształcała się grupa przedsiębiorców, których można nazwać wczesnokapitalisty,c;zmymi. Tak więc istniały wszelkie warunki dla względnie hal1JT\onijnego rozwoju g{)SPOdarczego i kulturalnego Wielkopolski w o'brębie dawnej Rzeczypospolitej. Rozbiory, które spowodowały włączenie Wielkopolski w obręb państwa pruskiego przyniosły wiele niekorzystnycb zmian w jej gospodar,czo-społecznej strukrturze, a także w s'trukturze etnicznej. Gdy mowa () sprawach gospodar,czych, wystrzegać winnismy się w tym miejscu uproszczeń. Oto mówiąc o def{)rmacji struktury gospodprczej i o trudnościach rozwoju gospodarczego - nie mamy na myśli upadku gospodarczego Wielkopolski w XIX w. Nowa B)'Ttuacja polity,czna tej ziemi nie przyniosła jej upadku gospodarczego, leoz jedno9'tr'Onny, o negatywnych konsekwencjach na przyszłość, rozwój ekonomiczny. Włączenie WielkQpoJski do Yrus 'Otwarło dla jej rolnictwa duże rynki. niemieckie.
co wpłynęło - s.Z)czególnie w końcu XIX i na począl1:ku XX w. - na znaczny postęp w zakresie intensyfikacji i mechanizarcj'i rolnletwa wielkopolskiego. Rolnictwo to osiągnęło w wielu dziedzinach (np. w ilościach używanych nawozów sztucznych na jednostkę .powierzchni) wskaźniki najwyższe w Europie. Nie byłoby to możliwe, rzecz jasna, bez uprzednio już stosunkowo wysokiego poziomu rolnictwa, którego wyższość w stosunku do innych ziem stwierdzali różni obserwatorzy (np. Julian Ursyn Niemcewicz) w początku XIX w., kiedy jeszcze wpłyW) n{)wej sytuacji nie m'tJgły się zaznaczyć.
Skłonność d{) inwestowa[lia, która uwidoczniła się wśród wielkopolskiej {izlachty jeszcze w XVIII w., trwała nadal, oczywiście w granicach zakreślonych szlacheckim czy arystokratycZJnym systemem wartości. Ws:pomnieć warto choćby tylko generała Dezyderego Chła'powsikiego (1789 - 1879), który w swym majątku w Turwi wprowadzał w życie najnowsze osiągnięcia rolnictwa arr1gielsk'iego, dostosowująG je do warunków miejscowych. Zainteresowanie nowymi metodami rolniczymi i nowymi narzędziami s.tosunkQw{) szybko uwidarcz[liać' zaczęło się także wśr6d ludności chłopskiej. Wraz z rozwojem rolnictwa dokonywał się także proces agraryzacji Wielkopolski związany z upadkiem pl1zemysłu i zahamowaniem rOZJwoju mlas!t. W wielkopo'Jskich częściach Królestwa dokonywał. się wprawdzie w niekt6rych okolicach r{)zwój pr,zemysłu (np. w Kaliszu), lecz nie zmienHo to ich rolnirczego charakteru. Upadł dominujący w przedrozbiorowej Wielkopolsce przemysł włókienniczy. Znajdując lepsze warunki zbytu, sukiennicy masow{) przenosUi się do Kr6lestwa Polskiego tworząc podstawy dla r,ozwoju ł6dzkieg.o okręgu rpr.zemysłowego. Rolniczy rozwój Wielkopolski był poza tym celem pruskiej poMyki gospedarczeJ. Prusy chciały Wielkopolski rolniczej, zaopa trującej w żywność i surowce industrializujące się różne tereny niemieckie, a zatem Wielkopolski gOSlPodarczo uzale2mionej od Niemiec, pozbawionej r{)il.winiętej klasy mieszczańsko-przemysłowej. Wielk{)polanie waloczyli z tym zamierzeniem zaborcy rozwijając w sposób wszechstronny system pomocy kredy to
wej dla gospodarki, kształcenie specjalistów, starając się także bezpośrednio o rozwój pr,zemy'słu (Kar,ol Mardnkowski, Jan Netrebski, Hipolit Cegielski i in.). Stało się tak, że poczynania gospodarcze na!bierały bezpośored'lliego znalczenia 'Politycznego . i były w określonym sensie walką o nowoczesną strukturę społeczną i przetrwanie narodowe. Trudne warunki działania s'prawiły, że upór w nim i racjonalność postępowania musiały być szczególnie silne. Być może z teg() IJowod'1Il w społeczeńs.twie wielkopolskim, już po .odzyskaniu nipodlegŁości, posłuch znajd()wały 'Opinie świadomie szerzone przez autorów niemieckioh, o tym, że to Prusacy nauczyli Wielkopolan dobrego goslpodar,owania. Wpływów kulturowych 'Oraz cywilizacyjnych nie mowa, r,zecz jasna, alegować, lecz w kontekście powyższych wyjasnień problem ten ma charakter drugorzędny. Brak normalnego rozwoju przemysłu w Wielkopolsce (nie wspominam tu o związanym ,z rozwojem rolniotwa, pzemyś.le rol,nym) przyczynił się d<J nader słabego rOzWOlU miast oraz do pojawienia s'ię masoweg() zjawiska emigracjj zamoorskiej i do uprzemysłow'ionych ozęści Niemiec:. Wielkopoh;ka px,zedrozbiorowa miała najgęstszą sieć miast w P'Olsce. Po rozbi.orach. wobec -braku rozwoju przemysłu, sieć ta została n:eJako zak,onserwowana, co wyraźnie da się odczytać jeszcze dziś. Ods'etek ludności miejskiej w Wielkopolsce w okresie zaboru pruskiego prawie nie wzrastał, mimo że niektóre miasta (np. Poznań czy.Ostrów) rozwijały się w wyniku takich my in'llych warunków. Oto w 1880 r. wynosił nadal około 2ff'/0. Dopiero w następnych latach nastąpił wydatniejszy rozwój mi'as't i w;m'os1 li<czby łudnoś1ci miejskiej (d() ok 350f0 przed I wojną światDwą), lecz straconych dziesięcioleoi nie można było w ówczesnyoh .vanmkach odrobić. Tempo wzrostu ludności Wielkopolski było stosunkowo niskie.. Podczas gdy w latach 1849 - 1900 wzr'ost ludności na uprzemysłOwionym Górnym Ś]lskU wynosił 1930f0, w Wielkopollsce - jedynie 49 % . Nie jest to, rzecz jas.na, żaden miarodajny wskaźn1ik postępu gospodarczego (wystarozy bowiem podać, że w zacofane; GaEcji wzros.t ludności osiągnął 1600f0), lecz wskazać warto, że gdyby nie około trzystutysięczna emigracja z Wielkopol-ski, odsetek wZJrostu dla 1910 oL, zamiast 4ff'/0, kztałtowałby się na poziomie ok. 70%. Tak zatem deformacje w rozwoju gospodarczym Wielkopol.ski utrudniały awans połeozny jej ,mieszkańców, u.niemożUwiały uzyskanie waŻlnych funkcji w administracjI. Brak własnego szkolnictwa wyższeg() (starania o uniwersytet nie odniosły rezul': tatu) nie tylko utrudniał zdobywanie wyk,ształcenia, lecz hamował "rozwój polskiej i.neligencji twórczej, która miała lepsze możliwości rozwoju w Galicji, a także, po częsci, i w Królestwie. Brak wlasnego państwa był w ogóle ogromnie hamującym cżynnikiem dla kształtowania się grupy inteligencji (szczególnie w sferze prawno-,administracyjnej i technioznej); w Wielkopolsce zaś dochodziły do 'tego dodatkowe CZYiJ1ni'ki utrudniające. Deformacja w rozwoJu gospodarczym przyczyniała się więc i do deformacji w rozwoju Sltrutury społecznej. Warunki harmonijnego jej rozwoju zostały z,niszczone. Zaczę.ły one działać w kierunku zbyt silnego rozwoju drobnomis.zczańs,twa i spowodowały luki w gł.obalnej strukturze społecznej w :Qostaci braku ' rozwiniętej bur,żuazji i inteligencji. Równocześnie dokonywała się, usilnie przeprowadzana 'przez zabor.cę, germanizacja Wielkopolski. Jej główną metodą był() wysyłanie do Wielkopolski coraz liczniejszyh rzesz ludności niemieekiej, a zarazem rezerwowanie dla miej .najbardziej korzyst1ny,ch i pres'tiżowych pazycji. Niemezenie ludnośoi polskiej nie ,prrzyniosło natomiast rezulta.tów (których zresztą zaborca wC'a:le się nie spodziewał). Podobnie dZJiałabość oslawionej Pruskiej Komisji Osadniczej (1886 - 1919), w rzwiązku z zaozynającym się już ruchem ludności niemieckiej na zachód (tzw. Ostflucht) nie spowodowala Widocz,niejszych efekrtów. Można zatem powiedziec, że przeciwdziałała ona jed) YJie, 'Poprzez osadnictwD niemieckiej ludnośd chłopskiej, zjawisku Ostfluchtu. 
Jerzy Topolski
Niebezpieczeństwo germanizacji tym niemniej nasilało się. W czasie przeprowadzania rozbiorów ludność etnicznie niemiecka (co wszakże nie oznaczało jej świadomości państwowej czy narodowej pruskiej) nie przekra'CZała 10 11 /0. Władze niemieckie dążyły ,przede wszystkim do niemczenia miast, ,co zresztą !Szło w parze ze wspomnianą pOli<tyką agraryzacji prowincji. P{)nadto szczególnie utrudniały wzrost liczby ludności polskiej w Poznaniu. Podczas gdy cały przyros,t liczby mieszkańców Poznania w latach 1816 - 1867 wynosił ok. 160 % , przyrost ludności polskiej - tylko 500f0. Przyrost ludności !!1iemieckiej był dziesięciokrotny. Osiągnęła ona w ten sposób około 45 % zaludnienia, w całej zaś Wielkopolsce 380f0. Warunki dla rozwoju ludności polskiej w Wielkopolsce były zatem coraz trudniejsze, równocześnie zaś - w wyniku walki o utr,zymanie odrębności narodowej - rosła świadomość narodowa Polaków. WyraŹona stawała się spriZeczność między aspiracjami narodowymi, społecznymi i ekonomicznymi ludności polskiej a pogarszającą się sytuacją ogólną i germanizacyjną polityką państwa niemieckiego. W warunkach owej sprzeczności nie dziwi rosnące napięcie psychiczne Polaków, chcących zrzucenia obcego panowania i stwomenia warUInków dla r'ozwo.ju narodowego. Bez tej zbioToOwej woli społeczeństwa wielkopolskiego nie można by w ogóle mówić o pOjawieniu się problemu odzyskania niepodległości jako .celu działania, a w konsekwencji o odrodzeniu państwa p{)lskiegv wraz z Pvmorzem Gdańskim, Górnym Śląskiem i samą Wielkopolską.
Walka Wielkopolan z germanizacją, zarówno na polu politycznym jak i społeczno-gos'Podar.czym i kulturalnym sprawiła, że w wizji przyszłej Polski, jaką budowali wybitni działacze polityczni i twórcy, ziemie pod zaborem pruskim liczyły się przynajmniej na rówmym prawie z terenami na wschód od Bugu. Dawało to podstawy dla r.ozwijania się tzw. piastowskiej idei poUtycznej, jeśli nie w "czystej" formie, to w jakimś powiązaniu z tzw. ideą jagiel'lońską głoszącą preferencje dla terytoriów wschodnich. W świadomości spoleeznej ziemie polskie pod zaborem pruskim zyskiwały coraz wyraźniejsiZe miejsce. Równocześnie zaś Wielkopolska stale nawiązywała do tradycji ogól,nopolskich. W procesach kształtowania się świadomości narodowej dominowała wizja Polski zintegrowanej terytorialnie. Niemałą ;rolę odegrała w tym procesie literatura piękna. Warto przy,pomnieć choćby działalność Henryka Sienkiewicza traktowanego w Wielkopolsce jako naj wybitniejszego w tych czasach pisarza polskiego. Sie.nkiewicz był w Poznaniu w 1880 r. i tu czytał swoją nvwelę Za chlebem, a następnie w 1889 r. w Miłosławiu na uroc,zystości odsłon.ięcia pomnika Juliusza Słowackiego. Wystosował list otwarty do Wilhelma II w sprawie dzieci wrzesińskich. Bronił Wielkopolski przeciw Prusakom zasługując sobie na li'Czne akademie i obchody urządzane pr:zez Wielkopolan na jego cześć. Do Wielko,polsiki przybywali WY'brtni ludzie kultury, drukowali w .poznańskich pIsmach czy u poznańskich wydawców. Warto podać, że poznański ks,ięgar,z i wydawca Jan KonstaTI'ty Zupański (1804 - 1883) wydał ok. siedmiuset tomów pism niezwykle ważnych dla rozwoju polskiej świadomości narodowej, takich autorów jak Adam Mickiewicz, Joachim Lelewel, Wincenty Pol, Józef I. Kraszewski i in.
W świadomości społecznej i ideologii politycznej z.mierzającej do odbudowy państwa polskiego Wielkopolska zajęła ważne miejsce, co było jedną z istotnych przesłanek tej odbudowy. To stwierdzenie stanie się bardziej oczywiste, gdy zastanowmy się w ogóle nad zakresem i treścią pojęcia odlbudowy .państwa. Mieści 'się w tym pojęciu zarówno treśc ideologiczna, jak i konkretne działania (polityczne, militarne, dyplomatyczne itd.), zmierzające do przywrócenia samodzielnego bytu danego państwa. Pierwszym atem krokiem jest pojawienie się ideologii politycznej, której treścią jest odzyskanie niepodległości. Może to być, rzecz jasna, 
ideologia popierana przez ,różne siły społeczne, a więc reprezentujące rozne rozumienie czy odmienne wizje przyszłego państwa, zarówno w kwestii jego granic jak i ustroju społeczno-gospodarczego i politycznego. Drugim krokiem na drodze do odbudowy państwa jest sam fakt uzyskania politycznej niezależności, następnym zaś budowa terytorialna powstałego już państwa i wreszcie walka o jego kształt ustrojowy. Ta ostatnia sprawa ma nader wielostronne implikacje; nie może zatem tu być bliżej rozpatrywana. Powiedzieć wypada tylko, że sytuacją stworzona przez Rewolucję P-ażdziernikową 1917 r. przyczyniła się do powstania w odbudowanej Polsce ustroju demokratycznego (po przewrocie majowym ewoluująceeo w kierunku państwa prawicowo-autorytarnego), lecz nie rewolucyjnego. Państwa zachodnie były za reformami demokratycznymi w Polsce, gdyż nie chciały w niej rozwiązań rewolucyjnych. Demokratyczne dążenia mas grożące możliwością powstania sytuacji rewolucyjnej (czego się obawiano, ,choć takich możliwości obiektywnie z różnych powodów raczej nie było)nie dopuszczały do dominacji tendencji prawicowych. Samo pojawienie się "sprawy polskiej" na arenie międzynarodowej w postaci programu odbudowy państwa polskiego a następnie jego ogólna realizacja, były efektem nader pomyślll1ego dla Polaków zbiegu wydarzeń o b. szerokim zasięgu. Oczywiście przesłanką, która w ogóle ,to umożliwiła, była wola narodu polskiego posiadania własneg.o państwa. Elementy obiektywne mus,iały zbiec się z czyonnikami natury SJU1biektywnej, narodowej, ze sfery ideologii politycznej. Jakie to były owe wielkie wydarzenia, które okazały się tak istotne dla odbudowy państwa polskiego? Pierwszym wyłomem w dotychczasowych układach międzynarodowych, który dawał szanse aktualizacji sprawy po[skiej, było ukształtowanie s.ię dwóch, coraz bardziej sobie wr-ogich obozów: tzw. Trójprzymierza czyli państw cenltralnych (sojusz polityczno-wojslmwy Niemiec, Austro-Węgier i Włoch) oraz tzw. Ententy czyli trójporozumienia obejmującego. AIliglię, Fran{)ję i Rosję. W 1914 1'. w skład Ententy weszły jes7!cze Serbia, Czarnogóra, Belgia, Japonia, Włochy (które opuściły Trójprzymierze), Portugal.ia, Rumunia i od 1917 r. Stany Zjednoczone Ameryki Płn. W grupie państw centralnych znalazła się Turcja i Bułgaria. Liczne wydarzenia, takie jak aneksja Bośni i Hercegowiny przez Ausltrię (1908), onmkt o Mar:oko (1911), wojny bałkańskie (1912, 1913), a zarazem ,coraz widoczniejsza eks1pansja polityczna Niemiec świadczyły. .o niebezpieczeństwie wojny, w której związane p.oprzednio tzw. Swiętym Brzymierzem mocal'stwa rozJbioiowe .znalazły się we wrogich sobie obozach.
Wojna wybuchła w sierpll1iu 1'914 r., lecz pierwsze dwa lata, w tvfil:u których ,ozwijała się wielokierunkowa polska działa,lność polityczna, nie przy:niosly, poza wielkimi zniszc,zeniami, niczego onkretnego dla sprawy polskiej. Programy poHtyczne nastawione na odbudowę Polski były róŻine, związane z różnymi rachubami co do wyników wojny. W tOlku wojny ulegały ewolucji. Dopiero przedłużająca się wojna i olbrzymie sItraty skłoniły Niemcy i Austro-<Węgry do poruszenia sprawy polskiej. Za cenę pewnej autonomii politycznej próbowano uzyskać rekruta z tych ziem polskich, które ,te państwa wówczas kontrolowały, czyli pozyskać polskie wojska, które stwor,zono by dla walki z Rosją. W takiej sy'tuacji rów:nież car rosyjski Mikołaj II wygłosił nieco pustYIch dekJlaracji o "stwopz,eniu" Polski. Mimo w gruncie rzeczy anty,polsk.iej wymowy tych zainteresowań Polską, w pewien s'posób przyczyniały się one do aktualizacji sprawy polskiej. Gdy zaś w sty,czniu 1917 r. prezydent Stanów Zjednoczonych Woodrow Wi'lson stwierdził, że jednym z warunków przyszłego pokoju jest od'budowa Polski, sprawa zaczęła nabierać rzeczywistego wymiaru międzynarodowego. :Gasadniezego pr,zełomu w kwestH odzyskania przez Polskę niepodległości dokonały d.opiero wydarzenia rewolucyjll1e w Rosji. Dnia 16 maDca 1917 1'. na skutek rewo
Jerzy Topolskilucji (ltZW. lutowej) obalona została w Rosj'i władza cara. Powstał Rząd Tymczasowy. który pr,okilamował odbudowę Polski niewiele przekraczjąc jednak program zgłaszany już wcześniej przez cesarzy Aus'tro-Węgier, Niemiec i cara. Rosja burżuazyjna nie chciała utraty ziem polski,eh poprzez nadanie im pełnej niepodległości. Tym niemniej jednak nastąpiła daJsza faza międzynarodowej dys1kusji na temat Palski i jej przyszł.ości. Twol'Zyły się w Rosji i we F'rancji polskie formacje woj.skowe i rasła aktywność polskich działaczy poloi,tycz,nych. W sieDpniu 1917 r. powołano w Szwajcarii - wkrótce przeniesiony da Pary,ża - Komitet Narodowy Polski (.z Romanem Dmowskim na czele), uznany przez państwa Ententy za reprezentację politYC2Jną Polski. Dals'zym zaś krokiem cesarzy Niemiec i Austro-Węgier było powołanie 12 wrześnIa 1917 r. Rady Regencyjnej w Warszawie, która mogła być - leez nie zdabyła aparcia w społeczeńs,twie - zalążkiem .objęcia w przyszłym państwie rządów przez kała ziemiań.skie. Zarówno program rosyjski (po rewolucji lutowej) jak i austro-niemiecki nadal nie o:?iIlaczały niepodległości. W tej sy,tua,cj.i dopiero dalsze zmiany rewolucyjne' w Rosji okazały się pr,zełomowe dla kwestii pOliskiej. Dnia 7 listopada 1917 1'. obalony został Rząd Tymczasowy, a władzę zdobyła partia bolszewicka z Włodzimierzem LeJJ,inem na czele, która głasiła hasło narodów do samostanowienia - a więc i Polski, do pełnej n.iepodległości. Deklaracja o niepodległości Polski miała nader poważny wpływ na dalsze losy sprawy pOiiskiej, mimo że była dekilaracją jednego rządu. Był to jednak rząd rewolucyjny. nie zaś bUI'żuazyjny czy ziemiańsko-'burżuazyjiIlY, z którym państwa -walczące były związane solida.rnością ustrojową. Nie można było w ,ramach Ententy głosić pr'ogramu, który :zJbyt daleko ingerowałby, jeśli idzie o sprawę polską, w "wewntęrzne" sprawy sojuszniczego państwa, które nie wyrażała chęci dla całkowitej utraty ziem polskich. Skrupuły te odpadły, gdy w owym państwie ustrój polityczny uległ zasadniczej zmia,nie. Obecnie ważne było 5.tworzenie Polski jako przeciwwagi rewa'lucyjnego sąsi'ada, a w każdym ra,zie jako zapory 'Przeciw rewolucji. Wśród czternastu punktów Wilsona ustalających bardziej całościowo warunki pr:Q'szłego pokoju, które były konkretyzacją jego poprzednich wypowiedzi, jeden p.oświęcony zosltał Pol s.ce, która miała być niepodległa i posiadać dostęp do morza. Program Wilsona może byc odczy,tany jako prezentacja "zachodniego" sposobu rozwiązania kwestii ustrojowych powojennej Europy, w tym sprawy polskiej. Na razie wszystlm były to deklaracje, bowiem ziemie polskie nadal znajdowały się pod okupacją Niemiec i Austro-Węgier i dalsze ich losy za,leżały od wYiIlików wojny. Można przypuszczać, że zwycięstwo państw cellitra,lnych oznaczałoby właściwie klęskę sprawy polskiej. Nie jest wykiluczone, że powstałby jakiś niewielki, powiązany z państwami zwycięskimi, twór polityczny nie zaspokajający ani w części aspiracj'i Polaków. Zwycięstwo Ententy, po rewolucji rosyjskiej stwarzalo zasadniczo inną sy.tuację. W każdym razie części (przynajmniej etnkznie polskiej) ziem zaboru rosyjskiego można Ibyło być pewnym. Jak daleko państwa Ententy chciałyby iść w kwestii ziem zaboru pruskiego i austriackiego, można było ty.lko spekulować. lVJoina było liczyć na przykład na Francję, która obawia la się silnych Niemiec, lecz już nie na Anglię. W dniu 11 listopada' 1918 L, gdy podpisywany był z pokonanymi Niemcami rozejm, posiadały one w swy,ch rękach nadal ziemie zabaru pruskiego.
Tak więc w praktyce ówczesna Polska, czy.li ziemie odbudowanegO' państwa, ograniczyła się do terenów Królestwa i wcześniej nieco opanowanej przez Polaków CZęŚCi zaboru aUSltriackiego wraz z Krakowem, co było następstwem całkowitego rozpadu wielonarodowej monarchii ausitro-węgierskiej, do którego przyczyniła się również wywołana Rewolucją PaźdZJiernikową fala rewolucyjna w Europie. Ow rozpad Ausho-Węgier okazał się dalszym korzystnym dla sprawy polskiej faktem, s.kwapliwie wykorZystanym przez polskich działaczy niepodleglościowych i całe spOłeczeństwa,' Pad 
IIznakiem zapytania stanęły, niezbędne dla realizacji całokształtu państwa polskiego, ziemie zaboru pruskieg,o: Wielkopolska, Pomorze i Śląs.k, a także ewentualne inne ziemie zachodnie i :północne, które odpadły w toku wieków od PoOlski. Odbudowane państwo nie miało jeszcze swej granicy zachodniej. W tym kontekś,cie rozpatrywać należy Powstanie Wielkopolskie 1918/19'19 .oraz wszelkie poczynania niepodległościowe Wielkopolan. Było ono nader ważnym ogniwem procesu odbudowy państwa polskiega. Nastąpiło w dogodnym momencie, gdy pod wDływem Rewolucji Październikowej wybuchł rewolucja w Niemczech i zdezorganizowała tam aparat państwowy i po częś.ci woOjskowy oraz powołała do życia różnego rodzaju rady społeczne (robotnicze, żołnierskie, ludowe), kóre - w byłym zaborze prusim - dały lud.ności :polskiej znaczne moż;liwości działania w sferze administracji, szkolniatwa iltd. Pows:tan.ie Wielkopolskie 19:18/1919 okazało się jednym z największych wydarzeń historycznych w dziejach narodu polskiego. Można wstkazac pr'zy,najmniej na kilka cech Powstania Wielkopolsliego, które szczególnie mocno uzasadniają konieczność pełniej,szjego włączenia go do tradycji i świadomości historycznej Polaków: sukces powstania:-łudowy charakter powsItania; iSitotny wpływ powstania na dzieje państwa i narodu. Powstanie Wielkopolskie 1918/1919 roku było jedynym polskim. powsItaniem zakończonym sukcesem czyli trwały.m wyzwoleniem ziem, o które walozono. Przyg010wane Z'Ostało długo!etnią pracą patriotyczną szer.okich Tzesz całego społeczeństwa wielkopolskiego i stworzyło niez,będne warumki dla przyszłej walk,i zbr,ojnej. Społeczeń",two to bacrzni,e obserwując poczynania pruskie i wiedzione zbiorowym doświadczemem historycznym, zdawało s'olbie sprawę, że o granice zachodnie trzeba będzie walcz:,c. Cała ludność brała czynny udział w przygotowaniach: gromadziła bToń, szyła mundury, magazynował? potrzebne materiały. Jednocześnie prowadziła prace nad reJolonizacją różnych dziedzin życia, m. in. transpol1tu, łączności, zaopaltrzenia, służbv zdrowia. Tworzyła organizacje wojskowe. Dość szybko, bo już po tygodniu od w 'Juchu P,owstanie, które było zupelnym zaskoczeniem dla Niemców, przybrało cechy bardziej zorganizowane łą,cząc w sposób harmonijny plany Dowództwa Głównego z inicjaitywą dowódców powstańczych. Nawet w trlzecim okresie powstania, gdy na stanowisko dowódcy przysłany został gen. Józef Dowbor-Muśnicki (kotóry doprówadził ar.mię powstańczą do stanu 70000 osób) i gdy walka toc.zyła się już w oparciu D regularne siły zrojne, Powstanie zachowało swój ludowy charakter. W ar:mii powstań'czej było około 40% r.obotnikÓw i 34°/0 chłopów oraz 20% rzemieślników. Sukces Powstania zawdzięczać należy wielu azynnikom: pari'otyzmowi i akltywności spoleczeńs,twa, zaskoczeniu Niemców .oraz - a raczej przede wszystkim - wspommanej już Rewolucji Listopadowej w N1emozech. Dużą rolę odegrała Naczelna Rada Ludowa i jej działania. Po Pow1staniu z Wielkopols.ki odpływała ludność niemiecka.
W rezuHacie tego odpływu obej'mującego około 350 000 osób, odsetek ludności oiem.eckiej w W.ielkopol,sce zmniejSlzył się 38% na 16% zaludnienia. W ideo,logii polit:y'cznej PO'wsltaI)ia Wielkopolstkiego mieściło się wyzwol,enie całości zi'e:n zaboru pruskiego. Słusznie stwiel'dza Ant'oni Czu'biński, że bez wyzwolenia Wielk.opolski niemożliwe byłoby odzyskanie Pomorza Gdańskiego, a także i części Śląska wyzwolonej przez powstania śląskie, bowiem Wielkopolska dała do nich inspirację. 
=<..  : "'" ..
,.. :w';.
.':-;,..J ...--!':':'
...,
,..:,
U::" ..
: > ,':'1
....h:;,..
'I
:'i<''....
:i,' .:,)p,lIf(!
'....". [
."'<: ."
''<'.1'"
..
:;:.;..v:«,:;.

'::j:<
.....IłU.........."""'.

',<' ,<,
+ł1"
.:.....
;.;;;.

".,
...,.,; ,..i::r:t .,.":/'
,,..
I;
: 
;.;....., 
.... - .'...... :.\..ty ..ri::: ,-.....-
"'_",,-"_::_v
Siedziba Dowodztwa Głownego w dniach Powstania Wielkopolskiego a póżniej Dowództwa Okręgu Korpusu VII przy ul. Babińskiego l (dzisiaj odcinek ul. S'olnej od Młyńskiej do wlotu na pl. Wielkopolski). Budynek już nie istnieje. Do momentu wybuchu Powstania w budynku mieściła się siedziba Komendantury Generalnej 5. Korpusu Armii (pruskiej). W tym budynku także powstańcy aresztowali w dniu 28 grudnia 1918 r. pruskich generałów z komendantem twierdzy Fritzem von Hahnem na czele. (Dd artykułu Zbigniewa Dworeckiego Fakty i wydarzenia z walk o niepodleglość u: latach 1918 - 1919 w Poznaniu na s. 45 - 54).

;r:'"
-p
'"f;" i