JERZY LUTOMSKI
DOROBEK INSTYTUTU PRZEMYSŁU ZIELARSKIEGO (1947 - 1977)
W ZWIĄZKU ze stale wzrastającą liczbą leków syntetycznych można by sądzić, że zainteresowanie roślinami leczniczymi i ich przetworami zmalało, a okres fitoterapii minął. W rzeczywistości - bez umniejszania postępu chemoterapii, obiektywne fakty dowodzą, iż lek roślinny w postaci unowocześnionej odgrywa coraz większą rolę w lecznictwie. Dokonane w pierwszej połowie dwudziestego wieku odkrycia na polu antybiotyków, najpierw z roślin niższych, a następnie z roślin wyższych, poznanie działania bakteriostatycznego wielu związków porostowych, rozwój poszukiwań fitoncydów, zwróciły ponownie uwagę badaczy na świat roślin. Hodowla, uprawa, zbiór, suszenie tych roślin oraz adiustacja surowców, ich przetwórstwo, farmakologia i ekonomika - stanowią zagadnienia, którymi zajmuje się blisko dwustu pracowników Instytutu Przemysłu Zielarskiego w Poznaniu. Ostatecz
Siedziba Instytutu Przemysłu Zielarskiego przy ul. Libelta 27 (róg Stalingradzkiej) 
JerzY Lutomskinym celem działalności Instytutu jest otrzymywanie wyrównanych pod względem morfologicznym i chemicznym populacji i odmian roślin leczniczych oraz pozyskanie z nich czystych substancji czynnych. Sprzyja to opracowaniu leków standaryzowanych w nowoczesnej postaci. Instytut wykształcił dwudziestu pięciu specjalistów pracujących z pożytkiem dla gospodarki narodowej w wielu placówkach naukowych i usługowych. Większość zatrudnionych w Instytucie Przemysłu Zielarskiego specjalistów uzyskała odpowiednie kwalifikacje w samym Instytucie, wykonując na miejscu prace doktorskie i habili - tacyjne. W sumie zrealizowano czterdzieści dziewięć dysertacji doktorskich i dziesięć rozpraw habilitacyjnych. Większość wyników prac doktorskich znalazła zastosowanie w praktyce. Efekty szeregu opracowań miały dla literatury światowej pierwszorzędne znaczenie. W trzydziestoletniej działalności Instytutu wyróżnić można dwa okresy: pierwszy od roku 1947 do 1960, kiedy Instytut podlegał Ministerstwu Zdrowia; drugi, który rozpoczął się w r. 1960 z chwilą przyłączenia Instytutu do Ministerstwa Przemysłu Spożywczego i Skupu i podporządkowania Zjednoczeniu Przemysłu Zielarskiego, stanowiącego zaplecze naukowo-badawcze tegoż przemysłu. Z tą chwilą Instytut zmienił nazwę z Państwowego Instytutu Naukowego Leczniczych Surowców Roślinnych na Instytut Przemysłu Zielarskiego. W pierwszym okresie pracy Instytutu zaznaczyły się dwa etapy: pierwszy, trwający do 1954 r., to etap pionierski, w którym prace badawcze ściśle wiązano z najpilniejszymi aktualnymi potrzebami młodego przemysłu zielarskiego . Wdrożono w tym czasie metodę produkcji oleju rycynowego oraz racjonalne sposoby destylacji olejków eterycznych. Przy zapoczątkowaniu prac nad uzyskaniem nowych, wartościowych odmian roślin leczniczych, które z natury rzeczy miały trwać jeszcze wiele lat - Instytut dostarczył do upraw pierwsze formy użytkowe takich gatunków roślin leczniczych jak mięta, kozłek, koper włoski, kminek i kolendra. W tym też czasie uporano się z opanowaniem kontrolowanej uprawy sporyszu. Drugi etap cechowała duża dynamika prac badawczych, wyrażająca się w publikacjach naukowych, w większości zamieszczanych we własnym czasopiśmie. Spora liczba prac eksperymentalnych ukierunkowana była na potrzeby Farmakopei Polskiej. Niestety, kontakty z przemysłem uległy osłabieniu. Tymczasem przemysł zielarski, reprezentowany przez Zjednoczenie "Herbapol" rozwijał się również dynamicznie i szukał pomocy w rozwiązywaniu problemów wynikających z rosnącego zapotrzebowania na wysokogatunkowe surowce zielarskie oraz z nowych zadań łączących się z ich przerobem. W tej sytuacji, z początkiem 1960 r. Komitet Ekonomiczny przy Radzie Ministrów przeniósł Instytut z resortu Ministerstwa Zdrowia do Ministerstwa Przemysłu Spożywczego i Skupu i podporządkował go Zjednoczeniu Przemysłu Zielarskiego "Herbapol". W ten sposób nastąpiła integracja przemysłu z placówką naukową. Efekty ekonomiczne współpracy Instytutu z przemysłem zielarskim oraz wyniki działalności naukowo-badawczej w dziedzinie roślin leczniczych i leku roślinnego wyróżniają korzystnie tę poznańską placówkę naukową. Udział pracowników naukowych Instytutu w ogólnopolskim dorobku nauk farmaceutycznych z dziedziny leku roślinnego stanowi około 60% wszystkich publikacji w tej dziedzinie. Dorobek nauKowy pracowników Instytutu w latach 1947 - 1977 przekracza dziewięćset publikacji oraz dwadzieścia trzy patenty uzyskane i kilkanaście zgłoszonych. 
Sala im. Bolesława Rumińskiego (1907 -1971) rzecznika rozwoju polskiego przemysłu zielarskiego; miejsce posiedzeń Rady Naukowej Instytutu Przemysłu Zielarskiego
DOROBEK INSTYTUTU W ZAKRESIE PROBLEMATYKI SUROWCÓW ZIELARSKICH
Szybka industrializacja kraju i postęp w rolnictwie stymulowały rozwój przemysłu zielarskiego oraz kształtowały kierunki tego rozwoju, szczególnie w pozyskiwaniu surowców zielarskich. Chemizacja rolnictwa jak i inne czynniki obiektywne wpłynęły na konieczność zastąpienia praktyki pozyskiwania surowców zielarskich ze stanu naturalnego ich racjonalną uprawą na wielkich areałach, tym bardziej że zwiększające się stale potrzeby surowcowe nie mogą być pokryte zbieraniem ziół. W związku z tym Instytut rozpoczął badania nad wprowadzeniem do upraw dawniej dziko rosnących trzydziestu siedmiu gatunków roślin. W wyniku tych badań wprowadzono do upraw lub uznano możliwości uprawy m. in. turzycy piaskowej, ostrzenia pospolitego, połonicznika nagiego i kosmatego, lilii złotogłów, nawrotu lekarskiego, babki piaskowej, pięciornika - kurze ziele, szczodraka krokoszowatego, krwawnika pospolitego, rzepika pospolitego, siwca żółtego, turówki leśnej i wonnej, dziurawca zwyczajnego, biedrzeńca wielkiego, ostropestu plamistego, arniki Chamisso, złotokapu zwyczajnego, pszonaku Perowskiego, rzewienia chińskiego, marzanny barwierskiej i siekierzycy gałęzistej. Sześć ostatnich gatunków wprowadzonych do upraw, to rośliny nie występujące we florze polskiej. Zostały one zaaklimatyzowane i zaadaptowane do upraw w wyniku prac Instytutu. Efekty ekonomiczne uzyskane z introdukcji nowych gatunków roślin wyniosły ok. 3 min zł rocznie (dane z r. 1974). 
JerzY
Lutomski
W Instytucie opracowano zagadnienie tzw. dojrzałości wegetatywnej: jest to takie stadium rozwojowe rośliny, w którym występuje w organach użytkowych maksymalne nagromadzenie określonych substancji czynnych, mających znaczenie lecznicze lub gospodarcze. Zbiór rośliny w tym właśnie stadium rozwoju jest oczywiście najbardziej korzystny. Jako bazę do badań nad wprowadzeniem do upraw nowych roślin - Instytut prowadzi kolekcję przedmiotowych roślin leczniczych złożoną z ok. dwóch tysięcy gatunków. Kolekcja służy także potrzebom nasiennictwa zielarskiego. Badania z zakresu nasiennictwa roślin leczniczych wykonane w Instytucie dały podstawy do opracowania Normy Branżowej nr BN-75-9119-02 pt.: "Materiał siewny. Nasiona roślin zielarskich" obowiązującej od 1 lipca 1976 r.
Prace w zakresie hodowli roślin leczniczych prowadzone w Instytucie ukierunkowane są na uzyskanie odmian bogatych w substancje czynne, dających wysoki plon, łatwych w uprawie i zbiorze, odpornych na choroby i zmienności warunków klimatycznych. W ciągu trzydziestu lat działalności Instytutu, w wyniku prac hodowlanych, zostało zatwierdzonych przez Ministerstwo Rolnictwa siedem odmian roślin zielarskich, a mianowicie: rącznik - "odmiana prof. Strażewicza": rumianek pospolity ..Promyk"; rumianek pospolity tetraploidalny "Złoty łan": kozłek lekarski "Polka": bieluń ..Indianka"; glistnik "Cynober" oraz mak "R-103" - wysokomorfinowy. W trakcie rejestracji znajdują się odmiany: naparstnica wełnista "R-100/305": dziurawiec zwyczajny ..W-61"; majeranek ogrodowy ..Nr 367" oraz kozłek lekarski "R - VII". W wyniku prac hodowlanych uzyskano uszlachetnione formy pokrzyku - wilcza jagoda, rzewienia dłoniastego, wilżyny. biedrzeńca, ostrogowca czerwonego i szałwi lekarskiej. Wszystkie te formy, o cennej charakterystyce, wprowadzono do upraw, co pozwoliło na zwiększenie efektywności ekonomicznej tych uprawo około półtora miliona zł rocznie. Tak bogaty rejestr odmian roślin zielarskich wyhodowanych przez Instytut jest osiągnięciem wyjątkowym, nie spotykanym w innych krajach europejskich. Zasługa to zespołu hodowców pracujących pod kierunkiem doc. dra Walerii Czabajskiej. Zagadnienia surowcowe związane z pozyskiwaniem alkaloidów sporyszowych stanowiły zasadniczą problematykę Instytutu przez szereg lat. Dzięki odpowiedniej selekcji szczepów sporyszowych i opracowaniu odpowiednich metod agrotechnicznych podniósł się w ostatnich latach średni plon sporyszu z jednego hektara, i to sporyszu ergotaminowego o 41 %. ergotoksynowego prawie dziesięciokrotnie, przy czym jedno
Dojrzale przetrwalniki grzyba C. laviceps purpurea Tul. Nowy szczep sporyszu ergotaminowego hodowli Instytutu Przemyślu Zielarskiego 
Przemysłu
ZielarskiegoczesnIe (od 1973) wprowadzono do upraw cenny szczep ergokrystynowy. Pozwoliło to na zwiększenie bardzo korzystnego dla gospodarki narodowej eksportu sporyszu. W zakresie agrotechniki upraw zielarskich, w dążeniu do intensyfikacji i racjonalizacji tych upraw, w całym trzydziestoleciu prowadzono w Instytucie prace nad wyborem i sposobami przygotowania gleby, potrzebami pokarmowymi, nawożeniem, gQsto.scia siewów, stosowaniem herbicydów, mechanizacją upraw i zbioru, ustalaniem optymalnych warunków suszenia i przechowywania oraz rejonizacją roślin leczniczych. Ścisłe instrukcje uprawowe opracowano dla dwudziestu trzech roślin. W zakresie agrotechniki prowadzi się także prace nad uprawami hydroponicznymi, nad bezpośrednim siewem nasion do gruntu (zamiast sadzonek), nad zwalczaniem chorób i szkodników występujących periodycznie bądź stale, oraz nad określaniem pozostałości herbicydów w glebie i pozyskanym surowcu. Opracowano mecha
Odmiana naparstnicy wełnistej o wysokiej zawartości lanatozydu C wyhodowana przez zespól doc. dr Walerii Czabajskiej 
JerzY
Lutomski
niczne sadzenie mięty, zakażanie żyta zarodnikami sporyszu, mechaniczny zbiór sporyszu, ziela bielunia indiańskiego, rumianku, mięty i cząbru, oraz mechaniczne krajanie kłączy kozła lekarskiego. Wyniki prac prowadzonych w zakresie suszarnictwa surowców zielarskich i ich przechowalnictwa stanowią podstawę do projektowania prawidłowych magazynów oraz suszarń do surowców zielarskich jak i optymalizacji warunków ich suszenia.
DOROBEK INSTYTUTU W ZAKRESIE PROBLEMATYKI FITOCHEMICZNEJ
W problematyce fitochemicznej prace w Instytucie koncentrowały się na wyodrębnianiu substancji czynnych z materiału roślinnego, analityce i ocenie farmakologicznej surowców lub przetworów z nich otrzymanych. W wyniku wykonanych opracowań analitycznych wprowadzono jako obowiązujące metody: oznaczanie alantoiny w żywokoście: lanatozydów w liściach naparstnicy wełnistej; keliny w owocach aminka egipskiego oraz alkaloidów w sporyszu. Ponad czterdzieści analitycznych metod chemicznych opracowanych w Instytucie wykorzystywanych jest w kontroli analitycznej surowców i przetworów zielarskich, a szereg z nich wprowadzono do norm branżowych. Zespół prof. dra hab. Tadeusz Wrocińskiego opracował kilka oryginalnych farmakodynamicznych metod badań i oznaczeń lub dokonał modyfikacji już istniejących. Należą do nich: oznaczenie działania uspokajającego; ruchliwości spontanicznej w labiryncie; działania przeciwbólowego; przeciwzapalnego; działania substancji kuraropodobnych. Opracowano również metodykę oceny działania kardiotoksycznego i przeciwmiażdżycowego; sali-diuretycznego; żółciotwórczego; zółciopędnego; odtruwającego wątrobę; przeciwrobaczego: spazmolitycznego; przeciwwrzodowego oraz rozpuszczającego kamienie nerek i pęcherza moczowego. Opracowana została metoda oznaczania aktywności bakteriobójczej, która znalazła praktyczne zastosowanie w ocenie działania bakteriobójczego leków roślinnych (np. drażetki Alliofil). W latach 1971 - 1975 Instytut realizował dziewięćdziesiąt dwa tematy prac naukowo-badawczych, w tym dwa tematy międzyresortowe, a mianowicie: "Oznaczanie pestycydów i produktów ich degradacji w surowcach i lekach roślinnych" (wspólnie z Instytutem Ochrony Roślin); "Badania możliwości uprawy roślin zielarskich w rejonach przemysłowych (przemysł chemiczny i hutniczy) oraz ocena ich przydatności technologicznej" (wspólnie z Instytutem Uprawy, Nawożenia i Gleboznawstwa w Puławach) oraz cztery tematy resortowe. Badania zakończono w zakresie czterdziestu dwóch tematów. Aktualnie w Instytucie realizowanych jest czterdzieści osiem tematów.
OPRACOWANIA PREPARATYWNE
Opanowanie przez Instytut produkcji sporyszu pozwoliło na opracowanie sposobu izolacji zespołu alkaloidów oraz czystej ergotaminy i na tej podstawie - technologii produkcji leków typu "Bellergot" i . .Bellergot- Retard" sprowadzanych dawniej z zagranicy. Dzięki wyhodowaniu bogatej w skopolaminę i hioscyaminę odmiany bielunia indiańskiego, co uniezależniło kraj od importowania tych surowców - opracowano technologię produkcji leków: "Scopolan" i "Scopolan compositum" sprowadzanych dawniej z zagranicy. Wykorzystując ługi pozostające przy produkcji preparatu "Scopolan" - opracowano technologię produkcji szeregu nowych pochodnych atropiny o specyficznym i odmiennym od macierzystego alkaloidu działaniu farmakologicznym. 
Po opracowaniu metody izolacji frakcji czynnej i poszczególnych antrazwiązków z korzeni marzanny barwierskiej (Riibia tinctorum) opracowano technologię otrzymywania leku (przeciw niektórym przypadkom kamicy nerkowej) w postaci tabletek "Rubinex" i pasty "Rubiolizyna,\ Badania nad właściwościami przeciwgrzybiczymi i bakteriostatycznymi czosnku uwieńczone zostały opracowaniem technologii produkcji drażetek "Alliofil" , leku o wybiórczym działaniu przeciw gronkowcowi złocistemu. Izolacja kompleksu ciał czynnych z nasion ostropestu o działaniu odtruwającym wątrobę pozwoliła na opracowanie technologii produkcji drażetek 00 Sylimarol" oraz emulsji . Pediasyl'. Jako emulsję do leczenia urazów, stłuczeń oraz masażu leczniczego i sportowego opracowano na bazie arniki i nagietki - preparat ooArealen". Przeciwko paradentozie opracowano pastę ziołową do zębów . .Herbadont", opart \ na substancjach czynnych szałwi lekarskiej, borówki i mieszaniny różnych soli mineralnych. N a bazie siarczanowej skrobi, której sposób otrzymywania opracowano w Instytucie - zaoferowano preparat o działaniu przeciw wrzodom żołądka w postaci tabletek "Gastramyl". N a drodze półsyntezy opracowano technologię otrzymywania O-etylorutozydu, dwunikotynianu eskuletyny, soli sodowej wodorobursztynianu kwasu glicyryzynowego. pochodnych narkotyny oraz produktu przekształcenia giaucyny jako homologu kwasów arystolochiowych. Niezależnie od tego opracowano dla potrzeb przemysłu chemicznego technologię produkcji digitoniny z nasion naparstnicy purpurowej - odczynnika do oznaczania poziomu cholesterolu we krwi sprowadzanego dawniej z zagranicy oraz dla potrzeb przemysłu spożywczego - technologię produkcji przypraw z roślinnych surowców przyprawowych w postaci suchych sypkich wyciągów tłuszczowych, względnie wodno-alkoholowych. Wymienione preparaty lecznicze opracowane zostały głównie w Zakładzie Fitochemii, kierowanym przez doc. dra Henryka Speicherta i w Zakładzie Technologii kierowanym przez doc. dra Piotra Żurawskiego.
Według stanu na dzień 1 marca 1977 r. Urząd Patentowy udzielił Instytutowi dwadzieścia trzy patenty zaś kilkanaście dalszych opracowań stanowi nie rozpatrzone dotychczas zgłoszenia patentowe. Według stanu na dzień 1 marca 1977 r. Instytut zawarł z jednostkami produkcyjnymi Zjednoczenia Przemysłu Zielarskiego ..Herbapol" trzydzieści jeden dwustronnych umów wdrożeniowych. Wartość produkcji preparatów objętych tymi umowami przewidziana w okresie jednego roku wynosi ogółem 254 min zł. a planowane efekty ekonomiczne przekroczą 42 min zł rocznie.

INTEGRACJA DZIAŁALNOŚCI Z INNYMI PLACÓWKAMI BADAWCZYMI I PRZEMYSŁEM
Obok partycypacji w wykonaniu tematów badań międzyresortowych i resortowych, Instytut współpracuje z zagranicznymi placówkami naukowo-badawczymi: z Wszechzwiązkowym Instytutem Roślin Leczniczych w Moskwie, Instytutem Ochrony Roślin w Kleinmachnow i Arzneimittelwerk w Dreźnie (Niemiecka Republika Demokratyczna) . Instytutem Roślin Leczniczych w Budakalasz (Węgry), Narodowym Instytutem Raka w Bethesda (Stany Zjednoczone Ameryki Płn.) oraz Instytutem Medycyny Wschodniej w Góteborgu (Szwecja). Poza tym Instytut posiada doraźne kontakty z pokrewnymi placówkami bułgarskimi, czechosłowackimi, jugosłowiańskimi i rumuńskimi. Instytut współpracuje z Akademią Rolniczą w Poznaniu i Warszawie, Akademią Medyczną w Poznaniu, Wrocławiu, Szczecinie. Warszawie. Krakowie i Łodzi, Akademią Ekonomiczną w Poznaniu, Instytutem Uprawy, Nawożenia i Gleboznawstwa w Puławach oraz Komisją Farmakopei Polskiej. 
JerzY
Lutomski
Oznaczanie analityczne w Zakładzie Analityczno- Kontrolnym. Przy aparaturze (od lewej) mgr Teresa Bartkowiak i mgr Bogdan Gnusowski
Efektywna współpraca Instytutu z przemysłem rozpoczęła się dopiero z chwila włączenia do Ministerstwa Przemysłu Spożywczego i Skupu (1960). Wyrazem postępującej integracji jest stały wzrost liczby wdrożeń do przemysłu w stosunku do liczby prac zakończonych (Tabela 1). Za pośrednictwem Zjednoczenia oraz także bezpośrednio - Instytut współpracuje z wszystkimi zakładami produkcyjnymi i zielarskimi ośrodkami doświadczalnymi "Herbapolu" . Instytut współpracuje również z Kutnowskimi Zakładami Farmaceutycznymi "Polfa" i Zakładami Chemicznymi "Azoty" w Jaworznie oraz Wojewódzki} Spółdzielnią Ogrodniczo- Pszczelarską w Poznaniutabel« 1 PRACE INSTYTUTU WDROŹOKU DO PRODUKCJI Rok w stosunku do liczby prac zakończonych Rok w stosunku do liczby prac zakończonych 1961 10% 1971 70% 1966 60% 1976 86%
Instytut przynosi przemysłowi szereg efektów niewymiernych, jak np. opracowywanie metod analityczno-kontrolnych wprowadzanych do norm, opracowań przeglądowych itp. To samo dotyczy zielarskich ośrodków doświadczalnych, którym Instytut służy stale w zakresie opiniowania planów prac naukowo-badawczych, koordynacji prac oraz instruktażu w zakresie hodowli, agrotechniki, ochrony roślin, uprawy, mechanizacji i suszarnictwa, poprzez lustracje, konsultacje, organizowanie narad i konferencji specjalistycznych. Wartość produkcji sprzedanej w latach 1971 - 1976 wyniosła 554 163 000 zł. Nakłady finansowe ogółem na utrzymanie Instytutu w latach 1971 - 1976 wyniosły 92 372 000 zł. Na jedną zainwestowaną złotówkę na utrzymanie ogółem Instytutu w latach 1971- 1976 gospodarka narodowa otrzymała tylko z preparatów wymienionych w Tabeli 2 - 3,38 zł.

Tabela 2
WARIDŚĆ PRODUKCJI (WG CEN ZBYTU) PREPARAIÓW OPRACOWANYCH PR/IZ. INSTYTUT W LATACH 1971 - 1976 (w milionach zł)
Produkcja sprzedana Lp. N azua Icku w latach wartość Akumulacja 1 Scopolan drażetki 1971-1976 254 839 199 866 2 Scopolan czopki 1971-1976 16 989 12 196 3 Bellergol Retard 1971-1976 9 541 2267 4 Sporysz 1971 - 1975 132 968 22 651 5 Alliofil 1973-1976 96 255 50 373 6 Rubinex 1974-1976 43 571 24 453
I na koniec uwaga, podsumowująca jubileuszowe rozważania. Nie mielibyśmy tych osiągnięć naukowych i efektów gospodarczych, gdyby kompetentne czynniki partyjne-i administracyjne nie troszczyły się stale o coraz lepsze warunki pracy w Instytucie Przemysłu Zielarskiego. To dzięki pomocy resortu oraz władz wojewódzkich i miasta Poznania, która towarzyszyła rozwojowi poznańskiej placówki, cały zespół Instytutu mógł uczestniczyć w kształtowaniu polskiej myśli naukowej i efektywnie oddziaływać na rozwój krajowego przemysłu zielarskiego.