JAN MARKOWSKI
KAZIMIERZ NOWAKOWSKI W dwudziestą piątą rocznicę śmierci
B ył wnukiem Jana Nepomucena Nowakowskiego, który po Powstaniu Listopadowym w 1331 r. schronił się w Wielkopolsce *. Kazimierz Bonawentura Nowakowski urodził się w Inowrocławiu w dniu 14 lipca 1879 r. jako syn kupca i znanego działacza społecznego, Kazimierza Nowakowskiego i Anny z Perlińskich. Przykład patriotycznie żyjących i nie szczędzących sił w służbie dla Ojczyzny rodziców wywarł przemożny wpływ na kształtowanie osobowości syna. Rodzice brali aktywny udział w walce przeciwko germanizacji. Anna Nowakowska udzielała potajemnie lekcji języka polskiego dzieciom polskim. W takiej atmosferze wychowywał się Kazimierz Nowakowski w Inowrocławiu. Nic też dziwnego, że w gimnazjum inowrocławskim popadł w konflikt z nauczycielami pruskimi, w wyniku którego rodzice zmuszeni byli przenieść go do gimnazjum w Chełmnie (1897), gdzie w 1900 r. złożył maturę. W tym okresie należał do tajnej organizacji Filomatów Chełmińskich. W latach 1900 -1905 Kazimierz Nowakowski studiował medycynę na uniwersytetach w Heidelbergu, Berlinie, Wrocławiu, Lipsku, Monachium oraz ponownie w Lipsku. W 1905 r. złożył w Lipsku egzamin lekarski i opublikował tamże pracę doktorską Ueber Entwicklungshemmung der Ba uchspalte und ihre praktische Bedeutung, na podstawie której uzyskał w dniu 2 czerwca 1906 r. dyplom doktora medycyny w zakresie chirurgii i położnictwa. W latach 1906 - 1910 odbywał kolejno specjalizację w zakładzie Prowincjonalnym Akuszerek mieszczącym się w Poznaniu przy ul. Polnej; Zakładzie SS. Miłosierdzia w Poznaniu przy ul. Długiej; Uniwersyteckim Instytucie Patologicznym w Lipsku; Szpitalu Cesarzowej August y- Viictorii w Berlinie- Sch6nebergu; Miejskim Lazarecie w Poznaniu przy ul. Szkolnej, w którym oddziałem chirurgicznym kierował prof. Max Jaffe; oraz w Szpitalu Miejskim w Kolonii 2 . Już w tym okresie uzyskiwał bardzo pochlebne opinie i dał się poznać jako zdolny i sumienny lekarz . .wykazujący wiele zrozumienia dla zadań i obowiązków stanu lekarskiego" 3. Na początku 1910 r. Nowakowski osiadł na stałe w Poznaniu. Tu w dniu 11 stycznia 1910 r. zawarł związek małżeński z Janiną Mieczkowską, córką' Augusta i Marii z J erzykiewiczów. Mimo pełnych kwalifikacji specjalistycznych w chirurgii i ortopedii, nie mógł znaleźć w Poznaniu samodzielnego miejsca pracy. Większość szpitali była w rękach pruakieh. Nieliczne polskie szpitale (z reguły zakonne) obsadzone były wybitnymi
1 Helena (z Nowakowskich) P a n i e ń s k a, Kazimierz i Anna Nowakowscy (maszynopis). Są to wspomnienia siostry (UT. 1878) chirurga o rodzicach i rodzinie. :4. W r z o s e k , Uniwersytet Poznański w pierwszych latach swego istnienia (1919-1923; za rektoratu Heliodora Swięcickiego. Poznań 1924, s. 318.
3 Wojewódzkie Archiwum w Poznaniu. Akta Miasta Poznania. Sygn. 2827, s. 4-6.

Jan Markowski
chirurgami, jak Leon Mieczkowski i Ignacy Zielewicz 4 , W tej sytuacji Kazimierz N owakowski zdecydował się na otwarcie prywatnej kliniki chirurgicznej i ortopedycznej w domu swej żony przy ul. Lipowej 2 (obecnie Nowowiejskiego 5). Klinika ta składała się z sal operacyjnej i gimnastyczno-ortopedycznej, gabinetu lekarskiego oraz trzech pokoi dla chorych, dysponowała autoklawem, aparatem roentgenowskim (x-ray), z ciemnią do wywoływania klisz, oraz rehabilitacyjnymi aparatami ortopedycznymi 5 . Pracował wraz z żoną w tej klinice do roku 1914, w którym wybuch wojny światowej przerwał Nowakowskiemu zarówno pracę zawodową, jak i żywą działalność naukową w Poznańskim Towarzystwie Przyjaciół Nauk. Po wcieleniu w dniu 3 sierpnia 1914 r. do armii pruskiej w stopniu podporucznika, znalazł się jako chirurg na froncie zachodnim pod Verdun i Soisson w szpitalu polowym nr 7 przy V Korpusie Armii. Z zachowanych akt wynika, że Kazimierz Nowakowski szczególnie gorliwie zajmował się rannymi na polu bitwy rodakami; naie pomijał okazji przeprowadzania z nimi patriotycznych rozmów, ułatwiał im wcześniejsze opuszczenie pola walki i powrót do rodzinnych stron«. W 1917 r. został przeniesiony do szpitala wojskowego w Rawiczu, a następnie do Poznania, gdzie ordynował jako chirurg w różnych szpitalach polowych, a także w Głównym Szpitalu Wojskowym mieszczącym się na narożniku dzisiejszych ulic Libelta i Kościuszki. Powrót do Poznania umożliwił Nowakowskiemu podjęcie przerwanej pracy naukowej i społecznej w Wydziale Lekarskim Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, którego członkiem został już w 1908 r. i w którym pełnił w latach 1912-1920 funkcję sekretarza, a od 1910 r. (do śmierci) był członkiem Komitetu Redakcyjnego "Nowin Lekarskich".
W 1918 r. - gdy Prusacy ponosili klęski na wszystkich frontach - Prezydium Wydziału Lekarskiego Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk organizowało tajne spotkania wybranej grupy lekarzy mające na celu przygotowanie polskiej służby sanitarnej. Z inicjatywy Wydziału odbył się w Poznaniu w sali posiedzeń przy ul. Mielżyńskiego 27/29 w dniu 27 listopada 1918 r. Zjazd Lekarzy Ziem Polskich, znajdujących się dotychczas w granicach państwa pruskiego; w Zjeździe wzięło udział siedemdziesięciu czterech lekarzy Polaków z zachodniej Polski. Ka
Kazimierz
Nowakowski
«Leon Mieczkowski był od l'm r. ordynatorem oddziału chirurgicznego nowo wybudowanego Szpitala sióstr Elżbietanek przy ul. Łąkowej; Ignacy Zielewicz był od 1888 r. aż do śmierci w 1917 r. naczelnym chirurgiem Szpitala Sióstr Miłosierdzia przy ul. Długiej, zwanego Szpitalem Przemienienia Pańskiego. 5 Wspomnienia Jerzego i Zygmunta, synów Kazimierza Nowakowskiego (w posiadaniu autora). « Centralne Archiwum Wojskowe w Rembertowie, Teczka personalna nr 986.
zlmIerz Nowakowski przedstawił na tym zjeździe skład powołanych na poprzednich zebraniach komisji: statystycznej, administracyjnej, szpitalnej, uniwersyteckiej 1 zdrowia publicznego 7. W połowie listopada tegoż roku wyłoniła się pilna potrzeba zorganizowania opieki nad coraz liczniej powracającymi z zachodu polskimi uchodźcami. N a wzór genewskiego Czerwonego Krzyża, z inicjatywy Wydziału Lekarskiego zorganizowano w mieście Polski Czerwony Krzyż, którego założycielami byli: dr Ireneusz Wierzejewski, Kazimierz Nowakowski, Henryk Cetkowski oraz ksiądz Laskowski. N a dworcu poznańskim zaadaptowano barak i urządzono w nim ambulatorium lekarskie, stację odżywiania, pomieszczenia dla matek z dziećmi oraz punkt wydawania ciepłej odzieży. Kazimierz Nowakowski na rozkaz komendanta Straży Ludowej ppłk. Juliana Langego zorganizował stacje sanitarne na Jeżycach, Wildzie, Chwaliszewie, Łazarzu i na Starym Mieście. Stanął również naczele kursów sanitarnych s . Odbyły się cztery takie kursy, dostarczające tak potrzebnego w tym okresie przeszkolonego personelu polskiego, który w momencie wybuchu Powstania Wielkopolskiego 1918/1919 zajął w szpitalach stanowiska opuszczone przez medyczny personel pruski. W grudniu 1918 r. służba sanitarna w Wielkopolsce · - a w szczególności w Poznaniu - była dobrze przygotowana do czekających ją zadań 9. Była w tym wielka zasługa Wydziału Lekarskiego Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół N auk, który na czele ze swym prezesem Stanisławem Łazarewiczem i sekretarzem Kazimierzem Nowakowskim stanął na wysokości zadania. Nowakowski już godzinę po wybuchu powstania podjął w Głównym Szpitalu Wojskowym próby uratowania dwóch pierwszych ciężko rannych bohaterów: Franciszka Ratajczaka i Stanisława Andrzejewskiego. Z powodu licznych postrzałów brzucha nie udało się jednak utrzymać ich przy życiu 10. W dniach Powstania Nowakowski objął samorzutnie funkcję naczelnego chirurga oraz kierownictwo Głównego Szpitala Wojskowego. Był to jedyny szpital czynny całą dobę, który przyjmował transporty rannych również w nocy. N owakowski brał udział także w organizowaniu "pociągów lazaretowych", prowadził kursy sióstr Czerwonego Krzyża i był członkiem komisji egzaminacyjnej. Prowadzeniem kursów sanitarnych zajmował się również w latach późniejszych«, W dniu 9 stycznia 1919 r. Kazimierz Nowakowski wstąpił do Wojska Polskiego i pracował jako ordynator w I stacji chirurgicznej Szpitala Garnizonowego w Poznaniu, a z dniem l maja tegoż roku mianowany został naczelnym lekarzem oddziału chirurgicznego VII Okręgowego Szpitala Wojskowego. Niezależnie od swych rozlicznych obowiązków zawodowych, Kazimierz Nowakowski brał czynny udział jako wykładowca chirurgii w kursach zorganizowanych dla studentów medycyny, którzy na wieść o Powstaniu Wielkopolskim opuścili uniwersytety pruskie i wrócili do Ojczyzny. N auka trwała od 15 lutego do 29i "Kurier Poznański", nr 279, 5 XII 1918 r.; nr 538, 22 XI 1928 r. 8 Z zaczątków PCK w Poznaniu, "Kurier Poznański" , nr 596, 29 XII 1918 r.; M. G umowski, Dzieje PCK w Wielkopolsce 1918-1928 r., Poznań 1930, s. 51; D. Wawrzyk o w s k a - W i e r c i o c h o w a, W kręgu miłości i bohaterstwa. Warszawa 1965, s. 272-273; S. Woj t k o w i ak, Służba sanitarna w Powstaniu Wielkopolskim 1918-1919. W: Zarys dziejów wojskowej służby zdrowia. Warszawa 1974, s. 261. »J. B a s i ń s ki, Sanitariat Powstania i Armii Wljcp. W: Powstanie Wielkopolskie 1918- 1919. Kościan 1975, s. 276.
» "Kurier Poznański", nr 299, 31 XII 1918 r.; "Dziennik Poznański". Dodatek świąteczny poświęcony Dziesiątej Bocznicy Oswobodzenia Wielkopolski nr 296, s. VI, 23 XII 1928 r. 11 W 1925 r. sześciotygodniowe kursy dla rezerw ochotniczych, zoo. M. G u m o w s ki, op, cit., s. 16; W 1928 r. Kurs doraźnej pomocy i ratownictwa, zob. Wojewódzkie Archiwum w Poznaniu, Akta Miasta Poznania, sygn. 2410, s. 86.
3 Kronika ill. Poznania - 4 
Jan Markowskikwietnia 1919 r. Podobnie jak inni wykładowcy, zrzekł się wynagrodzenia, zostało ono przekazane na pomoc koleżeńską - na fundusz wspierania wdów i sierot po lekarzach 12. Po trzech latach służby w Wojsku Polskim w dniu 23 lutego 1922 r. został przeniesiony do rezerwy w stopniu podpułkownika, a z dniem 8 II 1924 r. zweryfikowany do stopnia pułkownika. Za swą wzorową służbę został odznaczony Złotym Krzyżem Zasługi i Krzyżem Walecznych«.
W lipcu 1919 r. Kazimierz Nowakowski objął stanowisko naczelnego chirurga Szpitala Przemienienia Pańskiego; habilitował się z zakresu chirurgii na początku 1923 r. na podstawie pracy O postrzałach mózgowych. Klinika Chirurgiczna kierowana przez prof. dra Antoniego Jurasza, mieszcząca się od 1920 r. w Szpitalu Miejskim przy ul. Szkolnej, została w dmiu l lipca 1923 r. przeniesiona do Szpitala Przemienienia Pańskiego, toteż Kazimierz N owatowski objął z tym dniem funkcję ordynatora oddziału chirurgicznego w Szpitalu Miejskim. Oddział ten posiadał w roku 1923 sto dwa łóżka i był największy w Poznaniu. Obok tego kierował Lecznicą Miejską powstałą w tym roku przy Szpitalu Miejskim (ul. Podgórna 12a) i szesnastołóżkowym oddziałem chirurgicznym.
Kazimierz Nowakowski.
Zdjęcie wykonane w Poznaniu w roku IW
Mimo zachowania pełnej niezależności od uniwersyteckiej katedry chirurgicznej, współpracował z Uniwersytetem Poznańskim na wielu płaszczyznach. Prowadził dla studentów wykłady, ćwiczenia, egzaminy i praktyki. Był recenzentem ok. czterdziestu prac doktorskich z zakresu chirurgii, ortopedii i położnictwa«. Dużo czasu poświęcał badaniom naukowym własnym i lekarzy ze swego otoczenia, chociaż nie taka była rola oddziału chirurgicznego tego Szpitala, który nie był placówką uniwersytecką. Oddział ten miał też gorsze warunki do takiej pracy, z uwagi na dużą liczbę chorych i stosunkowo małą - lekarzy. Wysyłał też asysten - tów za granicę w celu zapoznania ich z najnowszymi osiągnięciami w medycynie. Wykształcił w szpitalu ok. czterdziestu wybitnych chirurgów, z których kilku uzyskało tytuły profesorów lub docentów, a wielu zajęło samodzielne placówki chirurgiczne. N ależeli do nich: profesorowie i docenci Zygmunt Bartkowiak, Jan Moll, Florian N owacki, Ksawery Rowiński, Alfons Senger; ordynatorzy oddziałów chirurgicznych doktorzy: Konstanty Alchimowicz (Szpital Sw. Józefa), Bogdan Bogacki (I oddział chirurgiczny, a następnie zastępca dyrektora Szpitala Miejskiego przy ul. Szkolnej), Józef Dębski (Toruń), Wiktor Dullin (Szamotuły), Józef Englert (Rawicz), Mieczysław Miłoszewski (Wągrowiec ), Stanisław Kaliniewicz (Kalisz, Kołomyja), Leonard Serwacki (Działdowo), Henryk Tempłowicz (Bojanowo), Władysław Witkowski (Koło,
" A. W r z o s e k , Kursa medyczne poznańskie zorganizowane w 1919 r. Arch. Historii 1 Filozofri Medycyny oraz Historii Nauk Przyrodniczych. T. II, Poznań 1925, s. 131-138.
« Centralne Archiwum Wojskowe w Rembertowie. Teczka personalna nr «Archiwum Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Protokóły z posiedzeń Rady Wydziału Lekarskiego, sygn. 205, 188; Arch. Akademii Medycznej w Poznaniu. Protokóły z posiedzeń Rady Wydziału Lekarskiego, sygn. 15;92. 
Konin, później ordynator II Oddziału Chirurgicznego poznańskiego Szpitala Miejskiego przy ul. Szkolnej) i in. Za aktywny udział w Powstaniu Wielkopolskim oraz w życiu naukowym i społecznym Poznania - Kazimierz Nowakowski odznaczony został m. in. Krzyżem Naczelnej Rady Ludowej, Medalem Srebrnym Polskiego Czerwonego Krzyża i brązowym Medalem "Za długoletnią służbę". Wybuch drugiej wojny światowej zastał Kazimierza Nowakowskiego na posterunku w Szpitalu Miejskim, na którym pozostał na polecenie władz polskich. Był to duży akt odwagi, zdawał sobie bowiem sprawę z grożącego mu niebezpieczeństwa ze strony hitlerowców, którzy szczególnie bezwzględnie rozprawiali się z uczestnikami Powstania Wielkopolskiego 1918/1919. Dorośli synowie profesora: Jerzy, Zygmunt, Michał i Kazimierz walczyli w kampanii wrześniowej 1939 r. w szeregach Wojska Polskiego. Najmłodszy Andrzej, liczący wówczas piętnaście lat, we wrześniu - na żądanie ojca - wyjechał z matką do Lublina a w późniejszych latach brał udział w konspiracji i walczył w Powstaniu Warszawskim. Wszyscy synowie walcząc na różnych frontach z hitlerowcami czynnie dowiedli swego głębokiego patriotyzmu, który wynieśli z domu rodzinnego 15. Kazimierz Nowakowski był świadkiem wkroczenia wojsk okupacyjnych do Poznania i przejęcia przez władze hitlerowskie Szpitala Miejskiego u. Już od pierwszych dni okupacji więziono i mordowano Polaków, a przede wszystkim inteligencję, działaczy politycznych i społecznych. Mimo to dr Nowakowski nie zaprzestał swej działalności dydaktycznej, nadal utrzymywał kontakty ze studentami i przeprowadzał egzaminy, co niestety wykryte zostało przez hitlerowską policję", l listopada 1939 r. został aresztowany i wtrącony przez gestapo do Fortu VII - miejsca kaźni okrytego wyjątkowo tragiczną sławą. Początkowo przebywał przez sześć tygodni w pozbawionym światła dziennego, wilgotnym, nieogrzanym i przepełnionym więźniami lochu 18 . Od początku 1940 r. przebywał w celi, m.in. z pułkownikiem Stanisławem Thielem oraz inż. Januszem Mościckim, którzy później również odzyskali wolność. Nowakowski w Forcie VII zachowywał się z godnością i odwagą, cierpliwie znosił szykany hitlerowców. Zwolniony ziostał z więzienia w dniu 14 lutego 1940 r. dzięki staraniom rodziny oraz pomocy jego dawniejszych pacjentów pochodzenia niemieckiego. 5 marca 1940 r. przedostał się do Planty w okolice Ostrowca Świętokrzyskiego, gdzie przebywali uprzednio wysiedleni z Poznania jego żona i syn Andrzej. W końcu 1940 r. Kazimierz Nowakowski objął stanowisko naczelnego chirurga szpitala Ubezpieczalni Społecznej w Ostrowcu Świętokrzyskim. Tam też przyjął do pracy na swym oddziale dra Romana Drewsa, niedawno zmarłego wybitnego profesora chirurgii w Poznaniu. Nowakowski nie wahał Się udzielać pomocy lekarskiej partyzantom. Dojeżdżał do rannych żołnierzy ukrytych w okolicznych lasach i wio
»Z. K. N o w a k o w s ki, Okres wojenny w Polsce w 1939 r. W: Wspomnienia Z wrześniowych dni. Poznań 1975, s. 211 - 264. » Oddział chirurgiczny objął z dniem 9 października 1939 r. młody hitlerowiec, chirurg dr Huchzermayer - wielki wróg Polaków, który aresztował z miejsca osiemnastu asystentów "pozostawiając do swojej dyspozycji" prof. Nowakowskiego. Zob. H. S z o ł d r s k a , Walka Z kulturą polsfcq. W: Uniwersytet Poznański podczas okupacji. Poznań 1948, s. 71.
«Już pod koniec września 1939 r. były donosy na prof. Nowakowskiego i prof. Leona Padlewskiego - mikrobiologa. Zob.: Z. G r o t i in., Dzieje Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza 1919-1968. Poznań 1972, s. 316; Biuletyn Gł. Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce XXII , Warszawa 1971, s. 252. 18 Wspomnienie prof. Nowakowskiego o swym pobycie w Forcie VII. Zob.: "Przegląd Zachodni" H. XI, T. II, z. 7 - 8. Poznań 1955, S. 593 - 595.

[' 
Jan Markowski
Pamiątkowa fotografia z Ostrowca Świętokrzyskiego wykonana w grudniu 1940 r. Przy stole siedzą od lewej: Andrzej Nowakowski, Roman Drews, Janina Nowakowska, Maria Gutsehe, Kazimierz Nowakowski; stoją rodzeństwo Halina, Jerzy i Stefan Gutsche
skach. W lutym 1944 r. przeniósł się z Ostrowca do Szpitala w Skarżysku Kamiennej, a 19 października 1944 r., na żądanie władz okupacyjnych, podjął pracę w szpitalu w Radomiu, podobnie jak inni poznańscy profesorowie: Bolesław Kowalski i Franciszek Łabendziński. Na oddziale chirurgicznym tego szpitala asystentem był dr Jan Moll, dzisiejszy profesor kardiochirurgii w Łodzi. Mimo doznanych już uprzednio represji ze strony okupanta, dr Nowakowski nie przerywał pracy dydaktycznej i prowadził wykłady w drugiej filii Tajnego Uniwersytetu Ziem Zachodnich w Kielcach 19. Po wyzwoleniu Radomia skorzystał z nadarzającej się okazji powrotu do Poznania, gdzie zjawił się w dniu 30 marca 1945 r. Zastał w Szpitalu Miejskim nieliczną garstkę swych dawnych kolegów i uczniów i rozpoczął z nimi pracę ostatniego okresu swego życia. Wielki - liczący około stu pięćdziesięciu łóżek oddział chirurgiczny podzielono na dwa samodzielne oddziały chirurgiczne oraz wydzielono osobne oddziały: urologiczny i chirurgii klatki piersiowej. Poza pracą w Szpitalu Miejskim, sześćdziesięciosześcioletni i schorowany (po pobycie w Forcie VII nigdy już nie odzyskał w pełni zdrowia) dr Nowakowski powrócił do dawnych zajęć na Wydziale Lekarskim Uniwersytetu Poznańskiego, a od 1950 r. Akademii Medycznej, będąc już profesorem tytularnym chirurgii na tym Wydziale. Tytuł ten nadany mu został w dniu 18 września 1945 r. przez prezydenta Krajowej Rady Narodowej. W uznaniu zasług położonych w walce z okupantem został w dniu 14 stycznia 1947 r. odznaczony Medalem Zwycięstwa i Wolności. Profesor dr Kazimierz Nowakowski pełnił obowiązki zawodowe i społeczne
". W 50-lecie rozwoju nauk medycznych w Poznaniu 1920 -1970. Poznań 1969, s. 63; 25 lat Akademii Medycznej w Poznaniu 1950 - 1975. Poznań 1974, s. 50.

Kazimierz Nowakowski w otoczeniu studentów i współpracowników. Na planie pielęgniarz Stanisław Karpiński (z lewej) i dr Bogdan Bogacki (z prawej) przy zmianie opatrunku u pacjenta. W głębi od lewej: Witold Jurczyk, Kazimierz Nowakowski, Bogumił Łajp, Jerzy Garstka i Eleonora Galica. Zdjęcie wykonane w 1951 r.
do końca swego pracowitego życia. Zmarł w dniu 26 kwietnia 1952 r. i pochowany został na Cmentarzu Komunalnym na Junikowie. Praca jego życia · - zawodowa i społeczna - nacechowana była wielką ofiarnością, poświęceniem i patriotyzmem. Próba oceny i usystematyzowania prac naukowych prof. Kazimierza Nowakowskiego jest zapewne zagadnieniem dyskusyjnym i wymaga jeszcze wielu wnikliwych studiów. O wielostronności jego zainteresowań świadczy nie tylko liczba prac, która dotąd nie została ostatecznie ustalona 20, ale ich szeroki wachlarz tematyczny i objętościowy · - od krótkich doniesień kazuistycznych do poważnych publikacji naukowych z obszernym przeglądem aktualnego piśmiennictwa światowego. N ajogólniej prace te zakwalifikować można do następujących specjalności medycznych: chirurgia przewodu pokarmowego; traumatologia z ortopedią; urologia; neurochirurgia; chirurgia klatki piersiowej; inne działy medycyny. Pierwszą pracą naukową Kazimierza Nowakowskiego była dysertacja doktorska napisana w Lipsku (1905) pod kierunkiem profesora Heinricha Curschmanna Ueber En twicklungshemm ung der Bauchspalte und ihre praktische Bedeutung. Temat.zrodził się z praktycznej potrzeby wydania opinii sądowo-lękarskiej w procesie prowadzonym przez pracownika fizycznego przeciwko instytucji ubezpieczeniowej. Instytucja ta odrzuciła roszczenia o odszkodowanie z powodu doznanej przepukliny w czasie nagłego wysiłku fizycznego, ponieważ powód miał zaburzenia rozwojowe
»J. M o II podaje 53 prace; zob.: Nadbitka z Sprawozdania Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk za I i II kw. 1955 r.

Jan
Markowskipolegające na rozszczepieniu wyrostka mieczykowatego mostka i wrodzony znaczny rozstęp pomiędzy mięśniami prostymi brzucha. Praca jest obszernym przeglądem światowej literatury całego stulecia (od 1794 r.) i omówieniem różnych stopni wrodzonych zaburzeń rozwojowych oraz stanów sprzyjających wystąpieniu późniejszych powikłań. Przedstawiona w pracy argumentacja wpłynęła na zmianę decyzji sądu, który uznał zasadność roszczeń robotnika. Taki początek działalności naukowej Profesora był niejako symbolem i treścią jego całego przyszłego życia, w którym dobro chorego było cenione najwyżej. W 1908 r., w czasie specjalizacji na oddziale chirurgicznym w Szpitalu Miejskim w Poznaniu, powstała druga praca w języku niemieckim, o plastyce tchawicy (Beitrag zur Tracheoplastie). Na przykładzie chorego, czterdziestosześcioletniego robotnika, u którego w wyniku zamachu samobójczego powstał duży ubytek przedniej ściany tchawicy, omawia Nowakowski różne inne przyczyny powstania takich schorzeń oraz historię i metody zabiegów naprawczych. W tym wypadku z pozytywnym efektem pokryto ubytek przesuniętym podwojonym przeszczepem skórnym, zawierającym w środku beleczkę kostną pobraną z lewego obojczyka. Autor zastanawiał się, jak długi odcinek tchawicy można usunąć i zeszyć oba końce. W badaniach na zwłokach Nowakowski stwierdził, że bez przeszkód można zeszyć kikuty tchawicy po wycięciu odcinka o długości 3 - 4 cm, natomiast po usunięciu odcinka o długości 5 cm już w jednej trzeciej przypadków występowały trudności przy zespalaniu. Autor zaznacza, że u osób żywych warunki są nieco odmienne, jednak wartości wyżej podane mogą mieć znaczenie orientacyjne. Zaskakującą dokładność i znaczenie praktyczne przeprowadzonych badań potwierdzają wyniki aktualnego doniesienia klinicznego, w którym wśród dwudziestu pozycji piśmiennictwa praca N owakowskiego nie jest cytowana 21.
W zakresie chirurgii przewodu pokarmowego na czoło wysuwają się liczne prace prof. Nowakowskiego dotyczące chirurgii wyrostka robaczkowego, jelita grubego, dróg żółciowych i trzustki. W oparciu o własne spostrzeżenia już na początku swej kariery lekarskiej zwrócił uwagę na zdarzające się przypadki ostrego zapalenia wyrostka robaczkowego 22 o utajonym przebiegu, wyjaśniając równocześnie przyczynę braku objawu otrzewnowego. Tematykę kliniczną z zakresu tego schorzenia szeroko rozwija w innych pracach podając równocześnie wnioski praktyczne związane z rozpoznawaniem, przebiegiem i leczeniem chirurgicznym. W innych swoich pracach zajmuje się m.in.: etiologią i leczeniem guzów zapalnych jelita grubego oraz zaburzeniami rozwojowymi okrężnicy, schorzeniami trzustki z podaniem różnych postaci klinicznych, powikłań, nowotworów, kamicy i urazów trzustki oraz kierunkami poprawy wyników w leczeniu dróg żółciowych. Od początku swej praktyki lekarskiej wieie uwagi poświęcał Nowakowski zagadnieniom ortopedycznym. Już w 1910 r. opublikował obszerną pracę w sprawie opieki nad kalekami w Wielkim Księstwie Poznańskim, w której dokonał podziału na różne grupy w zależności od rodzajów schorzeń i sklasyfikował te grupy pod kątem możliwości leczenia oraz zaadaptowania społecznego poprzez wyuczenie za
11 T. O t t o, J. K r u s i e w i c z, Operacje plastyczne tchawicy. "Polski Przegląd Chirurgiczny", 1975, 47, 8 s. 1035 -1041. Autorzy wykonali 14 operacji plastycznych i uzyskali rezultaty pozytywne tylko wtedy, jeśli zmienioną chorobowo tchawicą wycinano na odcinku dług. 3 i 4 cm. W jednym przypadku po zespoleniu ubytku dług. aż 8 cm nastąpiło rozejście szwów i zgon chorego. 88 K. N o w a k o w s ki, O przypadku zapalenia ślepej kiszki. "Nowiny Lekarskie", R. 20-1908, z. 12, s. 714. Na 100 obserwowanych chorych u 3 osób nie wystąpiły pełne objawy kliniczne mimo daleko posuniętych zmian zapalnych w samym wyrostku robaczkowymwodu. Domaga się również roztoczenia pełnej opieki nad kalekami wymagającymi stałego pobytu w zakładach specjalnych. Na podstawie danych statystycznych ujawnia krytyczny stan bazy leczniczej i podaje optymalne potrzeby w tym zakresie. Według oceny Aleksego Krokowicza i Heleny Basińskiej "tak pojęta opieka nad kalekami stawia profesora Nowakowskiego w rzędzie prekursorów nowoczesnej rehabilitacji, która dopiero w ostatnich latach tak pomyślnie się rozwinęła dzięki szkole profesora Degi" 23. N owakowski zajmował się również przeszczepianiem ścięgien, klasyfikacją chorób kości i złamaniami kończyn. Osiągnięcia w dziedzinie chirurgii kostno-sławowej stawiają go w rzędzie prekursorów ortopedii w Polsce M. Stosunkowo nieliczną grupę stanowią prace z dziedziny urologii, choć w praktyce N owakowski zajmował się tą specjalnością na co dzień i wyszkolił wybitnych specjalistów w tej dziedzinie. Należą do nich m.in.: prof. dr Florian Nowacki (zmarł w 1957) -. założyciel i kierownik Kliniki Urologicznej Akademii Medycznej we Wrocławiu, twórca ośrodka leczenia balneologicznego schorzeń urologicznych w Cieplicach (1955) i doc. dr Zygmunt Bartkowiak, wieloletni ordynator Oddziału Urologicznego Szpitala Miejskiego przy ul. Szkolnej, nadal nim kierujący, współzałożyciel Polskiego Towarzystwa Urologicznego (24 IV 1949) 28. Kazimierz Nowakowski jest autorem ciekawego doniesienia kazuistycznego O przypadku mocznicy, uratowanym przez płukanie miedniczki przy jednostronnej nerce oraz prac oryginalnych o czynności nerki po zamknięciu moczowodu, a także o kamicy nerkowej i moczowodowej. Profesor Nowakowski posiadał ogromne doświadczenie w leczeniu urazów czaszki i mózgu, nabyte głównie w czasie pracy w przyfrontowych szpitalach wojskowych w okresie I wojny światowej. N a podstawie obserwacji poczynionych w tym okresie napisał pracę habilitacyjną O postrzałach mózgowych, która przyczyniła się do rozwoju chirurgii wojennej 2S. W 1937 r. opublikował w "Polskim Przeglądzie Chirurgicznym" (Zeszyt 3) referat O urazach czaszki i mózgu, wygłoszony na Zjeździe Chirurgów Polskich w Warszawie, oparty na materiale 1155 przypadków i podał własny sposób postępowania terapeutycznego. Z zakresu chirurgii klatki piersiowej, oprócz poprzednio wymienionej już pracy o plastyce tchawicy, krótką wzmiankę znajdujemy w 1922 r. w "Polskim Przeglądzie Chirurgicznym" na temat przetoki przełyku, natomiast w "Nowinach Lekarskich" w 1930 r. Nowakowski opublikował swoje doświadczenia w leczeniu gruźlicy płuc metodą wyrwania nerwu przeponowego. Leczenie ran postrzałowych klatki piersiowej było tematem pracy napisanej w 1947 r. opartej na bogatym materiale klinicznym zebranym w okresie II wojny światowej. W grupie ostatniej wymienić należy takie prace jak: 600 przypadków znieczulenia rdzeniowego perkainą, O odmładzaniu wedle Steinacha w teorii i praktyce, wspomnienia pośmiertne o dr Stefanie Glabiszu i dr Józefie Jagieiskim, sprawozdania z kongresów chirurgicznych w Berlinie (1910 i 1912) i w Brukseli (1911), Przyczynek do zwalczania zapadów u chorych po wielkich utratach krwi i in.
*» A. Kro k o w i c z, H. B a s i ń s k a, Kazimierz Nowakowski i jego wkład do chirurgii polskiej. Referat wygłoszony 24 IV 1970 r. z okazji stulecia Szpitala Miejskiego w Inowrocławiu (maszynopis); także: "Ziemia Kujawska", R. 1974, t. IV, s. 186-192. " A. D z i ak, Zarys dziejów ortopedii polskiej. Warszawa 1975, s. 130 i 329.
85 Zob.: A. W i g li r a, XXX lat istnienia PRL, XXV lat istnienia Urologii Polskiej.
"Polski Przegląd Chirurgiczny", XLVI, 1974, 6a, s. 830, 836.
*. L. Z e m b r z li s ki, Rys dziejów chirurgii wojennej polskiej. Warszawa 1919, s. 198· 199.

Jan Markowski
W większości prac Kazimierza Nowakowskiego uwypukla się wybitna zdolność kojarzenia wiedzy teoretycznej z umiejętnością wyciągania wniosków praktycznych. Wartość tych prac podkreśla naj dobitniej fakt, że były niejednokrotnie referowane na Zjazdach Chirurgów Polskich 27 oraz publikowane w zagranicznych czasopismach naukowych. Zostały także wysoko ocenione przez komisję przy nadaniu doc. dr Kazimierzowi Nowakowskiemu tytułu profesora tytularnego w dniu 6 czerwca 1939 r., za którą cytuję ,,[...] prace te dotyczą ważnych tematów klinicznych, w których doc. Nowakowski jako długoletni kierownik oddziałów chirurgicznych w Szpitalu Przemienienia Pańskiego i w Szpitalu Miejskim w Poznaniu podaje wyniki swych bogatych doświadczeń i zaleca sposoby swego postępowania". Komisja ta podkreślała, że profesor ,,[...] zachęcał również swoich asystentów do ogłaszania prac w czasopismach polskich i zagranicznych"28. Profesor Kazimierz Nowakowski był przez wiele lat prezesem i członkiem zarządu Poznańskiego Towarzystwa Lekarskiego, członkiem Zarządu Towarzystw Chirurgicznych polskich, niemieckich i Międzynarodowego Związku Chirurgów. W pamięci szerokiego grona swoich współpracowników i uczniów zapisał się jako człowiek i lekarz o wysokiej etyce, wielkiej kulturze osobistej i wyjątkowych zdolnościach pedagogicznych, starający się zawsze swym ogromnym doświadczeniem chirurgicznym, wiedzą i nieprzeciętnym talentem manualnym ratować życie i zdrowie chorego. Swoją wieloletnią działalnością społeczną, zawodową i naukową prof. Kazimierz Nowakowski zasłużył sobie na trwałą pamięć.

ANEKS
WYKAZ PRAC KAZIMIERZA NOWAKOWSKIEGO
Ueber Entwicklungshemmung der Bauchspalte und ihre praktische Bedeutung Dissertation. Leipzig 1905, s. 30.
O przypadku zapalenia ślepej kiszki. Strzeszczenie referatu. "N owiny Lekarskie" .
R. 1908, nr 12, s. 714.
Beitrag zur Trach eop las tik. "Archiv fur klinische Chirurgie", R. 1909, z. 3, s. 847-861.
Choroby kości w rentgenogramach. "Nowiny Lekarskie", R. 1910, nr 7, s. 398 - 401.
Sprawozdanie Z 39 Kongresu Chirurgicznego w Berlinie (30 III - 2 TV 1910 r.).
" Nowiny Lekarskie", R. 1910, nr 9, s. 554 - 559; nr 10, s. 626 - 631.
W sprawię opieki nad kalekami w Wielkim Księstwie Poznańskim. "N owiny Lekarskie", R. 1910, nr 10, s. 602 - 605; nr 11, s. 653 - 662.
»' W lipcu 1924 r. we Lwowie - Schorzenia trzustki - temat programowy; w kwietniu 1928 w Krakowie - Guzy zapalne kiszki grubej; w kwietniu 1937 w Warszawie - Urazy czaszki i mózgu; w kwietniu 1939 r. we Lwowie - Klinika kamicy nerkowej l moczowodowej - referat programowy. Zob.: S. N o w i c ki, Zjazdy Chirurgów Polskich. "Polski Przegląd Chirurgiczny" XXXII 1960, z. 8 - 9, s. 702, 704, 708, 709.
ss W skład Komisji wchodzili: dziekan - Stefan Dąbrowski, profesorowie: Antoni Jurasz, Bolesław Kowalski, Franciszek Raszeja. Zob.: Archiwum Akademii Medyczne], Poznań, sygn. 1/139. 
Pokaz chorego dziecka po transplantacji ścięgien Streszczenie referatu. "Nowiny Lekarskie", R. 1911, Pokaz chłopca Z połamaniem miednicy. Streszczenie R. 1911, nr 10, s. 625 -626.
Pokaz rentgenogramu zesztywnienia i wych. Streszczenie referatu. "Nowiny Postępy w leczeniu i rozpoznawaniu Lekarskie", R. 1911, nr l, s. 9 - 13.
Zjazd Chirurgów Polskich w Warszawie (6-8 października 1910 r.). "Nowiny Lekarskie", R. 1911, nr l, s. 51 - 55. · III Kongres Międzynarodowy dla chirurgii w Brukseli 26 - 29 września 1911 r.
"N owiny Lekarskie", R. 1912, nr l, s. 59 - 60; nr 2, s. 113 - 115.
Przypadek kamicy ślinnej. Streszczenie referatu. "Nowiny Lekarskie", R. 1912, nr 2, s. 110. O wartości praktycznej kinematograficznych rentgenogramów i po lygram ów. Streszczenie referatu. "Nowiny Lekarskie", R. 1912, nr 7, s. 433. Sprawozdanie Z 41 Kongresu Chirurgów w Berlinie (10 -13 IV 1912 r.). "Nowiny Lekarskie", R. 1912, nr 9, s. 555-558; nr 11, s. 673-677.
O znieczuleniu miejscowym. Streszczenie referatu. "Nowiny Lekarskie", R. 1912, nr 12, s. 728. Roczne sprawozdanie Z czynności Wydziału Lekarskiego w ciągu roku 1912. ..Roczniki Towarzystwa Przyjaciół Nauk Poznańskiego", R. 1912, s. 281 - 284. Przypadek raka podjęzykowego. Streszczenie referatu. "Nowiny Lekarskie", R. 1913, nr l, s. 39. Przypadek zębiaka. Streszczenie referatu. "Nowiny Lekarskie", R. 1913, nr 2, s. 97.
Wole. Streszczenie referatu. "Nowiny Lekarskie", R. 1913, nr 7, s. 381.
Ulcus cruris Simplex. Powody jego uporczywości w leczeniu i nowe sposoby leczenia go ambulatoryjnie. "Nowiny Lekarskie", R. 1913, nr 12, s. 631 - 636. Sprawozdanie Z czynności Wydziału Lekarskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Poznaniu za rok 1913. "Roczniki Towarzystwa Przyjaciół Nauk Poznańskiego", R. 1913, s. 251 - 254.
Odwrotne ułożenie trzew. Streszczenie referatu. "Nowiny Lekarskie", R. 1914, nr 2, s. 88. Przyczynek do zwalczania zapadów u chorych po wielkich utratach krwi. "Nowiny Lekarskie", R. 1916, s. 17 - 18; Beitrag zur Bekampfung von KoUapsen bei ausgebluteten. "Feldarztliche Beilage" zur "M unchener Medizinische W ochenschrift" , R. 1916, z. 4, s. 141 - 142.
O postrzałach mózgowych. "Nowiny Lekarskie", R. 1918, nr l, s. 10-14 i nr 2, s. 25-31. Błędy w leczeniu złamań kości promieniov)ej. "Nowiny Lekarskie", R. 1922, nr 11,s. 454 - 456. Niezwykły obraz kliniczny zawęźlenia jelit. "Nowiny Lekarskie", R. 1922, nr 5, s. 158 - 160. Przetoka przełyku. "Polski Przegląd Chirurgiczny", R. 1922, nr 1-2, s. 213.
O odmładzaniu wedle Steinacha w teorii i praktyce. "Polski Przegląd Chirurgiczny", R. 1922, nr 3, s. 298 - 307.
Przypadek padaczki Jacksona. "Polski Przegląd Chirurgiczny", R. 1923, nr l, s. 108.
W setną rocznicę istnienia Zakładu Sióstr Miłosierdzia w Poznaniu. "Nowiny Lekarskie", R. 1923, nr l, s. 2 - 4. W sprawie leczenia zachorzeń dróg żółciowych. "Nowiny Lekarskie", R. 1923, nr 5j.
s. 315-321; nr 6, s. 377-382stopy z powodu Poliomyelitis. nr 10, s. 625. referatu. "Nowiny Lekarskie",skostnienia zupełnego obu stawów Lekarskie", R. 1911, nr 10, s. 626.
zapalenia wyrostka robaczkowego.
biodro
"Nowiny 
Jan Markowski
Schorzenia trzustki. "Polski Przegląd Chirurgiczny", R. 1924, nr 4, s. 404 - 414.
Nowy sposób leczenia erysipeloidu Rosenbacha i czerwonki świńskiej u ludzi. "N 0winy Lekarskie", R. 1925, nr 4, s. 132 - 136; Zur Behandlung der Rosenbachschen erysipeloides beziehungsweise des Schweinerotlaufs beim Menschen. "Deutsche Medizinische Wochenschrift", R. 1925, s. 317 - 318.
Wyniki operacji Z cięcia w linii środkowej w zapaleniu przewlekłym wyrostka robaczkowego a zwłaszcza w przYpadkach utajonych tego schorzenia. "Polski Przegląd Chirurgiczny", R. 1926, s. 96 - 100. GuzY zapalne okrężnicy. "Polski Przegląd Chirurgiczny", R. 1928, nr 3, s. 363 - 373.
W sprawie powstania i leczenia guzów zapalnych jelita grubego. "Nowiny Lekarskie", R. 1928, nr 22, s. 806 - 808. Przedmowa do książki napisanej przez Kazimierza RaczYńskiego pt. "Ratownictwo w wypadkach nieszczęśliwych i zatruciach gazami bojowemi". Poznań 1929. Żylaki. (Wkładka terapeutyczna). "Nowiny Lekarskie", R. 1929, z. 22.
Doświadczenia Z phrenicoexaireza w 49 przYpadkach. "Nowiny Lekarskie", R. 1930, nr 12, s. 377 - 378. PrzYpadek mocznicy, uratowany przez płukanie miedniczki przY jednostronnej nerce. "Nowiny Lekarskie", R. 1930, nr 16, s. 528 - 529. Zapalenie brodawki i otoczki brodawki sutkowej. (Wkładka terapeutyczna). "Nowiny Lekarskie", R. 1930, z. 20. 600 przYpadków znieczulenia rdzeniowego perkainą. "Nowiny Lekarskie" , R. 1933, nr 3, s. 65 - 71. Sprawozdanie Z operacji wyrostka robaczkowego ze SzPitala Miejskiego w Poznaniu za czas od 1 VII 1928 do 31 XII 1930 r. "Polski Przegląd Chirurgiczny", R. 1931, z. 2-3, s. 328-330. UrazY czaszki i mózgu. "Polski Przegląd Chirurgiczny", R. 1937, z. 3, s. 517 - 525.
Złamania wśródstawowe kolana bez złamań rzepki od 1927 do 1937. "Chirurgia N arządów Ruchu i Ortopedia Polska", R. 1938, z. 2 - 3, s. 373 - 378.
Bóle w stawie żuchwowym. "Medycyna Współczesna", R. 1938, li 6, s. 665.
CzYnność nerki po zamknięciu moczowodu. "Polski Przegląd Chirurgiczny", R. 1938.
nr 9, s. 809 - 813. Dążenia ku ulepszeniu wyników w leczeniu schorzeń dróg żółciowych. "N owiny Lekarskie", R. 1938, nr 23, s. 761 - 766.
Możliwość ustalenia uszkodzenia rzepki po dwóch miesiącach. "Medycyna Współczesna", R. 1938, nr 3, s. 336 - 337. Szczegóły o loykonywaniu przetaczania krwi na prowincji poza szPitalem. "Medycyna Współczesna", R. 1938, nr 2, s. 212 - 213. Klinika kamicy nerkowej i moczowodowej. "Polski Przegląd Chirurgiczny", R. 1939, nr 7 - 8. s. 533 - 553. PrzYpadek zapalenia wyrostka robaczkowego powikłany 3 przetokami w przedniej ścianie wstępnicy. "Nowiny Lekarskie", R. 1946, nr 12, s. 241. Leczenie ran postrzałowych klatki piersiowej. "Polski Przegląd Chirurgiczny" , R. 1947, nr l, s. 17 - 27.
Stefan Glab isz wiceprezes Polskiego TowarzYstwa Otolaryngologicznego w Poznaniu. "Nowiny Lekarskie", R. 1947, nr 7 - 8, s. 125 - 126. Nowoczesne zasady leczenia ran postrzałowych klatki piersiowej. "Nowiny Lekarskie", R. 1947, nr 22, s. 261. Tętniak tętniczo-żYlny tętnicy podobojczYkowej prawej. "Nowiny Lekarskie", R. 1948, nr 6, s. 103. Sp. dr Józef JagieIski. "Nowiny Lekarskie", R. 1949, nr 6, s. 95 - 96.

Bardzo rzadka nieprawidłowość jelita grubego. "Polski Przegląd Chirurgiczny", R. 1951. nr 2, s. 272.
Przypadek "kręgu Z kości słoniowej". "Polski Tygodnik Lekarski", R. 1951, nr 1/2, s. 51. Podwojenie całkowite jelita grubego Z jedną prawidłową i drugą ślepą odbytnicą.
(wspólnie z Janem Mollem, Bolesławem Gładyszem i Antonim Horstem). "Patologia Polska", R. 1952, nr 2, s. 155 -168.  Zdjęcie Dany Matuszewskiej