BENON MISKIEWICZ NAUKA - CELEM ŻYCIA Sześćdziesiąta rocznica urodzin profesora dra hab. Gerarda Labudy OBSERWUJĄC życie społeczne łatwo dostrzegamy jego przytłaczającą różnorodność i złożoność. Bogactwo praw rozwoju, wielostronność procesów dziejowych i nie ograniczona pozornie ilość wydarzeń szczegółowych wywołują zwykle refleksje na temat sposobów ich ogarnięcia przez człowieka, możliwości zrozumienia lub odtworzenia. Bacząc na życie społeczne człowieka, często harmonijnie kształtującego kolejne etapy swego rozwoju, zastanawiamy się niejednokrotnie nad czynnikami jego dynamiki, formowania układów, struktur, wzajemnych więzi i zależności. Zastanawianie się nad mechanizmami przechodzenia ludzkości do coraz to wyższych form rozwoju nie jest obce żadnemu człowiekowi. Wynika ono bowiem z faktu, iż nie kto inny, a sam człowiek współpracujący z innymi ludźmi jest ich twórcą, przyczyniającym się do postępu, ale i niekiedy do stagnacji czy nawet regresu. Każdy człowiek patrzy jednakże na rozwój dziejów najczęściej z pozycji jaką w nich zajmuje. Różne też czerpie korzyści z obserwacji życia, a głównie współuczestniczenia w zmianach jakie towarzyszą jego rozwojowi. Określony stosunek do całokształtu dokonujących się zmian w życiu społecznym, a także specyficzne dla każdego człowieka przypatrywanie się ogólnemu rozwojowi, ma wszakże wpływ na osobowość ludzi, ich poglądy i zainteresowania, a być może również na kształtowanie uzdolnień. Świadomi jesteśmy wszakże, że często niezależnie od tego faktu, na sylwetkę umysłową człowieka wpływa wiele innych, poza zaplanowanymi, niejednokrotnie przypadkowych czynników. Stąd też niezwykle trudno dociec, skąd pojawia się nagle w ludzkim szeregu jednostka inna, nieprzeciętna, różniąca się wyraźnie swą świadomością i umiejętnościami od innych ludzi, często nazywana - wybitną jednostką. Zapewne trudne jest bliższe zdefiniowanie miana "wybitności" przypisywanego wybranym ludziom. Zdaje się jednakże, iż u podstaw wyjaśnienia tego złożonego problemu widzieć trzeba prawidłowe rozumienie życia społecznego, rozpoznawanie cech szczególnych jego rozwoju, a przede wszystkim potrzeb, gwarantujących kolejny postęp oraz odpowiadanie na to zapotrzebowanie przez wybitną jednostkę. Aby mogła ona taką rolę odegrać, musi się zatem aktywnie włączyć z jednej strony w ustalanie potrzeb danego etapu rozwoju społeczeństwa, z drugiej zaś zaangażować się w ich realizację, wskazując w tym zakresie jej najlepsze drogi. Tylko taka działalność wybitnej jednostki będzie też postępowa i zachowa wpływ na ogólny rozwój życia społecznego, a równocześnie będzie mogła przyspieszać oraz udoskonalać kierunki zmian w procesie dziejowym. Wielkość takiej działalności wynika także z pasji jej realizacji. Pochłania ona Benon Miśkiewicz całkowicie życie człowieka, podporządkowuje je realizacji ustalonych zadań. Powoduje to między innymi, że nie jest on wprawdzie obojętny na towarzyszące mu w życiu radości i kłopoty, reaguje na nie jednakże tak, aby nie utrudniały osiągania wytyczonych celów. Za mało bowiem życia dla wykonania zamierzeń twórczemu, stale reagującemu na potrzeby społeczne człowiekowi. Zgodnie z obowiązującym podziałem pracy, każdy człowiek wybiera sobie takie zadania w życiu społecznym, do realizacji których ma szczególne zamiłowania, uzdolnienia, a zarazem które uważa za w pełni użyteczne w dalszym rozwoju ludzkości. W naszym przypadku mamy do czynienia z wybitną indywidualnością, która za główny cel swego życia uznała rozwój badań naukowych oraz wszystkich towarzyszących im i warunkujących ich rozwój dziedzin działalności. Obejmują one, poza samym uprawianiem pracy naukowej: doskonalenie organizacji procesów badawczych, kształcenie kadr i wytyczanie dróg postępu w strukturze i działalności szkół wyższych oraz zwracanie uwagi na przekazywanie nowych osiągnięć nauki ogółowi społeczeństwa i w ten sposób kształtowanie jego postawy i świadomości. Przedstawione rozważania powstały w związku z podjęciem próby określenia roli i zakresu działalności jednego z najwybitniejszych historyków polskich - prof. dra hab. Gerarda Labudy, który w dniu 28 grudnia 1976 r. ukończył sześćdziesiąty rok życia. Pamięć społeczna o tym fakcie, jak i uroczystości jubileuszowe, jakie odbyły się w dniu 25 października 1976 r. oraz liczne prace dedykowane Profesorowi Gerardowi Labudzie] wskazują na Jego szczególne miejsce w nauce i życiu narodu polskiego. W tej sytuacji zastrzec należy fragmentaryczność zebranych tutaj faktów oraz dążenie do unikania w miarę możliwości precyzowania jakichkolwiek ocen. Mamy przecież do czynienia z człowiekiem w pełni sił twórczych i rozkwitu warsztatu badawczego, wszechstronnie zaangażowanego w życiu społecznym. Poprzestać więc trzeba na skromnym zarejestrowaniu głównych kierunków działalności Profesora i próbie wykazania wielostronności Jego dotychczasowego dzieła. Dom rodziny Gerarda Labudy znajdował się w Nowej Hucie, w powiecie Kartuzy, gdzie urodził się w dniu 28 grudnia 1916 r. z ojca Stanisława i matki Anastazji z Baranowskich. Wychowywał się w gronie trzech braci: Brunona, Alojzego i Albina oraz siostry Elżbiety. Otaczało Go środowisko wiejskie, nie opływające w dobrobycie.- Ojciec Profesora, osierocony w bardzo młodych latach, był przez długi czas robotnikiem, a następnie w drodze samokształcenia zdobył kwalifikacje zawodowe przy pracach ziemnych, melioracyjnych i budowlanych. Przez pewien czas gospodarzył na roli, ale wobec zadłużenia posiadanego gospodarstwa, położonego koło Luzina w powiecie morskim, zmuszony był je sprzedać i wrócić do pracy najemnej w budownictwie. Rok 1939 zastał rodzinę Labudów jako bezrolnych i nie posiadających żadnego majątku. Bracia Profesora byli zatrudnieni w charakterze robotników, a siostra przebywała w domu rodzicielskim, on sam uczęszczał początkowo do szkoły powszechnej w Luzinie, a od 1927 r. do gimnazjum w Wejherowie, w którym zdał maturę w 1936 r. Zaraz zapisał się też na studium historyczne Uniwersytetu Poznańskiego, utrzymując się w Poznaniu z własnej pracy. Od drugiego roku studiów począwszy, Gerard Labuda został zatrudniony już jako bibliotekarz. Odtąd można też datować początek Jego pracy w Uniwersytecie Poznańskim. 1 Księga pamiątkowa opracowana z okazji jubileuszu sześćdziesięciolecia Gerarda Labudy jest zatytułowana: Ars Historica. Prace Z dztejóio powszechnych i Polski. Poznań 1976. Do prac Mu dedykowanych należy między innymi: "Pamiętnik Biblioteki Kórnickiej", z. 12, "Przegląd Zachodni" R. 1976, nr 3 oraz "Studia l materiały do dziejów wielkopolski i Pomorza", R. 1976. t. XIT, z. 1. Profesor dr hab Gerard Labudafilii W 1939 r., od stycznia do lipca, jako stypendysta rządu polskiego studiował w Szwecji na uniwersytecie w Lund. Agresja hitlerowska na Polskę w 1939 r. przerwała na krótko studia. Gerard Labuda przeniósł się do Kieleckiego, gdzie pracował początkowo jako archiwista w Archiwum i Bibliotece Ordynacji Myszkowskich w Chrobrzu, a po przejściu tego majątku pod zarząd niemiecki - jako księgowy. Było to oficjalne zatrudnienie Profesora, poza nim bowiem był aktywnie zaangażowany w studia historyczne i prace badawcze. Swą edukację uniwersytecką ukończył w Tajnym Uniwersytecie Ziem Zachodnich uzyskując magisterium w 1943 r. przed priif, drem Kazimierzem Tymienieckim i prof. drem Adamem Skałkowskim, na podstawie wcześniej ogłoszonej drukiem pracy Polska i krzyżacka misja w Prusach do polowy XIII wiekuK Na tymże konspiracyjnym uniwersytecie otrzymuje również doktorat filozofii w ! "Annales MIssiologicae" R. 9: 1937, s. 801 - 431. Benon Miśkiewicz Fotokopia okładki Fragmentóio dziejów Słowiańszczyzny Za ch ódniej (tom III). Dzieło ukazało się nakładem Wydawnictwa Poznańskiego 1975 Obwoluta Historii Pomorza (tom I, część 1- 2), wydanej nakładem Wydawnictwa Poznańskiego w 1%9 r. ; tom II część l ukazała się w 1976 r. 1944 r. na podstawie drugiej z opublikowanych przed wojną prac Magdeburg i Poznań (Założenie arcybiskupstwa magdeburskiego i biskupstwa poznańskiego na tle wschodniej polityki misyjnej Ottona Wielkiego) 3. Promotorami Gerarda Labudy byli prof. dr Kazimierz Tymieniecki, prof. dr Józef Kostrzewskli i prof. dr Adam Skałkowski. Na Jego tak uznany dorobek wywarli swój wpływ zapewne także w latach studiów przed rokiem 1939 prof. dr Józef Widajewicz oraz prof. dr Leon Koczy; w ich zajęciach brał czynny udział. Od momentu uzyskania doktoratu Gerard Labuda włączył się do tajnego nauczania, prowadząc w semestrze wiosennym w roku akademickim 1943/1944 wykłady w Tajnym Uniwersytecie Ziem Zachodnich, filii na terenie Kielc, dokąd dojeżdżał z Chrobrza. Po odcięciu tej miejscowości od Kielc, zmuszony został do przerwania tej pracy. Nie ustał wszakże w badaniach naukowych, pisząc w latach okupacji kolejną rozprawę - pracę habilitacyjną. Zniszczenia podczas działań wojennych pochłonęły jednakże bibliotekę Profesora wraz z maszynopisem pracy habilitacyjnej. Zrekonstruowana została ona jednak bardzo szybko zaraz po powrocie do Poznania (1945), gdzie w Uniwersytecie Poznańskim otrzymał stanowisko, kolejno starszego asystenta i adiunkta. W kwietniu 1946 r. Gerard Labuda przeprowadził habilitację na podstawie znanej swojej pracy Studia nad początkami państwa polskiego 4 i otrzymał stanowisko zastępcy profesora. Rok 1950 przyniósł Mu tytuł naukowy profesora nadzwyczajnego, a 1956 - profesora zwyczajnego. W tym czasie pełnił funkcje kierownika katedr: Historii Słowiańszczyzny Zachodniej (1946), Historii Polski Feudalnej do połowy XVIIIw. (1954), Historii Powszechnej Średniowiecznej (1961). W 1970 r. profelsor Gerard Labuda otrzymał urlop w Uniwersytecie na dokończenie rozpoczętych prac w Zakładzie Historii Pomorza Polskiej Akademii · "Roczniki Historyczne" R. 14: 1938, z. 2, s. 185 - 238. < Poznań 1946. i\y.j-.\i r*v*esrw'A «> rowstKfKOOjXVfi1X PIERWSZE PAŃSTWO SŁOWIAŃSKIE Karta tytułowa InwentarzY starostwa bytowskiego i lęborskiego Z XVII i XVIII W., wydanych w Toruniu w 1959 r. Fotokopia okładki dzieła Gerarda Labudy Pierwsze państwo słowiańskie. Państwo Samona, wydanego nakładem Księgarni Akademickiej w Poznaniu w 1949 r. Nauk, który sam zorganizował (1953) i którym kieruje przez cały okres jego istnienia. Pomimo urlopu prof. dr Gerard Labuda od 1969 r. pełni funkcję kierownika Zakładu Historii Powszechnej i Polski do XV w. w Instytucie Historii oraz prowadzi zajęcia dydaktyczne i bierze czynny udział w życiu naukowym i organizacyjnym Uniwersytetu. Wzorowe wykonywanie pracy w uczelni, a zarazem pełnienie odpowiedzialnych funkcji naukowych i organizacyjnych w Polskiej Akademii Nauk, może być godnym do naśladowania przykładem umiejętności pracy równocześnie na dwóch etatach, tym bardziej że na jednym pracuje całkowicie społecznie. Przyglądając się działalności naukowo-badawczej prof. dra Labudy zadziwia zarówno jej początek, jak i dalszy rozwój. U progu kariery naukowej mamy do czynienia wręcz z fenomenem. Oto już w 1935 r. uczeń gimnazjalny Gerard Labuda publikuje swą pierwszą pracę p1. Na Marginesie «Wierzeń religijnych naszYch praojców Słowian>/. Wydana ona została pod pseudonimem: Henryk Gerla, gdyż podejmowała polemikę z poglądami Stefana N oska, co ze strony ucznia było nie do pomyślenia. Następnie na pierwszym roku studiów Gerard Labuda przedstawił obszerną, cytowaną już pracę o polskiej i krzyżackiej misji w Prusach. W roku 1938, nadal jako student, opublikował kolejną rozprawę Magdeburg i Poznań, a ponadto sześć recenzji; trzy dalsze ukazały się w 1939 r. Tak duża aktywność naukowa, rozpoczęta przed studiami, a rozwinięta w pierwszych ich latach świadczy o wcześnie sprecyzowanych zainteresowaniach Gerarda Labudy i rzadko spotykanym zacięciu do pracy badawczej. Niezwykłym talentem musiał być też obdarzony 5 "Kurier Literacko-Naukowy" (dodatek do "Ilustrowanego Kuriera Codziennego"), nr 18, z dnia 6 V 1935 r. Benon MiśkiewicztmsMZDummA G E L«» LOtf-óA »Ot A t ZADANIA ifflawatmrBEW W SOWK-ZESNIU IlIWWaZAe.H <Ń't K«mm ur nmi-i tminwnpaź«*****'* Polska granica zachodnia. Tysiąc lat dziejów politycznych. Fotokopia okładki. Monografia opublikowana przez Wydawnictwo Poznańskie (I wyd. 1971, II wyd. 1974) W serii:" Wykłady inauguracyjne · wydawnictw Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza" ukazało się w 1%2 r. dzieło Gerarda Labudy Rola i zadania uniwersytetu w nowoczesnej organizacji naukinasz Badacz, skoro bez szkół historycznych, jedynie bacznie podpatrując innych, tak skutecznie i szybko opanował rzemiosło historyka. Od pierwszych swych prac naukowych Profesor wykazuje szczególny krytycyzm w stosunku do źródeł i dorobku historiografii. Kształtuje swój warsztat szeroko, gromadząc w nim doświadczenia nie tylko nauki historycznej, ale i pokrewnych jej dyscyplin, jak archeologia, etnografia czy socjologia, a także wykorzystuje podczas studiów analitycznych dorobek językoznawstwa i wielu dalszych nauk. Szczególną troską Profesora było wszakże i jest weryfikowanie ustaleń literatury przedmiotu w oparciu o wszechstronną analizę materiału źródłowego oraz usuwanie z niej poglądów nie znajdujących poparcia w podstawach badawczych nauki historycznej. O metodzie Jego pracy badawczej niezwykle trafną opinię sformułował Henryk Łowmiański: "Gerard Labuda należy do czołowych przedstawicieli kwitnącej u nas już od stu lat mediewistyki, tej gałęzi historiografii, która borykając się z niedostatkiem źródeł właściwym średniowieczu, zwłaszcza wcześniejszemu, posunęła się naj dalej w wydoskonaleniu metod ich jak najbardziej pełnego i ścisłego wykorzystania. Kontynuując świetne tradycje źródłoznawcze naszej mediewistyki Labuda doprowadza do perfekcji, jako drugi instrument metody, pełne opanowanie literatury naukowej, którą gromadzi z niezwykłą heurystyczną umiejętnością w celu wyłuskania z niej rozwiązań, nieraz aktualnie zapomnianych, i naświetlenia na tej drodze problematyki; a równocześnie, co jest rysem charakterystycznym jego metody, wydaje walkę historiograficznym legendom i bałamutnym poglądom, poddaje tego rodzaju sądy druzgocącej krytyce i w rezultacie usuwa z kręgu miarodajnej wiedzy te elementy, które nie zasługują na to, ażeby się w niej ostać. Dopiero na tak przygotowanej podstawie stara się autor podbudować bardziej adek «./KM :t: jO/liJÓH W>MORjA I \% S l H O i» "M i EKSPANSJA NIEMIEC W EUROPIE ŚRODKOWEJ LOKi* tóftttf*» *ł# 7W> *(t»)LS#*ł* "Książka i Wiedza" wydała w 1%1 r. tom trzeci Szkiców z dziejów Pomorza (Pomorze na progu dziejów najnowszych) pod redakcją Gerarda Labudy Fotokopia okładki zbioru studiów nad tzw. niemieckim "Drang nach Osten" pod redakcją Gerarda Labudy Wschodnia Ekspansja Niemiec w Europie Sra dko w ej, wydanych nakładem Instytutu Zachodniego w 1%3 r. watny obraz przeszłości, wznosi własne konstrukcje odznaczające się wybitną inwencją, bogactwem spostrzeżeń i umiejętnością żywego i barwnego przedstawienia rozgałęzionych zagadnień" 6. Patrząc na rozwój dorobku naukowego prof. dra Gerarda Labudy zadziwia znów jego wielokierunkowość tematyczna a zarazem duży zasięg chronologiczny. U znawany jest powszechnie w nauce światowej przede wszystkim jako wybitny mediewista. Pogląd ten do niedawna panował również w nauce polskiej. Dziś wszakże, m. in. po ogłoszeniu prac pod jego redakcją o współczesnych dwóch państwach niemieckich czy słynnej syntezy dziejów polskiej granicy zachodnief, pogląd ten należy skorygować. Profesor Labuda zajmuje z całą pewnością węzłową pozycję wśród badaczy polskiego i powszechnego średniowiecza, ale ponadto uznawany jest nie tylko za znawcę, ale równocześnie badacza, dla którego ram chronologicznych nie wyznaczają tradycyjnie podejmowane czasy starożytne, średniowieczne, nowożytne lub najnowsze. Proces dziejowy obserwuje w całym czasowym rozwoju i możliwie na szerokim terytorium, dążąc zarazem do ujęć porównawczych. Różne zainteresowania, rozpiętość chronologiczna i przestrzenna prac prof. dra Labudy mają wpływ na wielostronność Jego dotychczasowego dorobku naukowego. Łączącą go cechą jest metoda badawcza, zawsze dbająca o wszechstronną analizę 8 H. Ł o w m i a ń s ki, Gerard Labuda. W: Nauka Polska R. 1975, nr l, s. 58. 7 Monografia Niemiec współczesnych: (t. I): Niemiecka Republika Demokratyczna. Poznań 1963; (t. II): Niemiecka Republika Federalna. Poznań 1965, pod redakcją Gerarda Labudy. G. L a b u d a, Polska granica zachodnia. Tysiąc lat dziejów politycznych. Poznań 1971, wyd. II Poznań 1974. Benon Miśkiewicz zdarzeń historycznych, wskazująca niezwykłą skrupulatność a równocześnie świeżość spojrzenia na podejmowaną problematykę badawczą. Już wcześniej próbowano dokonać podziału dorobku naukowego Profesora, wydzielając w nim pewne grupy tematyczne. Oddają one wszakże jedynie główne kierunki czy podstawową problematykę Jego twórczości. Wszelką inną charakterystykę wyklucza praktycznie wielkość bibliografii dzieł Gerarda Labudy, która do 1976 r. rejestruje 1076 pozycji 8. Pierwszą grupę tematyczną prac stanowią monografie, rozprawy i artykuły obejmujące proces kształtowania się państwa polskiego i jego dzieje w średniowieczu. N a czoło wysuwa się książka Studia nad początkami państwa polskiego. Obok niej wskazać trzeba liczne rozprawy dotyczące istotnych dla dziejów średniowiecznej Polski procesów i zdarzeń. 'Dostrzegamy, że Profesor jak gdyby kolejno omawiał najistotniejsze momenty dziejowe, szczególnie te, których dotychczasowy obraz w literaturze pozostawia wątpliwości lub jest wręcz fałszywy. Do tego typu rozpraw i artykułów zaliczyłbym przykładowo: Zagadnienie suwerennOSCl Polski wczesnofeudalnej w X - XII wieku, Testament Bolesława Krzywoustego, Zabiegi o utrzymanie jedności państwa polskiego w latach 1138 -1146, O stosunkach prawnopublicznych międzY Polską a Niemcami w połowie XII wieku, Geneza rozdrobnienia jeudalnego i wiele dalszych prac. Mimo że każda z nich stanowi oddzielną rozprawę, stanowią one pewną całość, przygotowując zapewne szerszą syntezę dziejów Polski średniowiecznej. Profesor częściowo jej opracowanie przedstawił zajmując się rozdrobnieniem feudalnym i procesem odbudowy państwa polskiego do połowy XIV wieku oraz odtwarzając życie polityczne w Wielkopolsce w wiekach XII - XV 9 . Cechą charakterystyczną tej grupy prac jest odmienne widzenie różnych zdarzeń i procesów z dziejów Polski średniowiecznej w stosunku do ustaleń historiografii. Fakt ten wyznacza szczególną rolę temu dorobkowi w dalszym rozwoju studiów nad Polską średniowieczną. Do drugiej grupy problemowej zaliczyć można wszystkie prace Profesora poświęcone Słowiańszczyźnie Zachodniej. Tematyka ta stale znajdowała poczesne miejsce w jego warsztacie pracy. Otwiera ją fundamentalne nadal dzieło o osadnictwie i stosunkach politycznych na terenie Słowiańszczyzny w VI i VII wieku pL Pierwsze państwo słowiańskie - państwo SamonalO. Następnie główny akcent twórczości w tej tematyce nadają trzy obszerne tomy pL Fragmenty dziejów Słowiańszczyzny Zachodniej li, w których wyjaśnia wiele dotąd spornych lub nie znanych historiografii zagadnień. Specjalne miejsce należy się tutaj także pomnikowemu dziełu slawistyki polskiej, którego inicjatorem, j współredaktorem Profesor był i jest nadal, Słownikowi Starożytności Słowiańskich 12. Sam też napisał bardzo 8 Bibliografię prac Profesora Gerarda Labudy zestawił J. S t r z e l c z y k, Ars Historica. . . , op. ci1., s. 9 - 88. wykazując 1059 pozycji w kolejnej numeracji. Dochodzi do nich 17 publikacji odnotowanych w spisie z literką "a". · Por. Historia Polski, t. I (do roku 1764), cz. I do połowy XV w. pod red. H. Łowmiańskiego. Warszawa 1957, s. 282-488 i dalsze wydania; Życie polityczne XII - XV wieku. WDzieje Wielkopolski, t. I (do roku 1793), pod red. J. Topolskiego. Poznań 1969, s. 284-322 i do 326 przy współudziale W. D w o r z a c z k a .