LECH ŁA W IC KI
POWSZECHNA WYSTAWA KRAJOWA W 1929 ROKU (Architektura)
Częśćdruga
DRUG IM Z architektów, który zaważył na Architekturze Powszechnej Wystawy Krajowej, był jej główny kierownik budowy Jerzy M iiller, twórca założenia kompleksowego restauracji z dancingiem (108) oraz trybuny i areny (107), trzech pawilonów kompleksowych oraz trzynastu samodzielnych obiektów pawilonowych, .skoncentrowanych głównie na terenie wystawowym "E" *. Twórczość Mullera jest zwarta i jednorodna, odbiega od eklektycznej maniery Rogera Sławskiego. Współcześni nazywali jego budowle pudełkowatymi lub umiarowymi, stanowiły bowiem zestaw wyraźnie wyodrębniających się brył geometrycznych. Poszczególne bryły (co warto podkreślić) były dodawane, nakładane na siebie jak klocki 2 . Addycyjny charakter budowli obserwuje się niemal we wszystkich pracach J erzego Mullera. Eo najbardziej typowych zaliczyć można Wieżę Obserwacyjną (51) przy bramie głównej na terenie "E" oraz Pawilon Ogrodnictwa (105). W zestawieniu brył brak harmonii, a proporcje nie były ze sobą skorelowane, df.wne porządki architektoniczne zostały całkowicie odrzucone. Brak również dekoracji, wyjątkiem był fryz na Pawilonie Hodowli Nasion (81)3. Dekoracyjna natomiast w zamierzeniu autora była luźna struktura budynków. Brak strukturalnego rdzenia, jak tez sprowadzenie architektury do zestawu brył geometrycznych, czyniły ją niekiedy skrajnie prostą, w efekcie czego powstały obiekty przypominające prostą halę (Pawilon Ogrodnictwa) .

'J erzy Mliller (1889-1963) był autorem: Pawilonów kompleksowych l. Administracji Powszechnej Wystawy Krajowej, Wieży Obserwacyjnej i bramy głównej na terenie "E" (51), 2. Przemysłu Chemicznego, Techniczno- Farmaceutycznego (59), Przemysłu Meblarskiego i Ceramiki Szlachetnej (60), Przemysłu Spożywczego (61), Maszyn Rolniczych (76) - bez dobudowanego Pawilonu Gdańska (62) R. Sławskiego; 3. Produkcji Roślinnej (78) i Doświadczalnictwa Rolniczego (79) oraz Pawilonów: Restauracji S.A Haber Busch i Schiele (7), Związek Obrony Kresów Zachodnich (29), Przemysłu Browarniczego (63), Organizacji Rolniczych (77), Hodowli Nasion Sp. Akc. K. Buszczyński i Synowie (81), Melioracji Rolnych (82), Państwowego Instytutu Meteorologicznego (83), Łowiectwa (84), Mleczarstwa i Jajczarstwa (95), Ogrodnictwa (105), Browaru Okocim i restauracji (109), Przemysłu Likierowego (110). Paszteciarni (III). Jerzy Mliller jest także autorem założenia kompleksowego restauracji z dancingiem (108) i trybun z areną (109). J. M li II er: Budownictwo. W: Powszechna Wystawa Krajowa w Poznaniu w roku 1929. Poznań 1930, t. 2, s. 63 - 122. "- A. H e y d e l: Refleksje o wystawie poznańskiej. "Przegląd Współczesny", R. 1929, rr 91, 5. 179.
s J. M li II er, op. cit., s. 107. Zewnętrzne freski na Pawilonie Hodowli Nasion Sp. Akc. K. Buszczyński i Synowie wykonał art. mai. Norblin.

Lech Ławicki
Bryły pawilonów Mullera pozbawione były zróżnicowania plastycznego z uwagi na brak wysunięcia do przodu lub cofnięcia płaszczyzn ścian elewacji. Autor rzadko operował przestrzenią wewnętrzną, stosując z zasady formy zamknięte. Przestrzeń wewnętrzna wprowadzona została wyłącznie w sposób tradycyjnie klasycyzujący przy wejściach, które otaczał ciągiem filarów, tworząc rodzaj portyku (Pawilon Łowiectwa - 84) lub podcienia Pawilonu Browaru "Okocim" (109). Plan wewnętrzny pozostawał zamknięty. Rozczłonkowanie pawilonów w przestrzeni było bardziej podyktowane wymogami założeń urbanistycznych, wyznaczających układ osi, niż wygodą użytkowników (obiekty wokół Pawilonu Organizacji Rolniczych - 77).
Nieśmiałą próbę uprzestrzenienia bryły zauważyć można w Pawilonie Produkcji Roślinnej (78). Jednakże symetryczna współzależność elementów budynku podkreślała "statyczność" lekkiej konstrukcji. Posługując się układami linii poziomych, architekt przeciwstawia! im układ linii pionoWieża obserwacyjna (51) projektu wych wież, które wyznaczały osie zabudowy, Jerzego Mullera, widok od strony północno-wschodniej (Teren E) akcentując umiejscowienie wejść (Pawilon Przemysłu Meblarskiego i Ceramiki Szlachetnej - 60, Pawilon Łowiectwa - 84). Znaczenie osi w zabudowie pawilonowej projektu Jerzego Mullera na Powszechnej Wystawie Krajowej określił Stanisław Woźnicki: "Mimo dążenia J. Mullera by być rewolucyjnym modernistą w rozwiązywaniu planu zabudowy, okazał się bardziej skrupulatnym klasykiem od architekta R. Sławskiego. Wszędzie podkreślane są osie, chociaż charakter architektury, którą chciał tworzyć, wcale tego nie wymagał"4. Użycie filarów w wejściach często przekraczało ramy portyku, tworząc podcienia.
Gęstość ich rozstawu i zastosowane doń tworzywo określało z pozoru stabilność konstrukcji, za którą przecież kryła się tymczasowość budowli (Pawilon Organizacji Rolniczych). Występował również nieomal "żyletkowy" przekrój filarów, który wprowadzał lekkość rytmiki podziału oprawy wejść (Pawilon Łowiectwa). N ależy stwierdzić, iż sposób akcentowania wejść do pawilonów nadawał obiektom wybudowanym przez Mullera (pawilony: Łowiectwa, Organizacji Rolniczych) pewien rys reprezentacyjności. Znamienną cechą jego architektury były długie ciągi okien obiegające budowle na wzór. hal fabrycznych (Pawilon Produkcji Roślinnej). N atomiast w fasadach pojawiał się wydłużony wykrój okien skontrastowany z masywem ściany, podkreślający oś zabudowy (w pawilonach: Ogrodnictwa, Produkcji Roślinnej). Występował również ciąg okien w pionie umiejscowiony pośrodku akcentów wysokościowych wież (pawilony: Przemysłu Meblarskiego i Ceramiki Szlachetnej, Hodowli Nasion) .
I\. I\.

* s. Woź n i c ki: Zabudowa terenów Powszechnej Wystawy Krajowej w Poznaniu. "Architektura i Budownictwo", R. 1929, nr l, s. 22. 
Wystawy Krajowej
Pawilon ogrodnictwa (105) projektu Jerzego Mullera, widok od strony południowo-wschod - niej (Teren E)
Ten sam pawilon widziany od strony północno - wschodniej
Nieprzerwane pasmo okien - to ważny element w architekturze Mullera. Warto zwrócić uwagę na genezę tej formy w architekturze europejskiej. Skoncentrowała się ona w kręgu szkoły "Bauhausu", szybko rozprzestrzeniając się w Europie, spełniając zadość wymogom utylitaryzmu wynikającym ze struktury wewnętrznej budowli. M. in. długie pasy okien znalazły się w pawilonach Wystawy Kultury Współczesnej w Brnie (1928). Jerzy Miiller był w Czechosłowacji (1927) w celu przeprowadzenia studiów budownictwa wystawoweg0 5 . Stały się one źródłem inspiracji twórczej. Zauważyć można zbieżność rozwiązań frontonów pawilonów "Organizacji Rolniczych" i "Praskiej Szkoły Przemysłu Artystycznego" J anaka oraz "Hodowli Nasion" i "Pawilon Verkbundu" V. Baiera. Możliwości projektanta zostały jednak wyraźnie ograniczone brakiem nowoczesnych materiałów budowlanych 6. Horyzontalne rozwarstwienie obiektów pasami okien odbywało się w górnych partiach ścian zewnętrznych stanowiąc o górnym i górno-bocznym ich oświetleniu,s Akta m. Poznania I, Wojewódzkie Archiwum Państwowe Poznań, sygn. 2452, s. 57. , J. M li II er, op. cit." s. 60. Pawilony prowizoryczne były wykonane z drewna o ścianach konstrukcji rozworowej. Sciany rozworowe wypełniane były cegłą lub też opierzane deskami - potem tynkowane lub malowane.

4 Kronika Miasta Poznania 
Lech Ławicki
Fasada pawilonu 1m (restauracja z dancingiem). Projektował Jerzy Miiller. Teren E
było też w ograniczonej mierze wyrazem ich wewnętrznej struktury wespół z większymi płaszczyznami śaian. Brak większej ilości szkła spowodował związanie zabudowy z ziemią. Miiller wprowadzał m. in. (mimo ograniczeń materiałowych) wyraźnie zaznaczające się pasy wieńczące w miejsce stosowanych dotąd tradycyjnych gzymsów (Pawilon Organizacji Rolniczych; nie zrealizowany projekt Pawilonu Nawozów Sztucznych). Częściej jednak, w sposób dyskretny, pojawiały się o nieznacznej grubości gzymsy wieńczące bryły budowli. Odcinały one od siebie poszczególne bryły budowli, wywołując jeszcze większą ich atomizację. Podobne wyodrębnienie elementów budowli dostrzec można w oprofilowaniach okien opasujących naroża Wieży Obserwacyjnej. Indywidualne ich potraktowanie z wyłącznym zastosowaniem poziomych profili i z podkreśleniem linii poziomej daszka nad wejściem były wyrazem wpływu architektury holenderskief. Powstały ciąg pionowy okien wyraźnie dematerializował budowlę wprowadzając silny czynnik światłocienia. Synonimem nowoczesności było wprowadzenie przez Jerzego Mullera płaskich dachów, które stosował konsekwentnie, w czasie kiedy wśród architektów (nie tylko w Polsce) trwały polemiki pomiędzy zwolennikami i przeciwnikami tej formy konstrukcji 8 . Tam gdzie wprowadzał dach dwuspadowy, przesłaniał pochył jego połaci od frontu elementem wysokościowym (Pawilon Ogrodnictwa).
, S . Z a c h o r s k a : Międzynarodowa Wystatoa Architektury w Warszawie. "Architekt", R. 1926, nr 5, s. 9. Autorka omawiając wystawę pisze o pracach architektów holenderskich m. In. " [. . .] J. J. P. Dud umieszczając niekiedy na rogach budynków wielkie otwory balkonowe, wprowadza przez to silnie zaznaczone pionowe zamknięcie bloku. Zamknięcie to jednak uzyskane jest drogą światłocieniowych efektów wywołanych otworami, nie zaś wyodrębnieniem jakiegoś czynnika konstrukcyjnego [...]". N astępnie dodaje ,,[ .. .] Dud przeważnie okna traktuje indywidualnie". 8 S. W.: Dach plaski l dach pochyły. "Architektura 1 Budownictwo", R. 1927, s. 115; P. W ęd z i e g o l s ki, O szkolą architektury. "Architektura ł Budownictwo", R. 1928, nr 2, s. 49. 
Wystawy Krajowej
Pawilon Browarów "Okocim" (109) projektu Jerzego Mullera, widok od strony południowo-wschodniej (Teren J£)
Pawilon Browarów "Okocim" widziany od strony zachodniej
. -
.. ...koi
4« 
Lech Ławicki
Plan Terenu E Powszechnej Wystawy Krajowej (1929). Aleja Okrężna to dzisiejsza ulica Reymonta
Synteza architektury Jerzego Mullera sprowadza się do horyzontalnego charakteru jego budowli. Zróżnicowanie poszczególnych dających się wyodrębnić brył składowych budowli odbiło się na zw-artości ich zestawu. Elementy architektury awangardowej pozbawione były eleganckiej formy i odpowiedniej proporcji członów składowych. Utylitarny charakter pawilonów próbowały przesłonić reprezentacyjnie potraktowane wejścia. Trafną opinię wyrażał o architekturze terenu "E" sam autor, którego realizacje zaważyły na charakterze zabudowy terenu zachodniego. Pisze on: "Modernizm terenu rolniczego był ostrożny i umiarkowany, operując dużymi płaszczyznami ścian czy otworów, urozmaicony wieżyczkami w prostych liniach i masach. Mimo charakteru nowoczesnego całą kompozycję cechowała wyraźna dążność do utrzymania osiowości i symetrii w jednej osi" 9.
, J. M li II er, op. cit., s. 64.

Plan Terenu B Powszechnej Wystawy Krajowej (1929)
Związki z architekturą awangardową istniały również w konstrukcjach inżynierskich wnętrz budowli projektowanych przez Mullera. Podobnie jak Roger Sławski, Miiller współpracował z konstruktorami. Przykładem może być konstrukcja centralnie założonej Restauracji i Dancingu (108) wykonanej systemem "S tephana "w. Wyraźnie górujący nad otoczeniem obiekt założony na planie koła, nakryty kopułą z półkolistymi absydami, nawiązywał rozplanowaniem rzutu, kształtem zewnętrznym piętrzących się brył i oprawą wejścia do wcześniejszej (1912 - 1913) "Hali Ludowej" Maxa Berga we Wrocławiu". Monumentalizm założenia podkreślało wzniesienie budowli na górnym tarasie, opadającym w stronę pobliskiego stadionu, do którego była zwrócona fasadą. Podobnie centralnym założeniem był Pawilon Browaru Okocimskiego. Nie tyle konstrukcją, ile wyraźną dekoracją była siatka ornamentu oplatająca kopułę. Dopiero w tym obiekcie osiągnął Miiller strukturalną zwartość budowli. Składała się na nią bryła prostopadłościanu i przyległego doń walca z kopułą. Elegancję obiektu upatrywać należy w znacznych przeszkleniach, czyniących budynek lekkim a zarazem efektownym, o wymyślnej dekoracji kopuły. Wreszcie w umiejętnym podziale poziomym obiektu szerokimi pasami okien.
18 S. Woź n i c ki, op. cit., s. 22, J. M li II er, op. cit., s. 119, 117. Konstrukcja kopuły projektu inż. Pąradistala wykonana była systemem "Stephana" z desek zbijanych i giętych wg szablonu. Srednica koła 40 m, rozpiętość kopuły 30 m. 1 W.: PauAlon. "Gazeta Zachodnia", R. 1929, nr 84, s. 5. "Kopuła sali cała szklana, jest największą w Europie, jeśli uwzględnić, że jest zrobiona z drewna"; p. B i e g a ń s ki: U źródeł architektury współczesnej. Warszawa 1972, s. 134 - 135.

Lech Ławicki
Pawilon Produkcji Roślinnej (78) projektu Jerzego Mullera. Widok od strony południowo-zachodniej (Teren K)
Pawilon Przemysłu Meblarskiego i Ceramiki Szlachetnej (60) projektu Jerzego Mullera.
Widok od strony południowo-zachodniej (Teren E) 
Podobne wrażenie czyniło paraboliczne przesklepienie Hali Przemysłu Meblarskiego (60) dachem łukowym, bezwiązarowym, gdzie siatka krzyżujących się rygli była wynikiem metody non -plus 12. Drewniane konstrukcje inżynierskie stosował również Roger Sławski, który wprowadzając wiązary łukowe systemem "Stephana" w Hali Przemysłu Włókienniczego (14) i w Hali Ciężkiego Przemysłu (1), osiągnął jednak właściwe zespolenie rytmu
"S. H e m p e l: Drewniane konstrukcje iniynierskie. Warszawa 1933, s. 62. "System Zolbau w Polsce znany był pod nazwą Non-Plus patentowany. Dachy małych rozpiętości ostrołukowe, dużych rozpiętości paraboliczne. Największa rozpiętość 30 m". 
Lech Ławicki
Pawilon Łowiecki (84) projektu Jerzego Mullera, widok od strony Południowo - Zachodniej (Teren E)gtt'ii ILififl
Pawilon przemysłu nawozów sztucznych projektu Jerzego Mullera (me zrealizowany)podpór z rytmem wiązarów. Wprowadzenie wiązarów łukowych systemu "Stephana" przez Mullera do Hali Przemyślu Spożywczego (61) okazało się mniej udane. Nieprzesłonięte kraty w wiązarach oraz wzmocnienia filarów podkreślały tymczasowy charakter konstrukcji drewnianej. Dekoracyjność wiązarów i filarów zacierała czytelność konstrukcji. Obowiązująca projektanta zasada "maksimum efektu przy minimum nakładu" w sposób zasadniczy zaważyła na wyrazie estetycznym wnętrza ls.
13 Akta m. Poznania I, Wojewódzkie Archiwum Państwowe Poznań, sygn. 2452, s. 89. Z posiedzenia Zarządu Powszechnej Wystawy Krajowej, Rady Miejskiej i Magistratu (z przemówienia J. Mullera): Budownictwo wystawowe musi iść w kierunku jak najtańszego i naj-* efektowniejszego wykonawstwa czyli maximum efektu za minimum nakładu. 
Pawilon 108 (restauracja z dancingiem). Montaż konstrukcji drewnianej. Projektował Jerzy MulIer
Lekkość konstrukcji niezbyt szczęśliwie kontrastowała z masywem ceglanej ściany przeprutej łukami, która dzieliła poprzecznie hale. Zwiedzających terem . ,E" Powszechnej Wystawy Krajowej zaskakiwała jaskrawa kolorystyka budowli. Obiekty Jerzego Mullera pokryte zostały różnymi kolorami, zróżnicowanymi nawet w ramach jednego obiektu, ale nie przekraczającymi granic jego płaszczyzn - ścian u. Widać tu wpływ neoplastycyzmu holenderskiego,5. Podobne efekty osiągnął architekt wieńcząc Wieżę Obserwacyjną walcem. Konstrukcja żelaznego walca wypełniona była malowanym szkłem, które o zmierzchu było rzęsiście oświetlone. Architektura · terenu "E" w znacznej mierze wynikała z założeń urbanistycznych.
Wytyczenie osi domagało się wprowadzenia akcentów wysokościowych, najzupełniej nie uzasadnionych strukturą budynków. Przy ocenie działalności architektonicznej Jerzego Mullera na Powszechnej Wystawie Krajowej należy podkreślić, iż jako projektant przeprowadził on próbę symbiozy elementów klasycyzujących w formie i rozplanowaniu przestrzennym z elementami architektury utylitarnej; reprezentacyjnym rozwiązaniem fasad próbował przesłonić tymczasowy charakter obiektów. Kompromis realizacji formalnej wynikał nie tylko z ubogiej bazy surowcowej, ale przede wszystkim z braku właściwego stosunku do architektury nowoczesnej, funkcjonalnej, gdzie forma ujawnia strukturę wbudowanego tworzywa. Na architekturze Jerzego Mullera zaciążyły jego
" J. M u II er, op. cit., s. 126, 129. N owoczesna architektura operująca przeważnie dużą płaszczyzną ścian zmuszała do kontrastowego malowania sąsiadujących ze sobą płaszczyzn, ściany malowano kolorem czerwonym, pomarańczowym, żółtym, niebieskim, popielatym itp. 15 K. O l s z e w s ki: Grupa De Stijl i zagadnienie neoplastycyzmu. "Sztuka i Krytyka" R. 1958, nr 33 - 34, s. 299. ,,[...] neoplastycy bardzo dużą uwagę przywiązywali do arcnitektury, jako bezpośrednio oddziałowującej na człowieka. Szczególne znaczenie przywiązywali do koloru, którego zadaniem miało być nie zdobienie budynku, ale wywołanie jednoczesnego efektu malarskiego i architektonicznego". 
Lech Ławicki
Fasada pawilonu Przemyślu Cukrowniczego (69) projektu Stefana Cybichowskiego (Terem E)
Fasada pawilonu Banku Polskiego (31) projektu Kazimierza T oltoczkl (Teren B)wcześniejsze, przygotowane na Wystawę Pomorską w Grudziądzu (1925) projekty należące do klasycyzmu akademickiego 16. Krytycy podkreślali uproszczenie brył architektonicznych oraz częste "niewyważenie" ich właściwych proporcji. Podobnie półmodernistyczne obiekty wystawowe zaprojektowane przez innych architektów nie były pozbawione form historycznych. Wyraźnie nawiązywały w rozplanowaniu mas do kompozycji klasycystycznej przy jednoczesnym zastosowaniu konstrukcji szkieletowef7. Powierzchowne czerpanie z nowoczesnej myśli "Bauhausu" i architektury holenderskiej sprawiło, że omawianą niżej grupę obiektów łączyła nieśmiałość w przestrzennym rozwijaniu mas oraz dążenie do zestawu brył jak najprostszych, w efekcie czego powstała architektura niezwykle czytelna, będąca wynikiem nieskomplikowanych elementów składowych. Istniejące w niej podobieństwa z dziełami Jerzego Mullera polegały na podobnym dodawaniu do siebie klockowatych brył, np. Pawilon Przemysłu Cukrowniczego (69) Stefana Cybichowskiego, Pawilon Ministerstwa Komunikacji (23) Jana Podlewskiego18. Nader prosta architektura była pozbawiona dynamiki, jej elementy składowe nie tworzyły między sobą złożonych relacji. W obiekcie Banku Polskiego (31) Kazimierza Tołłoczki prostota kształtu bryły wydaje się być posunięta do ostatecznych granic. Pawilon zbudowany na planie łuku stanowił przede wszystkim tło dla centralnie usytuowanego popiersia Franciszka Ksawerego Druckiego- Lubeckiego, twórcy banku polskiego 19 . Fasadę wydłużono o szerokość ścian bocznych umieszczając tu wejścia. Na gładkim tle płaszczyzny ścian ostro odcinały się rytmicznie rozmieszczone pasma okien. Oszczędność środków szła tu w parze z modernistycznym werdykalizmem, o czym stanowił wydłużony kształt okien. Pawilon Ministerstwa Komunikacji to przykład realizacji zaprojektowanej w oparciu o mniej zmodernizowany klasycyzm. Konstrukcja szkieletowa wpłynęła na formę jedynie powierzchownie. Osiowo zaprojektowane wejścia wieńczyła attyka. W obawie przed gładką partią ścian dzieliły je gzymsy pośrednie. Wprowadzenie przestrzeni wewnętrznej nie wynikało z potrzeb funkcjonalnego zróżnicowania bryły, lecz z potrzeb reprezentacji. Osiągnięte to zostało poprzez artykułowaną oprawę wejść. W pawilonie Przemysłu Cukrowniczego była ona uzyskana poprzez tradycyjny typ podcienia. Potrzebę reprezentacji w Pawilonie Ministerstwa Komunikacji akcentowały filary przyścienne z masztami, flankując wejście główne do pawilonu. Stosowanie przez szkołę "Bauhausu" płaszczyzn szkła, sprowadzono zostało tutaj do ciągu okien. Przy czym okna te oddzielone od siebie tworzyły samodzielne jednostki, podobnie jak w pawilonach-Banku Polskiego czy też Przemysłu Cukrowni
» Wystawa Pomorska w Grudziądzu. "Architektura i Budownictwo" R. 1925, nr l, s. 41 - 42.
«W omawianej grupie pawilonów zastosowano konstrukcje drewniane, ściany szalowane deskami - otynkowane. J. M li II er, op. cit., s. 68, 78, 84. li Pawilon Przemysłu Cukrowniczego zaprojektował S. Cybiehowski, autor m. ,in. Pałacu Wychowania Fizycznego (32 - 34), obecnie Technikum Ekonomicznego przy ul. Sniadeckich oraz Palmiarni (38). Pawilon Ministerstwa Komunikacji zaprojektował inż. Jan Podlewski. Projekt pawilonu został przyjęty do realizacji na konkurs w dniu 28. 4. 1928 r. przez sąd konkursowy w składzie: dyrektor Departamentu Eksploatacyjnego Ministerstwa Komunikacji inż. Adam Trank i Aleksy Ciechanowiecki dyrektor Departamentu Budowy i Utrzymania Kolei tegoż Ministerstwa, prof. Stanisław Noakowski, architekt Powszechnej Wystawy Krajowej inż. Jerzy Mliller i Komitet Wystawowy w składzie: inż. Stanisław Wasilewski, Józef Wołkanowski, Adam Tuza. K. B e r to ni, Ministerstwo Komunikacji; W: Powszechna Wystawa Krajowa w Poznaniu w roku 1929, Poznań 1929, t. 3, s. 503 - 504. ** J. Miiller, op. cit., s. 84.

Lech Ławicki
Pawilon Ministerstwa Komunikacji (23) projektu Jerzego Podlewskiego. Widok od strony południowej (leren £S)
Wnętrze pawilonu Przemyślu Spożywczego (61) projektu Jerzego Mullera. Terenczego. Zauważyć można znaczne wyładowania gzymsów, wyraznie kojarzące się z architekturą Dalekiego Wschodu, szczególnie z architekturą japońską (Pawilan Przemysłu Cukrowniczego). Tarasowo wznoszącą się w górę architekturę japońską odrywa od ziemi linia i kształt wysuniętych okapów. W Pawilonie Przemysłu Cukrowniczego gzymsy były jednak zbyt masywne i przytłaczały lekką konstrukcję pawilonu. Jest uderzające, że sterylność architektury japońskiej stanowiła tu próbę nowoczesnych rozwiązań w. Natomiast w Pawilonie spółki akcyjnej Lilpop, Rau i L6wenstein (5) projektu Jana Podlewskiego ostro odcinające się gzymsy podkreślały zwieńczenie obiektu oraz linie okien. Sposób zwieńczenia obiektu i wyeksponowanie ciągu okien, akcentujące limie horyzontalne, były typowe dla architektury holenderskiej. Podobnie w poziomych ciągach okien w pawilonie wystawowym zastosowano rytmiczny pionowy podział pasmowy. Bryła pawilonu była jednak zwarta. Projektant nie operował przestrzenią wewnętrzną. Architektura półmodernistyczna Powszechnej Wystawy Krajowej korzystała z uproszczonych elementów architektury klasycystycznej (słupy, attyki) oraz z klasycyzmu bardziej współczesnego, modernistycznego, który Andrzej K. Olszewski wiąże z werdykalizmem 21.
»p. T r z e c i ak: Przygody architektury XX wieku. Warszawa 1976, s. 73 - 78. Architektura Japonii stała się bliższa twórcom europejskim poprzez realizacje Franka L10yda Wrighta (1869 - 1969).
". K. Olszewski: Nowa forma w architekturze polskiej 1900 - 1925. Wrocław-Warszawa- Kraków, 1967, s. 120.

Bardzo śpiąca królewna Augustyna Blacha. Premiera 8 III 1975 r. Od lewej: Juliusz Stańda (Królewicz) i Małgorzata Połyńczuk (Królewna) (Do artykułu Opera Poznańska w sezonie artystycznym 1974j1975 pióra Andrzeja Saturny)  ZYCIE
KULTURALNE
KATARZYNA
PAJOWA
POZNAŃSKIE ZESPOŁY ARTYSTYCZNE ZA GRANICĄ W LATACH 1971 - 1975
RAN GĘ kulturalną miasta wyznaczają zarówno wybitne imprezy inspirujące środowiska twórcze, jak też ekspansja kulturalna i prezentacja w świecie własnego dorobku twórczego. Pięciolecie 1971 - 1975 przyniosło kulturze poznańskiej wiele znacznych sukcesów lokalnych, było także okresem wyjątkowego rozwoju występów zagranicznych. W tym okresie przypadło 138 wyjazdów zagranicznych poznańskich zespołów artystycznych, obejmujących dwadzieścia siedem krajów świata, natomiast w latach 1966 - 1970 - 82 wyjazdy. Ten pokaźny wzrost liczby podróży artystycznych nie jest jedynym powodem do dumy; ważny jest także artystyczny bilans tych wojaży. Najbliższe kontakty kulturalne wiążą Poznań z Bułgarią, Czechosłowacją i Niemiecką Republiką Demokratyczną. Z bratnimi miastami: Brno, Plowdiw i Cottbus zawarte zostały roczne umowy kulturalne, których realizacja sprawiła, że wymiana zespołów artystycznych jest bardzo ożywiona i dla obu stron korzystna. W latach 1971 -1975 poznańskie zespoły artystyczne, zawodowe i amatorskie, odwiedziły Niemiecką Republikę Demokratyczną - trzydzieści osiem razy, Czechosłowację czternaście a Bułgarię jedenaście razy; czterokrotnie wyjeżdżały do Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich i pięciokrotnie ma Węgry. Większość tych wyjazdów była rewizytowana. Przytoczone tu liczby świadczą o cennej współpracy, która obok prezentacji dorobku kulturalnego Poznania w zaprzyjaźnionych państwach - stwarza także okazję mieszkańcom miasta do zapoznania się z wybitnymi zespołami artystycznymi zaprzyjaźnionych państw. Drugi rodzaj wyjazdów - to występy artystyczne zespołów na międzynarodowych festiwalach kulturalnych. Potwierdziły one wysoką rangę artystyczną naszych zespołów i przysporzyły Poznaniowi wiele sławy. Festiwale w Cork i Gorycji, Folkestone, Middłesbrough i Tallinie mają swoich laureatów w naszym mieście. Są to: Chór Nauczycieli m. Poznania im. Karola Kurpińskiego pod kierownictwem Mariana N agórskiego, Chór Akademicki Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza pracujący pod kierownictwem Stanisława Kulczyńskiego i Chór Męski Politechniki Poznańskiej kierowany przez Janusza Dzięcioła. Coraz częściej organizowane są w Europie festiwale o charakterze przeglądów, uświetniających jubileusze, regionalne święta lub po prostu wzbogacające sezon turystyczny. Na tego typu festiwalach najchętniej widziane są występy folklorystycznych zespołów pieśni i tańca. Poznański Zespół Pieśni i Tańca "Wielkopolska" pod kierownictwem Romana Matysiaka uczestniczył w kilku takich festiwalach: W Strażnicy (Czechosłowacja), w IyvaskyHi (Finlandia), w Istambule (Turcja) oraz w Nicei, Chateau sur Allier i Confolens (Francja). Podobny charakter miał udział w imprezach "Tygodnia Bałtyku" ("Ostseewoche") w Rostocku (Niemiecka Republi
KatarzYna Pajowaka Demokratyczna), od szeregu lat organizowany przy współudziale Poznańskiego Chóru Chłopięcego, Chóru Dziewczęcego "Poznańskie Skowronki" oraz Zespołu Pieśni i Tańca "Wielkopolska". Występy na międzynarodowych festiwalach mają szczególne znaczenie; są bowiem okazją do szerszej konfrontacji z innymi wybitnymi zespołami, a także przynoszą światowy rozgłos. Dzięki festiwalowym sukcesom z roku na rok zwiększa się liczba zaproszeń zagranicznych dla zespołów pieśni i tańca oraz chórów. Trzeci rodzaj wyjazdów zagranicznych poznańskich zespołów stanowiły tournee koncertowe, organizowane przez Państwową Agencję Artystyczną "Pagart" . W takich wyjazdach brały udział głównie profesjonalne zespoły i instytucje artystyczne, jak np.: Polski Teatr Tańca Balet Poznański (sześć wyjazdów od powstania w 1973 r.); Państwowa Opera im. Stanisława Moniuszki (sześć wyjazdów w tym cztery zespołu baletowego); Państwowa Filharmonia (cztery wyjazdy w tym jeden z Chórem Chłopięcym i Męskim oraz jeden Orkiestry Kameralnej); Poznański Teatr Lalki i Aktora (czternaście wyjazdów) oraz Chóry: Stefana Stuligrosza (jedenaście wyjazdów) i Jerzego Kurczewskiego (piętnaście wyjazdów). Niezwykle zaszczytną, choć rzadszą okazją do prezentacji zagranicznej były wyjazdy na imprezy w ramach Dni Kultury Polskiej. W latach 1971 - 1975 Dni Kultury Polskiej organizowane były m. in.: w Czechosłowacji, gdzie koncertowała orkiestra symfoniczna Filharmonii Poznańskiej oraz Chór pod dyrekcją Stefana Stuligrosza, a występował Teatr Nowy oraz w Republice Federalnej Niemiec, gdzie koncertowały Zespół Pieśni i Tańca "Wielkopolska" oraz Chór Męski Politechniki Poznańs ki ej . Zestawienie wyjazdów poznańskich zespołów artystycznych w latach 1971 - 1975 obejmuje dwadzieścia siedem krajów. Zespoły nasze zaprezentowały się po raz pierwszy w historii swych podróży zagranicznych w Hiszpanii, na Kubie, w Monaco i w Turcji. Kubę odwiedził w 1972 r. Poznański Teatr Lalki i Aktora, natomiast w Hiszpanii przebywały w 1975 r. Poznański Chór Chłopięcy i Chór Męski Politechniki Poznańskiej. Publiczne koncerty i nagranlia radiowe przyniosły wiele rozgłosu polskiej muzyce i są zapowiedzią dalszej współpracy. W 1975 r. przebywał również w Monaco Zespół Pieśni i Tańca "Wielkopolska". Barwnie kostiumy i świetne, pełne temperamentu układy choreograficzne tego zespołu przyniosły spodziewany sukces i uznanie dla polskiego folkloru. "Wielkopolska" należała do najczęściej wyjeżdżających za granicę zespołów pieśni i tańca Poznania. W latach 1971 - 1975 reprezentowała Polskę i Poznań jedenastokrotnie, występując w Czechosłowacji, Finlandii, Francji, Monaco, Niemieckiej Republice Demokratycznej, Republice Federalnej Niemiec i w Turcji.
Zespół Pieśni i Tańca "Cepelia", kierowany przez Wacława Wróblewskiego i jego Kapela Ludowa pod kierownictwem Witalisa Kuty odbył kilka podróży zagranicznych, prezentując w ponad dwudziestu koncertach polski folklor w Austrii, Belgii, Bułgarii i Wielkiej Brytanii. W roku 1975 folklorystyczny Zespół Tańca Ludowego Politechniki Poznańskiej dwukrotnie prezentował swój program w Holandii i w Niemieckiej Republice Demokratycznej.
Najwięcej jednak wyjazdów zagranicznych w latach 1971 -1975 odbyły chóry.
Poznański Chór Chłopięcy wyjeżdżał piętnastokrotnie, odwiedzając: Berlin Zachodni. Bułgarię, Czechosłowację, Francję, Hiszpanię, Kanadę, Niemiecką Republikę Demokratyczną, Republikę Federalną Niemiec i Stany Zjednoczone Ameryki Płn. (22 koncerty). Chór ten odniósł zasłużone sukcesy i przywiózł wiele pochlebnych recenzji, zwłaszcza w zakresie odtwarzanej przez siebie polskiej muzyki współczesnej. 
Chór Chłopięcy i Męski Państwowej Filharmonii pod dyrekcją Stefana Stuiigros:a wyjeżdżał jedenastokrotnie; odbywał długie tournee w Czechosłowacji, Niemieckiej Republice Demokratycznej, Norwegii (udział w festiwalu), Republice Federalnej Niemiec (festiwal w Getyndze), na Węgrzech i dwukrotnie we Włoszech, gdzie na życzenie impresaria występował z towarzyszeniem orkiestry Państwowej Filharmonii i Państwowej Wyższej Szkoły Muzycznej. Chóry chłopięce posiadają światową renomę i są najbardziej poszukiwanymi zespołami przy różnych reprezentacyjnych imprezach koncertowych. Poznańskie chóry chłopięce występowały z okazji Dni Kultury Polskiej w kilku krajach, a także otworzyły swoimi występami drogę do sal koncertowych wielu innym zespołom artystycznym. Do najbardziej aktywnych zespołów artystycznych zaliczyć należy także Chór Dziewczęcy "Poznańskie Skowronki" pod kierownictwem Mirosławy Wróblewskiej.
Pierwszą podróż artystyczną zagranicę odbył w roku 1968, natomiast w pięcioleciu 1971 - 1975 - jedenaście wyjazdów zagranicznych. Chór ten cieszy się popularnością w wielu miastach Niemieckiej Republiki Demokratycznej, koncertował także w Bułgarii, Czechosłowacji, Danii i na Węgrzech. Wśród amatorskich zespołów typu estradowego wyróżnia się Zespół Wokalny Domu Pielęgniarek "Malakah" , którym kieruje od założenia Józef Kasprzak. Ośmiu śpiewającym dziewczętom towarzyszy sekcja rytmiczna. Zespół wyjeżdżał sześciokrotnie za granicę, zyskując sympatię widowni. Występował w Litewskiej Socjalistycznej Republice Radzieckiej, dwukrotnie w Bułgarii, Czechosłowacji, Niemieckiej Republice Demokratycznej; "Pociągiem Przyjaźni" odwiedził także Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich koncertując w Moskwie i Leningradzie. Mniejszy, ale równie ważny jest bilans wyjazdów zawodowych instytucji artystycznych. W 1973 r. z części zespołu baletowego Opery Poznańskiej powstał samodzielny zespół artystyczny, na czele którego stanął światowej sławy choreograf Konrad Drzewiecki. W założeniu programowym Zespołu Drzewieckiego leży prezentacja polskiej sztuki baletowej za granicą. Zespół składa się z czterdziestu tancerzy; w latach 1973 - 1975 odbył sześć podróży artystycznych do Bułgarii, Finlandii, Republiki Federalnej Niemiec (trzykrotnie) i Szwecji. Wszystkie występy polskiego baletu przyjmowane były owacyjnie, zespół zdobył wiele niezwykle gorących recenzji i serię nowych zaproszeń. Zespoły Państwowej Opery im. Stanisława Moniuszki występowały sześciokrotnie poza granicami kraju. W 1972 r. wystawiono opery Moniuszki Halka i Straszny dwór w Berlinie Zachodnim oraz w zaprzyjaźnionym z Poznaniem mieście Cottbus w Niemieckiej Republice Demokratycznej. W mieście tym występował także zespół baletowy Opery Poznańskiej pod kierownictwem Barbary Kasprowicz prezentując balet Giselle Adama. Orkiestra symfoniczna Państwowej Filharmonii w pełnym składzie osobowym wyjeżdżała dwukrotnie; w roku 1973 na festiwale w Sorrento i Latina {Włochy) oraz na imprezy związane z Dniami Kultury Polskiej w Czechosłowacji (Praga, Karłowe Wary, Mariańskie Łaźnie i Gottwaldowo). Poznański Zespół Perkusyjny pod dyrekcją Jerzego Zgodzińskiego występował czterokrotnie w Niemieckiej Republice Demokratycznej; Orkiestra Kameralna koncertowała w Brnie, w ramach umowy o współpracy kulturalnej między Brnem a Poznaniem. Reprezentantem kultury muzycznej Poznania jest także jedyny w swoim rodzaju zespół artystyczny Collegium Musicorum Posnaniensium. Wzrastające zainteresowanie muzyką dawną, a także połączenie koncertu z prezentacją zabytkowych eksponatów Muzeum Instrumentów Muzycznych sprawiły, że zespół ten, składający się
5 Kronika Miasta Poznania 
KatarzYna Pajowaz wybitnych wirtuozów i solistów, działający pod kierownictwem artystycznym Włodzimierza Kamińskiego, wyjeżdżał w latach 1971 - 1975 czterokrotnie do Bułgarii i Czechosłowacji, Niemieckiej Republiki Demokratycznej i Włoch. Stosunkowo nieliczne były wyjazdy zagraniczne poznańskich teatrów dramatycznych. Teatr Polski rewizytował Teatr w Plowdiw, a zespół Teatru Nowego wystąpił trzykrotnie w Niemieckiej Republice Demokratycznej. Formy prezentacji zagranicznej wypracował sobie najlepiej Poznański Teatr Lalki i Aktora, który aż piętnastokrotnie występował za granicą. Teatr ten operuje plastyką i muzyką' 'jako integralną częścią swojej działalności artystycznej. Znalazł też sposób na udostępnienie młodym widzom tekstów i podjął trud przygotowania przedstawień zagranicznych w obcych językach, m. in. w esperanto. Dzięki temu odniósł sukces na Festiwalu Teatralnym Esperantystów w Zagrzebiu (Jugosławia) oraz odbył niezwykle atrakcyjne tournee po Włoszech, przedstawiając dwie sztuki w języku włoskim: Hefajstos Anny Swirszczyńskiej i Siała baba mak Krystyny Miłobędzkiej.' Tę drugą sztukę grano także we Francji, dając pięćdziesiąt dwa przedstawienia w' języku francuskim. Pięciolecie 1971 - 1975 stało pod znakiem wyjątkowej ekspansji artystycznej. Poznańskie zespoły uczestniczyły we wszystkich ważniejszych festiwalach i przeglądach kulturalnych, zdobywały nowych słuchaczy i widzów, upowszechniały kulturę polską. Poszerzyła się wiedza o polskich tradycjach kulturalnych w wielu krajach i środowiskach. Dzięki poznańskim zespołom artystycznym w wielu krajach "Europy, a także poza nią, ugruntowało się przekonanie, że ustrój socjalistyczny stwarza wyjątkowe warunki dla rozwoju kultury, a utalentowane jednostki znajdują możliwość kształtowania swych zdolności artystycznych. I to chyba jest również cennym sukcesem naszych artystycznych wyjazdów.
ANEKS
CHRONOLOGICZNY WYKAZ WYJAZDÓW ZAGRANICZNYCH POZNAŃSKICH ZESPOŁÓW ARTYSTYCZNYCH W LATACH 1971 - 1975
Austria 2 Niemiecka Republika Belgia l Demokratyczna 38 Berlin Zachodni 4 Norwegia 2 Bułgaria 11 Republika Federalna Niemiec 19 Czechosłowacja 14 Rumunia MI Dania 3 Stany Zjednoczone Ameryki Płn. " 1 Finlandia 3 Szwajcaria l Francja 5 Szwecja 2 Hiszpania 2 Turcja , . 1 Holandia 2 Węgry 5 Irlandia 2 Wielka Brytania 4 Jugosławia 3 Włochy 11 Kanada l Związek Socjalistycznych Kuba l Republik Radzieckich 4 Monaco 2