BARBARA ZAKRZEWSKA - NIKIPORCZYK TOWARZYSTWA ŚPIEWACZE IM. STANISŁAWA MONIUSZKI W POZNANIU W LATACH 1900-1975 STANISŁAW Moniuszko i jego twórczość wokalna były znane w Poznaniu już w pierwszej połowie XIX w. ; tutaj, na łamach " Tygodnika Literackiego" (25 II 1839), ukazała się prawdopodobnie pierwsza w Polsce recenzja twórczości tego kompozytora, mianowicie Trzech śpiewów z muzyką do słów Adama Mickiewicza, wydanych w Berlinie (1838). Autorem recenzji był przypuszczalnie Antotni Wojkowski. W 1857 r. Jan K. Żupański wydał w Poznaniu po raz pierwszy cztery Krakowiaki Moniuszki do słów Edmunda Wasilewskiego, a po roku 1873 Sześć śpiewów z towarzyszeniem fortepianu oraz dwie pieśni: Pieśń wojenna i Śpiew Anny (1874) - jako dodatek nutowy do tragedii Józefa Kościeiskiego Władysław Biały. W drugiej połowie XIX w. pieśni Moniuszki zamieszczano także w wielu śpiewnikach wydanych w Poznaniu, najwcześniej w Zbiorze pieśni i piosneczek szkolnych Teofila Klonowskiego (1860). Poznańskie chóry wykonywały coraz częściej kantaty i pieśni tego kompozytora, a nawet fragmenty z oper. W dniu 12 lutego 1860 r. iodbył się w Kole Towarzyskim Polskim koncert, na którym wykonano m. in. poloneza z opery Halka; w dwa lata później fragmenty tej opery pod dyrekcją Bolesława Dembińskiego. W 1873 r. teatr polski pod dyrekcją Stefana Krzyszkowskiego wystawił opery Moniuszki: Halkę (8 marca) i Flisa (14 czerwca). W latach następnych teatr przedstawił także po raz pierwszy w Poznaniu inne jego opery: Nowego Don Kiszota (1876/1877), Jawnutę (1878/1879), Verbum nobile (1880) i fragmenty Strasznego dworu (1882). W 1884 r. trafił do biblioteki Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, i znajduje się tam do dziś, autograf wileńskiej partytury Halki, ofiarowany przez Jana Karłowicza. Z inicjatywy poznańskich działaczy śpiewaczych fundowano pomniki Moniuszki: w roku 1924 - popiersie dłuta Marcina Rożka, a w 1951 r. nowe popiersie dłuta Edwarda Haupta. Opera Poznańska od dnia 22 stycznia 1950 r. nosi imię Stanisława Moniuszki. W wiekach XIX i XX 67 chórów wielkopolskich, w tym szereg poznańskich, nosiło imię Moniuszki lub jego największej opery - Halki. Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Muzyki, Śpiewu i Sztuki Dramatycznej "Goplana", założone na przełomie lat 1867 - 1868 przez poetę Władysława Bełzę, zwróciło się do Stanisława Moniuszki, obierając go sobie za patrona. Kompozytor odpowiedział z Warszawy, lecz · - jak zawsze skromny - oddał Towarzystwo pod orędownictwo świętej Cecylii, życząc mu powodzenia i udzielając porad w dziedzinie repertuaru. "Goplana" upadła najprawdopodobniej w roku 1872 z powodu szykan administracji pruskiej. W dniu 6 stycznia 1891 r. powstał jedyny poznański chór noszący nazwę "Halki" Barbara Zakrzewska - Nikiporczyk · - na J eżycach (wówczas podpoznańskiej wsi) i działał do 1956 r. Pierwszym poznańskim chórem, który nosił imię Stanisława Moniuszki, było Towarzystwo założone 15 lipca 1900 r. z inicjatywy publicysty, literata i organisty Mieczysława Noskowieza, który objął w nim prezesurę i kierownictwo artystyczne. Był to chór mieszany zrzeszający przedstawicieli mieszczaństwa. Towarzystwo istniało tylko trzy lata, z przerwą w działalności od lutego 1901 do maja 1902 r. KOŁO ŚPIEWACKIE "MONIUSZKO" ZEGRZE Myśl założenia koła śpiewaczego w Zegrzu powstała na zebraniu mIejSCowego Towarzystwa Przemysłowego "Zgoda" w dniu 21 września 1913 r. Zebranie konstytucyjne z udziałem sekretarza Związku Kół Śpiewaczych Kazimierza T. Barwickiego odbyło się dnia 14 października tegoż roku. Towarzystwu nadano nazwę: Koło Śpiewackie "Moniuszko". W skład pierwszego zarządu weszli: Jan Przybyliński (prezes), Jan Chałupka (wiceprezes), Franciszek Chałupka (sekretarz), Walenty Cichowlas (skarbnik), Wawrzyn Owczarzak (bibliotekarz) oraz Piotr Wiatr i Walenty Jarowski (radni). Stanowisko dyrygenta objął Zygmunt Rogoziński. Do końca roku liczba członków wzrosła z dziewiętnastu do czterdziestu sześciu, a w drugiej połowie 1914 r. - do ponad osiemdziesięciu członków. W okresie tym Koło zakupiło sztandar, urządzało przedstawienia amatorskie i zabawy taneczne. Chór męski Koła, posiadający w repertuarze zaledwie dziesięć pieśni, wystąpił na X Walnym Zjeździe Kół Śpiewaczych w dniach 28 i 29 czerwca 1914 r. w Poznaniu. Podczas I wojny światowej (1914 - 1918) zostali powołani pod broń prawie wszyscy śpiewacy. Po pięciu latach przerwy działalność Koła zainaugurowano wygłoszeniem referatu o życiu i twórczości Stanisława Moniuszki. Po wznowieniu działalności pierwszy występ chóru połączony był z udziałem w zjeździe kół śpiewaczych ze Swarzędza, a następnie z obchodem ku czci Jama Kilińskiego. Koło urządzało zabawy i wycieczki krajoznawcze dla członków. Po Janie Przybylińskim kolejnym prezesem wybrano Stanisława Grunta, a po nim prezesurę objął Jan Chałupka. N a stanowisku dyrygenta następowały częste zmiany, które wpływały niekorzystnie na rozwój artystyczny chóru. W 1920 r. funkcję dyrygenta pełnił Aleksy Lisiecki ze Starołęki. Pod jego batutą chór zdobył na zjeździe okręgowym w Poznaniu II nagrodę za wykonanie utworu na chór męski. W 1921 r. dyrygentem był organista Wacław Ciesielski, a po nim ponownie Aleksy Lisiecki. Pod jego dyrekcją chór mieszany uzyskał w 1923 r. II nagrodę na zjeździe okręgowym, tym razem w kategorii chórów mieszanych. W roku 1924 Koło zdobyło w grupie chórów wiejskich również II nagrodę na zjeździe okręgowym w Śnieciskach koło Gniezna. Od dnia 30 listopada 1928 r. dyrygentem chóru był nauczyciel Józef Ryżyński. Koło chętnie współpracowało z miejscowym Towarzystwem Przemysłowym "Zgoda" i z kółkiem rolniczym, z którymi urządzano wspólnie obchody jubileuszowe, przeznaczając dochód z imprez artystycznych na cele dobroczynne i społeczne: na urządzenie biblioteki szkolnej, na zakup kurtyny do sceny itp. W 1926 r. chór wystąpił na popisowym koncercie Okręgu II w auli Uniwersytetu Poznańskiego. Rok 1929 zapisał się szczególną aktywnością śpiewaków. Opracowano dwadzieścia osiem pieśni, chór mieszany koncertował na Wszechsłowiańskim Zjeździe w Poznaniu i na imprezie z okazji dwudziestopięciolecia Koła Śpiewaczego w Swarzędzu, gdzie otrzymał dyplom uznania. W latach następnych uczestniczył w wielu uroczystościach jubileuszowych kół śpiewaczych: w Rogalinie, w Starołęce) na Winiarach, Głównej, Wildzie oraz innych towarzystw w Zegrzu i Kobylempolu. Na Zjeździe Okręgowym w 1931 r. w konkursie na chór mieszany w kategorii drugiej chór zdobył II nagrodę. W 1932 r. nastąpiły zmiany w zarządzie. Funkcję prezesa powierzono Józefowi Borowczakowi, a dyrygenta Franciszkowi Michalskiemu. W końcu 1935 r. prezesem został Michał Szałata. W 1935 r. chórowi przyznano I miejsce na uroczystości jubileuszowej Koła Śpiewaczego w Starołęce. Pod dyrekcją nowego kierownika artystycznego - Edwarda J. Reszkego (1937 - 1939) zespół prezentował dość wysoki poziom artystyczny. Na Zjeździe Okręgu II (1938) zdobył III miejsce. II wojna światowa spowodowała przerwę w działalności chóru. Sztandar Koła przechowywał Michał Szałata. Po wyzwoleniu Poznania w 1945 r. dyrygentem był ponownie Franciszek Michalski. We wrześniu 1945 r. Chórowi przyznano II miejsce na Zjeździe w Starołęce. W dniu 10 lutego 1946 r. chór po raz pierwszy w swej historii śpiewał przed mikrofonami Polskiego Radia. W latach następnych Koło często występowało na uroczystościach jubileuszowych pobliskich kół śpiewaczych, zdobywając na nich nagrody, podobnie jak na zjazdach okręgowych. Dobrze układała się współpraca z chórem ze Starołęki Wielkiej, z którym w 1948 r. zorganizowano wspólnie kilka koncertów wokalno-instrumentalnych. Na stanowisku prezesa następowały częste zmiany. W 1948 r. funkcję tę pełnił Jan Krzyśka, a w latach 1949 - 1952 Józef Szabelski. W maju 1949 r. urządzono w Zegrzu Festiwal Ludowy, na którym Koło wykonało pieśni masowe i ludowe z towarzyszeniem orkiestry dętej Zakładów Przemysłu Gumowego "Stomil" i kapeli ludowej. Kontynuowano zabawy i wycieczki oraz urządzanie przedstawień teatralnych. Na Zjeździe Okręgu II w Żabikowie w 1950 r. Koło otrzymało III mIejSCe w kategorii trzeciej. W latach 1950 - 1951 chór zorganizował kilka koncertów wokalno-instrumentalnych z towarzyszeniem orkiestry Związków Zawodowych Pracowników Finansowych. Działacze chóru, m. in. dyrygent Franciszek Michalski, otrzymali odznaki honorowe III stopnia przyznane przez Naczelną Radę Zjednoczenia Polskich Związków Śpiewaczych. W 1953 r. stanowisko prezesa objął Stanisław Matyja. W działalności Koła nastąpił kryzys. Spadek frekwencji na lekcjach, a co za tym idzie - poziomu artystycznego, doprowadził do zawieszenia działalności Koła w latach 1955- 1960. W lipcu i960 r. najgorliwsi członkowie Koła: Stanisław Konieczny, Władysław Mroczkowski i Jan Rzyminiak zorganizowali nadzwyczajne zebranie z udziałem delegatów Wielkopolskiego Związku Śpiewaczego, na którym postanowiono wznowić działalność Koła. Prezesem wybrano Stanisława Koniecznego, a Związek Śpiewaczy zapewnił dyrygenta - Mariana Fabisia. W szeregi Koła zwerbowano młodzież. W listopadzie 1960 r. na Święcie Pieśni urządzanym przez chór "Gędźba" Winiary, Koło zdobyło I miejsce w kategorii trzeciej. Taką samą lokatę zdobyło w popisach na uroczystości piętnastolecia Chóru "Dudziarz" wSzczepankowie (1961). Niebawem Koło awansowało do chórów kategorii II. W 1962 r. Marian Fabiś zrezygnował z pracy, na jego miejsce zaangażowano Mariana Mniejżyńskiego. Do roku 1963 Koło wykazywało się dużą żywotnością, brało udział w wielu imprezach artystycznych. Z okazji jubileuszu pięćdziesięciolecia Naczelna Rada Zjednoczenia Polskich Zespołów Śpiewaczych w Warszawie przyznała Kołu Odznakę I stopnia. Od roku 1964 praca z chórem stawała się coraz bardziej trudna z powodu niskiej frekwencji śpiewaków na lekcjach. Dyrygenci: Marian Mniejżyński, a następnie ponownie Marian Fabiś, szybko zrezygnowali z funkcji. Nie zaradziły kry Barbara Zakrzewska- Nikipo rcz:ykzysowi częste zmiany w zarządzie. W dniu 9 marca 1968 r. na nadzwyczajnym zebraniu Koła z udziałem przedstawicieli Wielkopolskiego Związku Śpiewaczego dyskutowano nad sprawą dalszej działalności, lecz nie podjęto żadnej decyzji. W tym samym roku Koło przerwało działalność. W porównaniu z wieloma poznańskimi chórami, Koło w Zegrzu nie reprezentowało wysokiego poziomu artystycznego; posiadało w repertuarze przeważnie proste pieśni a capella lub zaangażowane pieśni kompozytorów polskich; rzadziej utwory wokalno-instrumentalne. Spełniało jednakże w tej peryferyjnej dzielnicy miasta ważną rolę kulturalną i społeczno-wychowawczą. CHÓR MĘSKI ZWIĄZKU ZAWODOWEGO KOLEJARZY "MONIUSZKO" Po Powstaniu Wielkopolskim 1918/1919 wśród pracowników Warsztatów Głównych Kolejowych znalazło się grono ludzi chętnych do pracy społecznej. Zorganizowali oni w 1919 r. Kółko Śpiewaków Kolejarzy "Moniuszko". Głównymi inicjatorami byli Adam Haremza, poprzednio działacz chóralny na obczyźnie, oraz naczelnik Warsztatów, główny inżynier Stefan Granatowicz. W dniu 4 listopada 1919 r. przystąpiono do zapisów członków. Kiedy na liście znajdowało się trzydzieści pięć osób, odbyło się w końcu listopada zebranie konstytucyjne, na którym wybrano zarząd Kółka: Bolesław Folbrycht (prezes), Józef Mularczyk (wiceprezes), Aleksander Bartkowiak (sekretarz), Marcin Roszkiewicz (zastępca sekretarza), Walenty Tyborski (skarbnik), Roman Kaczorowski (bibliotekarz), Czesław Cyberowicz (zastępca bibliotekarza). Dyrygentem został Adam Haremza. Po czterech tygodniach pracy Kółko wystąpiło publicznie na lokalnej uroczystości otwarcia kantyny kolejowej. Szybko zrodziła się inicjatywa rozszerzenia działalności Kółka przez zorganizowanie orkiestry. Odtąd Kółko przyjęło nazwę: Kółko Śpiewaków i Muzyków Kolejarzy "Moniuszko". Wytężonej pracy Adama Haremzy i kapelmistrza Franciszka Żagody zawdzięczać należy, iż w dniu 15 lutego 1920 r. odbył się pierwszy koncert wokalno-instrumentalny w sali popularnej "Willi Flora" przy ul. Grunwaldzkiej. W tym samym roku Kółko otrzymało od Departamentu Kultury i Sztuki Ministerstwa byłej Dzielnicy Pruskiej fundusze na zakup instrumentów. Zespół instrumentalny po kilkumiesięcznej działalności odłączył się od śpiewaków i stał się jednostką samodzielną, która po latach wspaniałego rozwoju"pełni obecnie rolę orkiestry reprezentacyjnej przy Zakładach Naprawczych Taboru Kolejowego. Kółko śpiewaków rozwijało się pomyślnie; pod koniec 1920 r. należało doń prawie stu pięćdziesięciu członków. Od 1920 r. funkcję prezesa pełnił Jan Szkódliński. Wydarzeniem w dziejach Kółka było wręczenie sztandaru. Uroczystość odbyła się w dniu 3 kwietnia 1920 r. z udziałem kolejowych kół śpiewaczych z Bydgoszczy, Gniezna, Jarocina i Leszna. W tym okresie Kółko przystąpiło do Wielkopolskiego Związku Śpiewaczego i zostało włączone do Okręgu V. Wzięło także udział w najbliższym Zjeździe Okręgowym, na którym popisało się Krakowiakiem Moniuszki. Kółko nie ograniczało się jedynie do śpiewania, lecz rozwijało działalność kulturalno-oświatowa. Wystawiano co najmniej trzy sztuki teatralne w roku. Dochód zebrany z występów Kółka i przedstawień teatralnych przeznaczono dla sierot i wdów po kolejarzach poległych w czasie zajść w dniu 26 kwietnia 1920 r., na akcję plebiscytową na Górnym Śląsku oraz na rozwój Związku Kół Śpiewaczych. Na początku czerwca 1922 r. Kółko udało się do Warszawy na Wszechpolski Zjazd Śpiewaczy. Blisko sześćdziesięaioosobowy zespół, starannie przygotowany, wystąpił z pieśnią Leona Ponieckiego Manifest ludu i otrzymał wysoką ocenę oraz dyplom, co było' dla Kółka pierwszym poważniejszym sukcesem. Zebrało również laury na kolejowym Zjeździe Okręgu V za wykonanie pieśni Stanisława Tokarzewskiego Po nocy. W 1923 r. Kółko uczestniczyło dwukrotnie w zjazdach śpiewaczych Związku Pomorskiego w Toruniu, w konkursie chórów i orkiestr kolejowych w Poznaniu oraz w konkursie urządzonym z okazji trzydziestolecia koła śpiewaczego w Ostrowie Wlkp. Przejawem rozumienia szerszych celów Kółka w dziedzinie kultury było organizowanie wycieczek krajoznawczych, np. w 1924 r. do Krakowa, "Wieliczki i Zakopanego. Wycieczki krajoznawcze członków chóru stały się tradycją pielęgnowaną po dzień dziesiejszy. Na II Wszechpolskim Zjeździe Śpiewaczym w Poznaniu Kółko zdobyło III miejsce w kategorii chórów męskich za wykonanie Krakowiaka Wacława Lachmana. W dniu 14 września 1925 r. zmarł dyrygent Adam Haremza. Kierownictwo artystyczne sprawowali kolejno i na krótko: Józef Maliszewski, Władysław Zieliński i Bronisław Zieliński. Na zlecenie dyrygenta okręgowego, Stanisława Kwaśnika, kierownikiem artystycznym chóru został z dniem 1 września 1927 r. Roman Heising. Pod jego batutą w listopadzie tegoż roku Kółko zajęło II miejsce w Konkursie Chórów Kolejowych. Współpraca dyrygenta ze śpiewakami układała się pomyślnie. W 1928 r. Kółko wystąpiło przed mikrofonami Poznańskiego Radia, wykonując utwór Stanisława Moniuszki Pieśń Witoloraudy na głos solowy, chór męski i recytację. Z dniem 24 listopada 1928 r. zmieniono dotychczasową nazwę na Chór Męski Kolejarzy "Moniuszko". W dniu 19 maja 1929 r. Chór uczestniczył we Wszechsłowiańskim Zjeździe Śpiewaków podczas Powszechnej Wystawy Krajowej. Za dyrygentury Romana Heisinga (1927 - 1935) Chór podniósł swój poziom artystyczny, awansował do kategorii drugiej i uzyskał II miejsce wśród zespołów kolejowych. W latach tych zdobył I nagrodę na konkursach śpiewaczych w Lesznie i Szamotułach oraz srebrny puchar przechodni na zawodach okręgowych (1931). W 1931 r. dano także trzy koncerty własne z trudniejszymi utworami Moniuszki, m. in. balladami Powrót taty i Florian Szary. Od listopada 1932 r. Chór urządzał - wspólnie z Towarzystwem Muzycznym Kolejarzy (orkiestra dęta) w sali Izby Rzemieślniczej - poranki muzyczne, poświęcone kompozytorom polskim. Poranki te cieszyły się ogromnym powodzeniem. W lutym 1935 r. z powodu przeciążenia pracą zawodową ustąpił Roman Heising, polecając na stanowisko dyrygenta Witalisa Dorożałę, który, idąc śladami Heisinga, na lekcjach wygłaszał referaty z teorii muzyki. Pod batutą Dorożały Chór brał udział w licznych koncertach wykonując utwory Stanisława Moniuszki, Wacława Lachmana, Zygmunta Noskowskiego, Feliksa Nowowiejskiego, Bolesława Wallek-Walewskiego i in. W dniu 14 marca 1937 r. urządził dziesiąty jubileuszowy poranek, który został uznany przez Referat Kultury Zarządu Miejskiego jako koncert z cyklu Miejskich Koncertów Popularnych. II wojna światowa przerwała pracę Chóru. Dwunastu jego członków zginęło na polu walki lub w obozach hitlerowskich. Pierwsza lekcja chóru W Polsce Ludowej odbyła. się w dniu 12 marca 1945 r. W maju i czerwcu tego roku Chór pod dyrekcją Witalisa Dorożały koncertował kilkakrotnie w szpitalach wojskowych, a w dniu 7 lipca w świetlicy zakładowej, dla braci kolejarskiej i mieszkańców Wildy. Zaczęto także kontynuować poranki muzyczne. Dochody z imprez przeznaczano na odbudowę zabytków poznańskich. W dniu 11 listopada 1945 r. Chór wy Barbara Zakrzewska- Nikipo rcz:yk stąpił z uroczystym koncertem z okazji dwudziestopięciolecia prezesury Jana Szkódlińskiego. Jubilat pełnił swe funkcje do 1949 r. W dniu 7 kwietnia 1946 r. dano koncert poświęcony pamięci Feliksa N owowiejskiego. Z funduszu Chóru przeznaczano 2000 zł ma odbudowę Ratusza Poznańskiego. W 198 r. na Ogólnopolskim Konkursie Chórów Związku Zawodowego Kolejarzy w Warszawie, śpiewacy poznańscy odnieśli sukces zdobywając II miejsce, a w czerwcu tego roku również II miejsce w zawodach chórów działających przy Związku Zawodowym Kolejarzy w Poznaniu. W 1949 r. Chórem kierował Antoni Popiałkiewicz. Za jego dyrygentury Chór uczestniczył w popularnych koncertach na estradzie Międzynarodowych Targów Poznańskich. W latach 1950 - 1953 kierownictwo artystyczne sprawował Marian Fabiś; w roku 1954 Henryk Duczmal, a w latach 1954 - 1956 Marian Nagórski. W tym czasie (10 XII 1951 r.) Chór wziął udział w eliminacjach centralnych do Festiwalu Muzyki Polskiej. Wyróżniony, uczestniczył w koncercie finałowym w Teatrze Polskim w Warszawie. Następnie zdobył II miejsce w Konkursie Chórów Kolejowych w Krotoszynie. O szeroko rozwiniętej akcji koncertowej świadczy fakt, że w samym roku 1951 zanotowano pięćdziesiąt pięć występów, w tym siedemnaście w ramach Festiwalu Muzyki Polskiej, a trzy przed mikrofonami Polskiego Raldia. W lipcu' 1952 r. Chór uczestniczył w Zlocie Młodych Przodowników Pracy w Warszawie. W dniu 3 lipca 1953 r. Chór wystąpił ponownie w Warszawie na koncercie w Hali Mirowskiej. W marcu 1955 r. Chór zdobył I miejsce na eliminacjach chórów kolejowych w Środzie Wlkp. Koncertował także w październiku w Warszawie pod dyrekcją Marii Chojeckiej, oraz w Pile. W 1955 r. prezesurę Chóru przejął Marian Fraszewski. Od 1956 r. Chórem kierował Wiktor Buchwald, który przygotował starannie występ na Festiwalu Pieśni z okazji sześćdziesięciopięciolecia Wielkopolskiego Związku Śpiewaczego (1957). Po raz pierwszy Chór wziął udział w centralnej akademii "Dnia Kolejarza" w Warszawie (19 IX 1958). Zespół otrzymał od Ministerstwa Komunikacji nagrodę w wysokości 40 000 zł . Na Ogólnopolskim Przeglądzie Chórów Kolejowych w Ostrowie Wlkp. Chór zdobył II miejsce. Na zaproszenie Miejskiej Rady Narodowej w Pakości zespół koncertował tam z okazji sześćsetlecia miasta. W maju 1960 r. wystąpił w Parkowie pod Obornikami na inauguracji Dni Oświaty, Książki i Prasy. Audycja radiowa pieśni żołnierskich, nagranych w tym czasie przez Chór, była pięciokrotnie powtarzana. W 1964 r. zespół wziął udział w odsłonięciu pomnika męczeństwa w Chełmnie nad Nerem oraz dał koncert w Nowej Soli. W roku następnym uczestniczył w Warszawie w otwarciu VI Światowego Kongresu Związków Zawodowych. W lipcu 1967 r. występował jako jedyny chór w wielkim Festynie Prasy, Radia i Telewizji w Poznaniu nad Rusałką z okazji Święta Lipcowego. W tym też roku uczestniczył w pięćdziesięcioleciu chóru Związku Zawodowego Kolejarzy "Halka" w Pile oraz w inauguracji X Tygodnia Ziem Zachodnich i Północnych; dał koncert dla chorych w sanatorium w Chodzieży, występował także w Sierakowie i Kaliszu. W maju 1968 r. kolejarze brali udział w Ogólnopolskim Festiwalu Piosenek Żołnierskich w Poznaniu. W 1969 r. odbył się galowy koncert w sali Izby Rzemieślniczej z okazji pięćdziesięciolecia Chóru. Od roku następnego dawał on coroczne koncerty wieczorne w loggi poznańskiego Starego Ratusza. W dniu 21 kwietnia 1970 r. Telewizja Poznańska emitowała program pod nazwą "Moniuszko" śpiewa. Gościem Chóru był Zespół Pieśni i Tańca "Jawornik" z Brna (Czechosłowacja). W październiku tegoż roku Chór udał się z rewizytą do Brna koncertując w tym mieściei okolicy. W maju 1971 r. zdobył IV miejsce w Przeglądzie Wojewódzkim podczas Festiwalu Kulturalnego Związków Zawodowych. Od 1 września 1971 r. dyrygentem jest Antoni Grochowaiski. W 1972 r. Chór brał udział w uroczystym koncercie z okazji trzydziestolecia Polskiej Partii Robotniczej w hali Międzynarodowych Targów Poznańskich oraz w koncercie z okazji osiemdziesięciolecia Wielkopolskiego Związku Chórów i Orkiestr i setnej rocznicy śmierci Stanisława Moniuszki. W 1973 r. kolejarze-śpiewacy uczestniczyli w koncercie z cyklu "Wielkopolskie chóry w roku nauki" - w Pałacu Kultury, a także w V Festiwalu Pieśni Partyzanckiej w Kraśniku Lubelskim. W marcu 1974 r. zespół występował w cyklu koncertów "Chóry Wielkopolskie w trzydziestoleciu PRL", a w końcu roku w V Ogólnopolskim Festiwalu Pieśni Zaangażowanej w Bytomiu. W tymże roku wyjechał do Cottbus (Niemiecka Republika Demokratyczna) na zaproszenie tamtejszych kolejarzy i śpiewał na stadionie z okazji dwudziestopięciolecia tego państwa i stulecia miejscowych zakładów kolejowych. Za osiągnięcia w pracy artystycznej i organizacyjnej, Chór odznaczony został Odznaką Honorową Miasta Poznania (1959), został laureatem Nagrody Miasta Poznania i Województwa Poznańskiego za rok 1969, otrzymał Złoty Laur XX-lecia PRL (1965) i Złotą Odznakę Śpiewaczą (1969). Do 1969 r. zespół zorganizował 1133 koncerty i występy własne, 42 przedstawienia amatorskie, 147 wycieczek i 150 zabaw i wieczorków. Chór brał zawsze żywy i czynny udział w życiu społecznym, przyczyniał się do uświetniania każdej uroczystości i akademii Celem zespołu od chwili założenia było pielęgnowanie polskiej pieśni ludowej i rewolucyjnej, pieśni powstałej w różnych okresach walki o wyzwolenie społeczne i narodowe. W repertuarze zespołu przeważały pieśni żywe, w tempie marszowym, często sławiące piękno folkloru polskiego. Chór śpiewał przeważnie utwory a cappella lub z towarzyszeniem fortepianu czy akordeonu. W szesćdziesięcioosobowym dziś zespole śpiewają wyłącznie pracownicy Zakładów Naprawczych Taboru Kolejowego. Ogólnie należy stwierdzić, że w przypadku tego chóru mamy do czynienia z dorobkiem imponującym pod względem ilości i wszechstronności stosowanych form pracy. Poznańscy kolejarze zapisali się znacząco w rozwoju kul tury i w życiu społecznym Wielkopolski. CHÓR MIESZANY IM. STANISŁAWA MONIUSZKI Spółdzielczy Chór Mieszany im. Stanisława Moniuszki został założony w dniu 14 lutego 1920 r. przez grupę rodaków, którzy wrócili do kraju z Westfalii i Nadrenii. Początkowo Chór nosił nazwę "Koło Śpiewu im. Tadeusza Kościuszki", którą zmieniono w maju 1920 r. Pierwszym prezesem Chóru był Grzegorz Zimny, a dyrygentem Wacław Wilkosz. W latach 1921 -1923 kierownictwo artystyczne Chóru spoczywało w rękach Józefa Maliszewskiego. W połowie 1921 r. Chór zdobył III nagrodę na zjeździe kół śpiewaczych w Kościanie, a następnie I nagrodę w kategorii chórów męskich na zjeździe Okręgu V. W 1922 r. Chór liczył stu czterdziestu pięciu śpiewaków. Dyrygent urozmaicał lekcje śpiewu wygłaszaniem odczytów z dziedziny teorii muzyki. Dzięki pomocy finansowej Zjednoczenia Zawodowego Polskiego Chór wziął udział w I Wszechpolskim Zjeździe Śpiewaczym w Warszawie (1922); otrzymał tam w darze sztandar od chóru westfalsko-nadreńskiego. Latem tegoż roku Chór zdobył za wykonanie pieśni na chór mieszany II nagrodę na Zjeździe Okręgowym w Poznaniu. W roku następnym zespół uczestniczył w Zjeździe Związku Pomorskiego w Toruniu. W latach 1923 - 1927 dyrygentem Chóru był Władysław Raczkowski, znany też Barbara Zakrzewska - Nikiporczyk jako kierownik artystyczny Chóru Męskiego "Echo". W ciągu dwóch mIeSIęcy zdołał on przygotować z Chórem operetkę Jakuba Offenbacha Jagusia płacze, śmieje się Jaś (J eanne qui pleure et Jean qui rit), którą Chór wielokrotnie wykonywał. W tym czasie Chór koncertował podczas II Wszechpolskiego Zjazdu Śpiewaczego w Poznaniu. W 1925 r. uczestniczył w blisko dwudziestu koncertach, m. in. w Lesznie. 11 kwietnia 1926 r. odbył się w auli Uniwersytetu Poznańskiego "Wieczór pieśni słowiańskiej", na którym Chór zaprezentował pieśni czeskie, słowackie, serbskie, chorwackie, rosyjskie i polskie. Zespół wystąpił ponownie w auli, wykonując na koncercie symfonicznym Missa solemnis Konstantego Górskiego, ze współudziałem solistów opery i orkiestry symfonicznej. Okres pracy dyrygenckiej Raczkowskiego charakteryzował się rozszerzeniem działalności koncertowej Chóru, nie tylko na koncertach własnych, lecz uświetniających uroczystości państwowe, akademie itp. N astępny dyrygent, Mieczysław Mierzejewski (1927), zwrócił szczególną uwagę na działalność koncertową. Chór występował w auli uniwersyteckiej i na antenie Radia Poznańskiego. Za wykonanie Glorii Bartłomieja Pękiela zdobył I miejsce w przeglądzie zespołów Okręgu I w kategorii chórów mieszanych. Stanowisko kierownika artystycznego wkrótce przejął Stanisław Kwaśnik, który starał się urozmaicać formy działalności chóru przez organizowanie prelekcji, lekcji emisji głosu, a także wycieczek i wieczorków tanecznych. Zespół wystąpił jedenastokrotnie na koncertach w auli uniwersyteckiej i na antenie radiowejj W latach 1928 -1929 Chórem kierował ponownie Władysław Raczkowski. W 1928 r. głosy męskie weszły w skład reprezentacyjnego chóru polskiego na Festiwalu w Pradze Czeskiej. W 1929 r. Chór brał czynny udział w Wszechsłowiańskim Zjeździe Śpiewaczym w Poznaniu. N astępny kierownik artystyczny Jarosław Leszczyński (1929 - 1930) zorganizował przy Chórze sekcję tańca. Po nim dyrygentem był Roman Maciejewski (1930 - 1931). 16 marca 1930 r. odbył się uroczysty koncert z okazji dziesięciolecia działalności, na którym Chór wykonał dzieła Moniuszki a cappella oraz Sonety krymskie z towarzyszeniem orkiestry Filharmonii Poznańskiej. 27 kwietnia 1931 r. Chór wyjechał do Westfalii i Nadrenii z okazji srebrnego jubileuszu tamtejszego Związku Śpiewaczego. Wyraźny wzrost poziomu artystycznego można było zaobserwować za dyrygentury Tadeusza Szeligowskiego, który opiekował się Chórem w latach 1931 - 1932. W czerwcu 1932 r. wystąpił z samodzielnym koncertem poświęconym twórczości Moniuszki, na którym zaprezentował po raz pierwszy m. in. Litanię Ostrobramską. Z większych utworów wokalno-instrumentalnych w repertuarze chóru znalazło się także Requiem Gabriela Faure. Wysoki poziom artystyczny utrzymywał się również w latach 1932 - 1934, kiedy kierownikiem artystycznym był po raz trzeci Władysław Raczkowski. Od 1933 r. Chór przesunął się do kategorii I chórów mieszanych. W grudniu tego roku dano koncert poświęcany twórczości Feliksa Nowowiejskiego. W marcu i kwietniu 1934 r. Chór uczestniczył w wykonaniu IX Symfonii Beethovena podczas koncertu orkiestry symfonicznej. Za dyrekcji Stanisława Wiechowicza (1935 - 1939) Chór osiągał kolejne większe sukcesy, opracował też wiele nowych utworów chóralnych, dotąd w Poznaniu nie słyszanych. W lutym 1935 r. śpiewał na antenie Polskiego Radia wykonując m. in. kantatę Bacha Z nami bądź Panie. Rok 1936 przyniósł Chórowi II nagrodę podczas Ogólnopolskiego Zjazdu w Warszawie oraz Nagrodę Ministra Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego. W roku następnym przygotował wiele nowych utworów, m. im. Kantatę o kawie Bacha, Dzień słowiański Stanisława Wiechowicza, Pieśń Towarzystwa śpiewacze im. Moniuszki Władysława Raczkowskiego i Pieśni kurpiowskie Karola Szymanowskiego. W 1938 r. odniósł kolejne sukcesy: II miejsce w Ogólnopolskim Konkursie Radiowym i I nagrodę na Festiwalu Śpiewaczym w Krakowie. Tuż przed wybuchem II wojny światowej Chór uczestniczył w Festiwalu Muzyki Polskiej w Warszawie. Do roku 1939 koncertował ogółem piętnaście razy przed mikrofonami radia; nagrał też płyty z pieśniami Moniuszki; zawdzięczał swój artystyczny rozwój także ofiarnej pracy długoletnich prezesów: Franciszka Dyzerta (1924 - 1932) i Leona Krzyżaniaka (od 1935). W latach okupacji całym materiałem nutowym Chóru opiekował się bibliotekarz Czesław Falkenstein. W kwietniu 1945 r. Chór wznowił działalność pod dyrekcją Stanisława Wiechowicza, który już we wrześniu przeniósł się do Krakowa. Kierownictwo artystyczne Chóru przejął po nim jego uczeń - Jerzy Młodziejowski. Starał się on kontynuować metodę pracy swego mistrza. W styczniu 1946 r. Chór śpiewał na uroczystościach pogrzebowych Feliksa Nowowiejskiego. Kolejny idyrygent - Tomasz Droszcz, przez dwa lata swej pracy z Chórem (1947 - 1949) podjął opracowanie wielu utworów wokalno-instrumentalnych. Zespół posiadał w repertuarze dzieła Feliksa Nowowiej - skiego, Stefana B. Poradowskiego i Moniuszki. W latach 1949 - 1951 Chórem kierował Stefan Stuligrosz. Podwyższył się w tym czasie poziom artystyczny zespołu. Dyrygent ten przygotował repertuar oparty na muzyce dawnej oraz ludowej i masowej krajów demokracji ludowej. W tym czasie zajęcia przed lekcjami z zasad muzyki, harmonii i kształcenia słuchu prowadził Edmund Maćkowiak. Wprowadzono także stanowisko zastępcy dyrygenta, które objął w 1949 r. Józef Szulc. W tymże roku Chór zdobył I nagrodę w zawodach śpiewaczych I Okręgu i II nagrodę w Radiowym Konkursie Pieśni Radzieckich. Odkąd Stefan Stuligrosz zrezygnował z pracy z chórem, nastąpił kryzys działalności zespołu. Przez kilka miesięcy Chór wykonywał tylko pieśni a cappella. Podczas krótkiej dyrygentury Antoniego Lewińskiego na przełomie 1951 - 1952 zespół wykonał Sonety krymskie Moniuszki z Symfoniczną Orkiestrą Objazdową Towarzystwa Filharmonii Robotniczej, na uroczystości odsłonięcia pomnika kompozytora. Kolejny dyrygent - Józef Szulc pełnił swą funkcję prawie przez pięć lat (1952 - 1957). W 1953 r. opiekę nad Chórem przejęła Spółdzielnia Surowców i Prac Malarskich. Zespół przeszedł pod bezpośredni patronat Wojewódzkiego Związku Spółdzielczości Pracy. Stworzyło to korzystne warunki rozwoju Chóru. Członkowie otrzymali stroje wizytowe oraz ludowe regionalne z okolic Krobi. Za dyrygentury Józefa Szulca zespół zdobył kilkakrotnie wysokie nagrody, m. in. II miejsce w ogólnej punktacji we współzawodnictwie chórów Okręgu I, a I miejsce w kategorii chórów mieszanych (1953) i I miejsce w zawodach Okręgu I (1954). Chór koncertował kilkakrotnie w Warszawie: na kongresie spółdzielczości (1953), na V Festiwalu Młodzieży i Studentów - jako laureat II nagrody w ogólnopolskich eliminacjach we Wrocławiu i na Centralnej Akademii z okazji Miesiąca Przyjaźni Polsko- Radzieckiej (1955). W okresie tym występował często poza Poznaniem - w Olsztynie, Kętrzynie, Rucianem, Szamotułach, Kaliszu. Na koncertach w Poznaniu wykonywał obok pieśni a cappella utwory wokalno-instrumentalne, m. in. Rapsod poznański i Pieśń o Wiśle Stefana B. Poradowskiego, psalm Ojczyzna i legendę Na ściernisku Feliksa Nowowiejskiego, Suitę Tadeusza N atansona, Sonety krymskie i Widma Moniuszki. Przez niespełna rok (1957) kierownictwo artystyczne sprawował Wiktor Buchwald. Pod jego dyrekcją zespół uczestniczył w Festiwalu Chórów Polskich i w akademii z okazji sześćdziesięciopięciolecia Wielkopolskiego Związku Śpiewaczego. W latach 1958 - 1960 dyrygentem był ponownie Stefan Stuligrosz. Był to okres Barbara Zakrzewska- Nikipo rcz:ykintensywnej pracy, przyjęto ponad sześćdziesięciu nowych członków. Z dyrygentem współpracowało dwóch asystentów: Stanisław Kulczyński i Teresa Stuligrosz-Gil. Wykonywane w 1958 r. dwa dzieła wolkalno-instrumentalne Moniuszki: kantata mitologiczna Milda i Msza piotrowińska uświetniały obchody Roku Moniuszkowskiego. W 1959 r. na zaproszenie drezdeńskiego chóru "Bergsteigerchor Kurt Schlosser", poznański Chór koncertował w Dreźnie. Z programem tam przedstawionym Chór wystąpił następnie w miastach polskich: Złotowie, Lublinie i Zamościu. Stefan Stuligrosz przygotowywał też z Chórem wiele nowych utworów muzyki dawnej. W 1960 r. kierownictwo artystyczne objął Zdzisław Szostak. Funkcję prezesa objął Karol N owak. Okres dyrygentury Szostaka, z którym współpracowali asystenci - Stanisław Kulczyński i Krystyna Domańska, charakteryzował się współpracą Chóru z Filharmonią Poznańską: współuczestniczono w wykonaniu Fantazji Beethovena, Harnasi Karola Szymanowskiego, kantaty Aleksander Newski Siergieja Prokofiewa, Dydony i Eneasza Henry Purcella i Pieśni przeznaczenia - Jana Brahmsa. Koncertował także poza Poznaniem - w Opolu, Rzeszowie, Mielcu. 28 lipca 1962 r. zespół wyjechał na Węgry; występował tam z reprezentacyjnymi koncertami w Sopron, Szombathely i Budapeszcie. Od 1962 r. kierownikiem artystycznym Chóru jest Mieczysław Dondajewski. Początkowo większość chórzystów przeszła do Chóru Poznańskiego Towarzystwa Muzycznego pod dyrekcją Zdzisława Szostaka. Mieczysław Dondajewski rozpoczął pracę z zespołem zmniejszonym do trzydziestu pięciu osób. Wkrótce jednak liczba śpiewaków wzrosła do osiemdziesięciu. W 1963 r. Chór koncertował poza Poznaniem z Wielkopolską Orkiestrą Objazdową w Lesznie (na Festiwalu Orkiestr Północnych) i Szczecinie. Zdobył także I nagrodę w kategorii chórów mieszanych na zawodach śpiewaczych Wielkopolskiego Związku Śpiewaczego. W roku następnym ponownie koncertował ze współudziałem Wielkopolskiej Orkiestry Symfonicznej w Gnieźnie, Chodzieży i Wolsztynie. Podczas uroczystości II Wielkopolskiego Festiwalu Kulturalnego (1964) wykonał finał z opery Stefana B. Poradowskiego Płomienie, a na koncercie symfonicznym - finał z opery Rusłan i Ludmiła Michała Glinki. Ten sam program oraz pieśni a cappella i mazura ze Strasznego dworu Moniuszki powtórzono w marcu 1965 r. na koncercie jubileuszowym z okazji czterdziestopięciolecia istnienia Chóru. Współpracował z Operą Poznańską, biorąc udział w wystawieniu opery Dymitra Szostakowicza Katarzyna Izmajłowa. Z orkiestrą Opery wykonał w lipcu tegoż roku Ojczyznę Feliksa Nowowiejskiego oraz kantatę Pokój Bolesława Woytowicza. W dniu 17 marca 1965 r. Chór wyjechał na dwa tygodnie do Bułgarii na zaproszenie Chóru Georgi Kirkowa w Sofii. Wystąpił tam z koncertami w Sofii, Plovdiv i Tyrnovie. Koncerty chóru spotkały się z pochlebnymi recenzjami prasy bułgarskiej. W dniach 20 - 30 stycznia 1966 r. uczestniczył w wykonaniu trudnego dzieła Arthura Honeggera - oratorium Joanna d'Are na stosie w ramach Poznańskiego Koncertu Symfonicznego. W kwietniu, wspólnie z innymi chórami i orkiestrą Filharmonii Poznańskiej, wystąpił na koncercie z okazji tysiąclecia Państwa Polskiego wykonując Testament Bolesława Chrobrego Feliksa Nowowiejskiego. W tymże roku uczestniczył w estradowym wykonaniu opery Fidelio Beethovena. Poza Poznaniem występował w Warszawie, Turku, Rawiczu i Pile, gdzie na inauguracji sezonu kulturalno-oświatowego i na Kongresie Kultury Polskiej wykonał kantatę Pieśń o ziemi polskiej Witolda Krzemieńskiego i Tryptyk wielkopolski Andrzeja Koszewskiego . W 1967 r. Chór wystąpił z nowymi dziełami wokalno-instrumentalnymi na koncertach symfonicznych; wykonał Kantaty 140 i 212 Bacha, Rapsod poznański Stefana B. Poradowskiego i kantatę Stracenie Stiepana Riazina Dymitra Szostakowicza. W dniu 28 czerwca wziął udział w II Międzynarodowym Festiwalu Chóralnym w Międzyzdrojach. W czerwcu 1968 r. wystąpił po raz pierwszy na festiwalu Poznańska Wiosna Muzyczna, wykonując trudne utwory współczesne Andrzeja Koszewskiego i Mieczysława Makowskiego. W roku tym wielokrotnie występował w uroczystościach jubileuszowych. Rok 1969 był dla Chóru okresem intensywnej współpracy z Operą Poznańską; współuczestniczył on w wystawianiu oper: Katarzyna Izmajłowa Szostakowicza, Czarodziejski flet Mozarta i Straszny dwór Moniuszki, a na przedstawieniu inauguracyjnym z okazji jubileuszu pięćdziesięciolecia Opery Poznańskiej - w wykonaniu Harnasi Karola Szymanowskiego i Chowańszczyzny Modesta Musorgskiego. W 1970 r. Chór uczestniczył w festiwalu Legnica Cantat, występował w wielu miastach Polski, m. in. w Lublinie, Kaliszu, Rawiczu, Pile i Lesznie. N a zaproszenie chóru im. Ferenca Erkela z Budapesztu, zespół wyjechał na Węgry. Na koncercie jubileuszowym w Poznaniu w r. 1970 wykonał m. in. Stabat Mater Karola Szymanowskiego i Kantatę Bacha. Chór koncertował jeszcze dwukrotnie w Bułgarii: w 1970 r. (Kazanłyk, Smolian i Plovdiv) i w 1972 r. (koncerty m. in. w Sofii i Burgas). Rok 1972 był szczególnie obfity w imprezy artystyczne Chóru, który koncertował także w Teatrze Wielkim w Warszawie podczas VII Kongresu Związków Zawodowych oraz wyjechał do Finlandii na zaproszenie Arbeitsgemeinschaft Europaischer Chorverbande. W 1974 r. zespół brał udział w Centralnych Dożynkach w Poznaniu. W 1975 r. koncertował w Cottbus (Niemiecka Republika Demokratyczna). W uznaniu dla wysokiego poziomu artystycznego Chór udekorowany został Złotym Krzyżem Zasługi nadanym przez Radę Państwa (1974); wyróżniony został N agrodą II stopnia Ministra Kultury i Sztuki, Odznaką Honorową Miasta Poznania, "Złotą Lirą" Prezydium Rady Narodowej m. Poznania, Złotym Laurem XX-lecia PRL, złotą honorową odznaką Polskiego Związku Chórów i Orkiestr. Dzięki rzetelnej pracy członków zespołu i wybitnych dyrygentów - aktywnych twórców polskiej współczesnej kultury muzycznej, Chór Mieszany "Moniuszko" osiągnął wysoki poziom artystyczny, który stawia go w czołówce amatorskich zespołów chóralnych w Polsce. Jest to zespół wyjątkowy. Był i jest ambitny nie tylko w sensie wykonawstwa. Interesowała go twórczość wielkich kompozytorów, odrzucał natomiast utwory o niższej wartości. Spółdzielczy Chór Mieszany im. Stanisława Moniuszki swoje ambicje repertuarowe ujawniał tylko wtedy, gdy uzyskał świadomość i pewność dobrego śpiewania. Przez cały okres swej działalności zespół nie ograniczał się do udziału w konkursach i przeglądach zespołów amatorskich. Podjął również współpracę z orkiestrami symfonicznymi, z którymi mógł wykonywać wielkie dzieła. Dzieje chórów poznańskich, upamiętniających w swej nazwie Stanisława Moniuszkę, wskazują na to, że instytucje te zaspokajały w sposób nader owocny różnorodne potrzeby miłośników muzyki, jak również szerokich kręgów społeczeństwa polskiego. Potrafiły one z jednej strony sprostać zamówieniu społecznemu na muzykę związaną z tradycją narodową, a ponadto, jak np. Chór Spółdzielczy im. Stanisława Moniuszki, trafiały swoimi realizacjami do słuchaczy muzycznie wyrobionych. Tym samym dały one cenny wkład w upowszechnienie kultury, a zarazem znacznie przyczyniały się do podniesienia życia artystycznego. 5 Kronika Miasta Poznania Barbara Zakrzewska- NikiporczYk ŻRODŁA B i e l s k a K.: Pierwodruk nieznanej pieśni Stanisława Moniuszki. "Muzyka", R. 1975, nr 5, s. 122 - 13l. Charakterystyka nopis. Chór Mieszany im. Czterdziestolecie Chóru Poznań 1959. "Dziennik Poznański" B. 1902, 22 VIII; 6 X; 26 XI. Jubileusz piqćdzieslqciolecia. Chór Maski Zwiqzku znań 1969. Kronika Chóru Chóru. Książki protokólarne Koła Śpiewaczego "Moniuszko" w Zegrzu 1932 -1939; 1945 -1948; 1948- 1951; 1962 - 1.968. Rękopis. M a j e w s k i F.: Stanisław Moniuszko towarzYstwo jego imienia, Poznań 1902. Program Koncertu Okręgu I Wielkopolskiego Związku Chórów i Orkiestr w Poznaniu (Z okazji pięćdziesięciolecia Okręgu I, 3 III 1975). Poznań 1975. "Przegląd Muzyczny": R. 1926 nr 4, s. 9; R. 1927 nr 3, s. 14; nr 4, s. 9; R. 1927 nr 3, s. 14; nr 4, s. 14; nr 6, s. 13; R. 1928 nr 12, s. 20; R. 1929 nr 10, s. 7; nr 11, s. 10; R. 1930 nr 4, s. 7 - 8; nr 9/10, s. 15. Relacja ustna Karola Nowaka, prezesa Chóru Mieszanego "Moniuszko". R u d z i ń s kiW., P r o s n ą K K.: Almanach Moniuszkowski. Kraków 1952, s. 370, 386. Sprawozdanie sekretarza Z działalności Koła Śpiewu "Moniuszko" Poznan-Zegrze, od 23 I 1949 do 7 I 1950. Rękopis. Sprawozdanie Z piqćdziesiqcioletniej działalności ko" Poznan-Zegrze. Maszynopis. Sprawozdanie Z dwudziestolecia Koła Śpiewu "Moniuszko" w Zegrzu. Sprawozdanie Z dwudziestopiqciolecia pracy na niwie śpiewaczej w Zegrzu. 1913 - 1938. Maszynopis. Sprawozdanie Z dziesiqcioletnlej działalności znaniu (1919 - 1929). Poznań 1929. S z a j e k s.: Spis chórów Istniejqcych na terenie Wielkopolski na przestrzeni XIX l XX wieku. W: Festiwal Chórów Polskich. Poznań 1957. S m i e ł o w s k i T.: z Imieniem l pleśniq Moniuszki. "Życie Śpiewacze" R. 1972, nr 6, s. 8- 10; Ambasadorowie pleśni polskiej. W: Osiemdziesiqt lat działalności społecznego ruchu mUzYcznego w Wielkopolsce. Poznań 1972, s. 71 - 75. "Spiewak": R. 1912 nr 5, s. 55 - 57; R. 1914 nr 2, s. 27; R. 1920 nr 2, s. 5 - 6; R. 1921 nr 3, s. 5; R. 1922 nr l, s. 4 - 6; nr 2, s. 7; nr 8, s. 3; R. 1924 nr 2 - 3, s. 4. W o l n i e w i c z E.: Plqćdzleslqcloletnla działalność Amatorskiego Chóru Mieszanego Spółdzielczości Pracy im. Stanisława Moniuszki w Poznaniu. Praca dyplomowa. Państwowa Wyższa Szkoła Muzyczna. Poznań 1970. Maszynopis. "Życie Śpiewacze": R. 1948 nr 15/16, s. 22 - 23; nr 17/18 s. 2; nr 19/20, s. 29 - 31, nr 21/22, s. 24 - 25; R. 1962 nr 10, s. 23 - 24; R. 1963 nr 5, s. 18 - 19; nr 9, s. 21 - 22; R. 1965 nr 9, s. 13 - 14; nr 12, s. 16 - 17; R. 1970 nr 7/8, s. 13 - 14; R. 1971 nr l, s. 13 - 14. Chóruim. Stanisława Moniuszki Spółdzielczości Pracy Poznaniu. Maszy Stanisława Mqskiego Moniuszki Zwiqzku Spółdzielczości Zawodowego Pracy w KolejarzY Poznaniu, Poznań "Moniuszko" w 1970. Poznaniu, Zawodowego KolejarzY "Moniuszko ". Po Mqskiego Zwiqzku Zawodowego KolejarzY "Moniuszko ". Rękopisaktachzaczasnaniwieśpiewaczej Koła Śpiewu "Moniusz Maszynopis. Koła Śpiewu "Moniuszko" Chóru Mqskiego KolejarzY "Moniuszko" Po