IRENEUSZ KOWALSKI I MIECZYSŁAW STAŃSKI ROZWÓJ I FUNKCJE SPOŁECZNE PRZEMYSŁOWEJ SŁUŻBY ZDROWIA W POZNANIU (1950 - 1974) o CHRONA zdrowia załóg pracowniczych stanowiła zawsze jedną z najwaznleJszych dziedzin działalności społecznej służby zdrowia w Polsce Ludowej. Do końca lat czterdziestych troska o zdrowie kolektywów pracowniczych zależała w głównej mierze od kierownictw zakładów pracy. One angażowały i opłacały fachowy personel lekarski i pomocniczą służbę medyczną. Brak jednolitego modelu organizacyjnego, a także dość różne traktowanie przez dyrekcje zakładów (wobec priorytetów ekonomicznych) spraw związanych z ochroną zdrowia powodowały nierównomierny rozwój placówek przemysłowej służby zdrowia i powolne tempo ich powstawania. Przystąpienie z początkiem lat pięćdziesiątych do realizacji Planu Sześcioletniego (1950 - 1955) pociągnęło za sobą ogromny wzrost liczebności klasy robotniczej. W tych warunkach zachodziła pilna potrzeba ukształtowania optymalnego modelu lecznictwa otwartego, zajmującego się wszechstronnie zdrowiem pracowniczym. Asumpt do zmian organizacyjnych w lecznictwie pracowniczym dała U stawa z dnia 20 marca 1950 r. o terenowych organach jednolitej władzy państwowej. Pociągnęła ona za sobą konieczność ujednolicenia opieki zdrowotnej nad pracującymi. W tym też roku na mocy Ustawy z dnia 20 lipca powołany został wyodrębniony pion lecznictwa pracowniczego, podporządkowany bezpośrednio Ministerstwu Zdrowia. W rok później na mocy Ustawy z 15 grudnia» organizacja lecznictwa pracowniczego włączona została do państwowej administracji służby zdrowia. Od tego czasu można więc mówić o przemysłowej służbie zdrowia jako odrębnym pionie lecznictwa otwartego. Oprócz aspektów ekonomicznych i humanitarnych ma to ważne znaczenie społeczne i polityczne, stanowi bowiem realizację jednego z najistotniejszych postulatów wysuwanych przez ruch robotniczy od dziesiątków lat 2 . Placówki leczniczo-zapobiegawcze przemysłowej służby zdrowia prowadzą dzia A łalność profilaktyczną i leczniczą w miejscu pracy. Do tych placówek należy bieżący nadzór nad stanem higieny pracy oraz warunkami sanitarnymi zakładów i urządzeń, prowadzenie badań wstępnych osób przyjmowanych do pracy, badań profilaktycznych, leczenie i orzekanie o czasowej niezdolności do pracy i analiza absencji chorobowej oraz współdziałanie w zwalczaniu czynników szkodliwych dla zdrowia i szerzenie oświaty sanitarnej3. · Ustawa z dnia 20 Vii 1950 r. o zakładach lecznictwa pracowniczego. Dziennik Ustaw nr 36, poz. 334; nr 37, poz. 48. · Ochrona zdrowia w przededniu V Zjazdu Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej. "Zdrowie Publiczne" R. 1968, nr II - 12. » Rozporządzenie Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 19 listopada 1%2 r. w sprawie organizacji i zadań zakładów leczniczo-zapobiegawczych przemysłowej służby zdrowia. Dziennik U staw nr 60, poz. 293. Ireneusz Kowalski i MieczYsław Stański Przemysłowa służba zdrowia stanowi część składową lecznictwa otwartego, a jej struktura organizacyjna zbliżona jest do struktury tego pionu społecznej służby zdrowia. Jedyna różnica sprowadza się do tego, że jednostką podstawową, w odróżnieniu od lecznictwa otwartego, nie jest rejon leczniczo-zapobiegawczy, lecz przyzakładowa ewentualnie międzyzakładowa i obwodowa przychodnia przemysłowa. Służba zdrowia tego pionu stanowi uzupełnienie działalności przychodni rejonowej (ośrodka zdrowia w odniesieniu do ludności dwuzawodowej) , a z drugiej strony, zapobiegając chorobom i lecząc je, współpracuje ze stacjami sanitarno-epidemiologicznymi. ROZWÓJ PLACÓWEK PRZEMYSŁOWEJ SŁUŻBY ZDROWIA Podobnie jak w innych miastach, ochrona zdrowia w przemyśle stanowiła i stanowi jedno z najważniejszych zadań w działalności poznańskiej służby zdrowia. Potwierdzeniem tego jest stale rosnący odsetek wydatków miasta na lecznictwo pracownicze, wzrost liczby przychodni, a także liczby osób objętych działalnością profilaktyczną i leczniczą tych placówek. Nie rozwijając szerzej pierwszego problemu warto tu jedynie podać, że wydatki przeznaczane na przemysłową służbę zdrowia stanowiły średnio około 27% wydatków miasta Poznania · na lecznictwo otwarte 4. Spróbujmy teraz prześledzić dynamikę rozwoju przychodni przyzakładowych i międzyzakładowych przemysłowej służby zdrowia w Poznaniu od czasu podniesienia miasta do rangi samodzielnej jednostki administracyjnej szczebla wojewódzkiego i wyłączenia go z obszaru administracyjnego województwa. W 1957 r. na obszarze miasta czynnych było 51 przychodni zakładowych, które zapewniały opiekę profilaktyczno-leczniczą dla 55 709 osób. W pięć lat później (1692) po raz pierwszy liczba pracowników objętych opieką przez 64 przychodnie przekroczyła 100 000 osób a pod koniec 1974 r. wzrosła do 147 808 osób (Tabela 1). W ciągu siedemnastu lat liczba objętych opieką lecznictwa przemysłowego w Poznaniu wzrosła zatem o 92 000 osób 5 . Wzrost liczby osób objętych opieką lecznictwa przemysłowego był przede wszystkim rezultatem rozbudowy sieci przychodni przyzakładowych i międzyzakładowych. Od roku 1960 obserwuje się w Poznaniu stopniowo likwidowanie przychodni małych, sprawujących opiekę nad zakładami produkcyjnymi zatrudniającymi niewielką liczbę pracowników, przy równoczesnym tworzeniu dużych przychodni międzyzakładowych. W związku z tym zmieniła się na korzyść struktura przychodni przemysłowych. Duże przychodnie międzyzakładowe wchłonęły szereg mniejszych przychodni przyzakładowych. Liczba przychodni międzyzakładowych wzrosła z pięciu w 1960 r. do dwudziestu siedmiu w 1974 roku. Pozwoliło to na intensyfikację działalności lecznictwa przemysłowego oraz na zwiększenie ogólnej liczby zakładów pracy, objętych bezpośrednio zasięgiem działania przemysłowej służby zdrowia. Tak więc podczas gdy w 1962 r. opieką profilaktyczno-leczniczą przemysłowej służby zdrowia objęte były w Poznaniu załogi pracownicze 58 zakładów, to w 1966 roku było ich - 82, a pod koniec 1972 r. już 281 zakładów«. W praktyce oznaczało to, * Problemy służby zdrowia l opieki spolecznej na terenie miasta Poznania. Sprawozdanie Z działalności slutby zdrowia t opieki społecznej w latach 1982 -1964. Poznań 1%7, s. 54. · Dane Przychodni Przemysłowej dla m. Poznania 1 Województwa Poznańskiego. · Problemy służby zdrowia t opiefci społecznej na terenie miasta Poznania, s. 33; Działalność służby zdrowia i opieki społecznej w Poznaniu w latach 1 - 1972. Poznań 1973, s. 31. Tabela 1 LICZBA PRZYCHODNI I OSÓB POZOSTAJĄCYCH W ICH OPIECE Liczba przychodni Rok w tym między zakłado- Liczba osób pozostająogółem wych cych w opiece przychodni 1957 51 55 709 1960 59 5 86 741 1965 57 9 98 605 1970 61 26 , 121748 ... 1971 59 27 128 813 1972 56 25 134 260 1973 56 26 *; 142 620 1974 56 27 " r , i 147 808 że wszyscy pracownicy zakładów zatrudniających powyżej dwustu osób mieli możność korzystania ze świadczeń leczniczych poradni przyzakładowych bądź międzyzakładowych. Załogi pozostałych 69 zakładów pracy, liczące około 28 500 pracowników, znajdowały się pod opieką pięciu dzielnicowych poradni higieny pracy. Na koniec roku 1974 jeszcze około 25 000 pracowników małych zakładów pozostaje pod opieką tych placówek. Baza lokalowa większości przychodni przemysłowych w omawianym okresie ulegała systematycznej poprawie. Oddano do użytku szereg nowocześnie wyposażonych placówek, jak np. Przychodnię Międzyzakładową dla Budownictwa, Państwowej Komunikacji Samochodowej, Poznańskich Zakładów Farmaceutycznych "Polfa", Poznańskiego Przedsiębiorstwa Konstrukcji S talowych i Urządzeń Przemysłowych "Mostostal", Swarzędzkich Fabryk Mebli czy przychodnię międzyzakładową dla Zakładów Metalurgicznych "Pomet" i Poznańskiej Fabryki Łożysk Tocznych. W 1968 r., w powiązaniu z Przychodnią Przemysłową dla m. Poznania i Województwa Poznańskiego i Oddziałem Chorób Zawodowych Szpitala Miejskiego im. Franciszka Raszeji przy ul. Mickiewicza, uruchomiony został Ośrodek Leczenia Ostrych Zatruć. Początkowo działalność Ośrodka natrafiała na poważne trudności związane z brakiem pełnego wyposażenia laboratorium analityczno-toksykologicznego Przychodni oraz wynikłe z nieuregulowania norm na leki, płac i obsady etatowej w nowo powstałych tego typu placówkach. Szczególną rolę w przemysłowej służbie zdrowia spełnia Przychodnia Przemysłowa dla m. Poznania i Województwa Poznańskiego. Placówka ta, po oddaniu do jej dyspozycji w 1974 r. przy ul. Poznańskiej nowych pomieszczeń, rozszerzyła poważnie zakres swych zadań. Świadczy ona usługi typu specjalistycznego oraz prowadzi szeroką działalność konsultacyjną z dziedziny medycyny przemysłowej. Ponadto szkoli personel medyczny i opracowuje dla całej wielkopolskiej przemysłowej służby zdrowia wytyczne w sprawie metodyki pracy. Przychodnia prowadzi piętnaście konsultacyjnych poradni i pracowni specjalistycznych, dział metodyczny i orzeczniczy oraz wspomniany Oddział Chorób Zawodowych z Ośrodkiem Ostrych Zatruć. Należy dodać, że działalność Ośrodka Zatruć, poza regionem poznańskim, obejmuje także przyległe województwa północno-zachodnie. Na podkreślenie zasługuje coraz lepsze wyposażenie Przychodni w sprzęt i aparaturę. Coraz lepsze jest też wykorzystanie wyposażenia i sprzętu, zwłaszcza dzięki udostępnieniu aparatury do badań pracowników sąsiadujących zakładów przemysłowych i pacjentów lecznictwa otwartego. Zakupy sprzętu dokonywane były i są nie tylko z budżetu miasta, ale także ze środków zakładów przemysłowych oraz Wojewódzkiej Rady Związków Zawodowych. Ireneusz Kowalski i Mieczysław Stański KADRY PRZEMYSŁOWEJ SŁUŻBY ZDROWIA Pełna obsada kadrowa lecznictwa przemysłowego była dla poznańskiej administracji służby zdrowia sprawą najtrudniejszą do rozwiązania. Deficyt lekarzy, lekarzy stomatologów i średniego personelu medycznego w lecznictwie zamkniętym i otwartym utrudniał, a w niektórych latach wręcz uniemożliwiał zapewnienie dla tego pionu służby zdrowia niezbędnej liczby fachowego personelu medycznego 7 (Tabela 2). Tabela 2 PERSONEL W PRZYCHODNIACH ZAKŁADOWYCH I MIĘDZYZAKŁADOWYCH Lekarze medycyny Lekarze Pielęgniarki Lata w tym w poradniach dentyści Ogółem ogólnych [ specjalistycznych 1957 78 63 15 31 - 1960 123 91 32 39 172 1965 135 100 35 54 134 1970 169 99 70 59 177 1971 189 125 64 67 193 1972 202 133 69 70 209 1973 196 131 65 75 214 1974 211 145 66 75 225 Obserwowano także stosunkowo dużą płynność kadr medycznych, zwłaszcza lekarskich, zatrudnionych w lecznictwie przemysłowym miasta. W pewnych okresach występował nawet regres w tym zakresie. W latach 1964 - 1965 liczba lekarzy pracujących w lecznictwie przemysłowym zmniejszyła się w porównaniu z rokiem 1963 o pięć i sześć osób. Natomiast w 1973 r. lecznictwo to zatrudniało o sześciu lekarzy mniej niż w 1972 r. s Wyjątkowo niekorzystnie kształtowało się także w omawianym okresie zatrudnienie pielęgniarek. W 1960 r. w lecznictwie tym pracowały 172 pielęgniarki, w 1961 r. już tylko 160, a pod koniec 1963 r. liczba ta spadła nawet do 127 osób. Wyraźna poprawa, jak widać z Tabeli 2, nastąpiła dopiero po roku 1970. Pod koniec 1974 r. we wszystkich przychodniach zakładowych i międzyzakładowych zatrudnionych było 211 lekarzy medycyny, z tego 66 pracowało w poradniach specjalistycznych, 75 lekarzy dentystów i 225 pielęgniarek. Oprócz tego zatrudniały one także inny personel średni, jak np. laboranci-analitycy, laboranci-rentgenolodzy itp. Jednym z najbardziej syntetycznych mierników zabezpieczenia zdrowotnego pracowników przemysłu jest wskaźnik dzienny liczby godzin opieki lekarskiej na 1000 zatrudnionych, objętych tą opieką. Z tego właśnie punktu widzenia osiągnięcia poznańskiego lecznictwa przemysłowego są znaczne, gdyż, o ile jeszcze w 1966 r. wskaźnik ten kształtował się dla lekarzy medycyny na poziomie 7,5 godzin, to pod koniec 1972 r. utrzymywał się już nieco powyżej norm resortowych i wynosił 8,7 godzin dla lekarzy medycyny i 3 godziny dla lekarzy-stomatologów 9 . W rozbiciu 7 Dane Przychodni Przemysłowej dla m. Poznania i województwa poznańskiego. 8 . ]-w. » Działalność służby zdrowia opieki społeczne) w Poznaniu w latach 1968 -1972. Poznań 1973, s. 33 na poszczególne gałęzie gospodarki' narodowej najlepiej pod tym względem kształtowała się sytuacja w przemyśle chemicznym i gumowym (13 godzin). Niedostateczny wskaźnik zapewnienia tej opieki występował jeszcze w budownictwie i przemyśle materiałów budowlanych (4,5 godziny)lo. Wynikało to m. in. z faktu, że przedsiębiorstwa tej branży, mając swoje dyrekcje w Poznaniu, znaczny odsetek pracowników zatrudniały w terenie, często poza granicami województwa. DZIAŁALNOŚĆ LECZNICZA PLACÓWEK PRZEMYSŁOWEJ SŁUŻBY ZDROWIA W rozporządzeniu Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z 1962 r. w sprawie organizacji i zadań placówek leczniczo-zapobiegawczych przemysłowej służby zdrowia podkreśla się, że do ich funkcji należy udzielanie świadczeń przy zachowaniu zasady łączenia profilaktyki i lecznictwa. Podstawowe zadania profilaktyki przemysłowej sprowadzają się przede wszystkim do nadzoru bieżącego, nadzoru środowiska pracy i oceny ryzyka zawodowego. Zgodnie z tym, rozeznanie środowiska pracy przez lekarzy przemysłowych poprzez zmetrykowanie poszczególnych stanowisk pracy i całych zakładów zostało wykonane w Poznaniu nawet w małych zakładach do końca lat sześćdziesiątych. Pozwoliło to na ustalenie liczby osób zatrudnionych w warunkach szkodliwych dla zdrowia. Liczba osób pracujących w takich warunkach wynosiła, jak wynika z danych Wydziału Zdrowia i Opieki Społecznej Prezydium Rady Narodowej m. Poznania - w 1968 r. 33 000, a w 1972 r. 31 ooon. Pracownicy ci, w zależności od rodzaju wykonywanej pracy, byli narażeni na czynniki szkodliwe, pyły przemysłowe i wibracje oraz hałas. W wyniku oceny warunków pracy zaprogramowane zostały badania profilaktyczne, dotyczące zarówno częstotliwości, jak i rodzajów występowania czynników szkodliwych dla zdrowia pracowników. Z każdym rokiem wzrastała liczba badań wstępnych, okresowych, kontrolnych i celowanych. Stan ten najlepiej obrazują poniższe dane. W 1968 r. przeprowadzono w mieście (w zaokrągleniu) 208 700 badań profilaktycznych, w 1970 r. - 236 900, a jw 1973 r. już 277 100. Pozwoliło to na zwiększenie liczby porad lekarskich udzielanych w ramach badań profilaktycznych w przeliczeniu na 100 zatrudnionych z 66,5 w 1970 r. do 161,2 pod koniec 1973 r. Ten ostatni wskaźnik był wyższy od krajowego o 26,9 punkta, jednakże niższy od wskaźnika dla Warszawy o 24,4, dla Krakowa o 9,1 i dla Łodzi o 19,2 punkty ls . Uwzględniając jednak stosunkowo dużą liczbę pracowników zatrudnionych w warunkach zagrożenia zawodowego, dochodzącą do 25,6% ogółu zatrudnionych a także pokaźną liczbę inwalidów (w 1972 r. - 13 695 osób) pracujących w przemyśle poznańskimIs , stwierdzić należy, że wyniki badań profilaktycznych tak pod względem jakości, jak i ilości, mimo dużej poprawy w ostatnim pięcioleciu, nie są jeszcze wystarczające. W konsekwencji niedomagania służby zdrowia w tym zakresie wywierają znaczny wpływ na absencję chorobową. Oprócz działalności profilaktycznej placówki przemysłowej służby zdrowia prowadzą zakrojoną na szeroką skalę działalność leczniczą. Chodzi tu głównie o porad » Tamże, s. 32. " Tamże, s. 31. 12 Główny Urząd Statystyczny. Roczniki Statystyczne Ochrony Zdrowia 1971, s. 327; 1974, s. 89. <> Działalność służby zdrowia i opieki społecznej w Poznaniu w latach 1968 - 1972. Poznań 1973, s. 37. Ireneusz Kowalski i MieczYsław Stański nictwo, w szczególności w zakresie chorób zawodowych, schorzeń stomatologicznych, w stosunku do kobiet ciężarnych, młodocianych, inwalidów oraz pracowników chorych przewlekle. W placówkach przemysłowej służby zdrowia udziela się pomocy w nieszczęśliwych wypadkach i nagłych zachorowaniach. N a podkreślenie zasługuje także prowadzenie w wielu przychodniach ambulatoryjnej rehabilitacji leczniczej. Działalność lecznicza zakładów przemysłowej służby zdrowia nie tylka coraz lepiej zaspokaja potrzeby zdrowotne załóg pracownczych, ale także w poważnym stopniu odciąża miejskie lecznictwo zamknięte i otwarte. W Obwodowej Przychodni Przemysłowej przy Zakładach Przemysłu Metalowego "H. Cegielski", dysponującej 100 łóżkami szpitalnymi, hospitalizowani są nie tylko pracownicy zakładów przemysłowych i budownictwa, ale także w wypadkach koniecznych i inne osoby, nie podlegające opiece placówek przemysłowej służby zdrowia. Rośnie z każdym rokiem liczba porad udzielanych chorym w poradniach rejonowych, specjalistycznych, poradniach "K" i stomatologicznych, działających przy przychodniach przyzakładowych i międzyzakładowych. Dynamikę tego przyrostu obrazują następujące dane. W 1957 r. lekarze przemysłowi przyjęli (porady plus badania) około 512 000 osób, w 1960 r. - 614 000, w 1970 r. - 701 000, a w 1974 r. już 993 000 osób M. J ak widać, tylko w czterech ostatnich latach liczba udzielonych porad i przeprowadzonych badań zwiększyła się o 292 000. Wyniki te mogły być osiągnięte nie tylko dzięki rozbudowie placówek lecznictwa przemysłowego i większej liczbie zatrudnionych lekarzy, ale także dzięki lepszej organizacji i wydajności pracy całego personelu przemysłowej służby zdrowia, rozwojowi sieci laboratoriów analityczno-toksykologicznych i pracowni audiometrycznych. Ocena działalności leczniczej przemysłowej służby zdrowia w Poznaniu byłaby niepełna, gdyby pominąć jej pion stomatologiczny, posiadający również osiągnięcia znaczące. O docenianiu przez poznańską administrację służby zdrowia spraw związanych z leczeniem schorzeń jamy ustnej świadczy nie tylko rozbudowa poradni stomatologicznych, ale przede wszystkim rosnąca liczba godzin pracy lekarzy dentystów. I tak np. w 1965 r. lekarze ci przepracowali w poradniach 101 901 godzin, w 1970 r. - 116 212, a w 1973 r. już 126 834 godziny. W 1973 r. w 49 poradniach udzielono 258 800 porad, co w przeliczeniu na 100 osób objętych opieką przychodni i punktów stomatologicznych dawało 172,8 porad *5. W tym samym roku wskaźnik ten dla Warszawy wynosił 185,2, dla Krakowa 169,9, Łodzi - 161,4 i Wrocławia - 183,7. Poznański wskaźnik był wyższy od wskaźnika krajowego o 5,5 punkta M. ABSENCJA CHOROBOWA W PRZEMYŚLE POZNAŃSKIM Jednym z ważniejszych mierników ułatwiających ogólną ocenę efektywności działania przemysłowej służby zdrowia jest absencja chorobowa. Rozmiary absencji chorobowej załóg pracowniczych, jej tendencje zwyżkowe bądź spadkowe, pozwalają z dużym prawdopodobieństwem odpowiedzieć na pytanie, 'w jakim stopniu zaspakajane są przez przemysłową służbę zdrowia potrzeby zdrowotne zatrudnionych w przemyśle i innych działach gospodarki narodowej. Wprawdzie wzrost "Dane Przychodni Przemysłowe] dla m. Poznania i- Województwa Poznańskiego. 15 Główny Urząd Statystyczny. Rocznik Statystyczny Ochrony Zdrowia 1974 r. s. 93. " Tamże, s. 93. absencji chorobowej może być nie tylko prostą konsekwencją niedomagań i braków występujących w lecznictwie pracowniczym (istnieją także inne przyczyny absencji) 1r, nie mniej w dużej mierze odpowiada na uprzednio sformułowane pytanie. Analiza absencji chorobowej w ostatnim dziesięcioleciu pozwala na stwierdzenie faktu utrzymywania się jej na dość równym poziomie, z wyraźną tendencją zwyżkową w ostatnich latach 18. (Tabela 3). Tabela 3 ROZMIARY ABSENCJI CHOROBOWEJ Wskaźnik absencji Lata chorobowej 1964 1965 1966 1967 1968 1970 1971 1972 Ogólny 3,11 3,20 3,22 3,60 4,82 4,89 5,26 5,26 W przemyśle 4,10 4,20 4,50 4,90 4,90 4,90 5,15 5,16 Analizując absencję chorobową w poszczególnych gałęziach gospodarki Poznania, należy stwierdzić, że jest ona zdecydowanie wyższa w grupach przemysłów mających ciężkie warunki pracy i znaczne narażenia zdrowotne. Są to przemysły: drzewno-papierniczy, szklarski, skórzany, gumowy, elektrotechniczny. Należą tu także branże przemysłowe zatrudniające dużą liczbę kobiet, a więc przemysł odzieżowy i spożywczy 19. W strukturze absencji chorobowej dominują choroby przeziębieniowe: grypy i ostre zakażenia układu oddechowego a następnie wypadki, zatrucia oraz choroby przewlekłe - choroby układu krążenia, obwodowego układu nerwowego, układu moczowego i układu ruchu. Te grupy chorób stanowią ponad 50% całej absencji chorobowej na terenie miasta. Korzystnym zjawiskiem w strukturze absencji jest wyraźne jej obniżenie z powodu gruźlicy, co z pewnością jest rezultatem właściwie prowadzonej działalności profilaktycznej i prawidłowej organizacji lecznictwa w tym zakresie. W latach 1970 -1973 liczba dni niezdolności do pracy z powodu gruźlicy, licząc na każde 100 osób zatrudnionych w Poznaniu (bez kolejarzy), została obniżona z 29,4 do 23,7 dni 2». Pewne trudności w zagwarantowaniu zdrowotnym mas pracujących Poznania nie mogą przesłonić rzeczywistych osiągnięć służby zdrowia na tym polu. Poznań dysponując w zasadzie wystarczającą liczbą kadr fachowych pracowników służby zdrowia, może też zapewnić prawidłową opiekę zdrowotną dla pracowników przemysłu i budownictwa. Aktualnie wskaźniki zatrudnienia lekarzy i pozostałego personelu medycznego przemysłowej służby zdrowia, jak i fachowa ocena ich działalności upoważniają do zaliczenia poznańskiej służby zdrowia w przemyśle do ścisłej czołówki w skali kraju. Osiągnięte wskaźniki zatrudnienia lekarzy w przemyśle poznańskim zbliżone są do norm docelowych, ustalonych przez resort zdro " M . S t a ń s ki, I K o wal s ki, z. W o ż n i ak, Społeczne determinanty absencji kobiet w zakładach przemysłu włókienniczego województwa zielonogórskiego. "Przegląd Lubuski" R. 1973, nr 4. "Dane Wydziału Zdrowia i Opieki Społecznej Prezydium Rady Narodowej Miasta Poznania. » Działalność służby zdrowia i opieki społecznej w Poznaniu w latach 1968 - 1972, ss. 38-39. M Rocznik Statystyczny Miasta Poznania 1974, ss. 252 - 253. Ireneusz Kowalski i Mieczysław Stański wia i opieki społecznej, zarówno w odniesieniu do rejonowych lekarzy przemysłowych, jak też specjalistów. Dotychczasowe osiągnięcia przemysłowej służby zdrowia cechuje przede wszystkim wzrost zasięgu działalności opieki zdrowotnej. Nie osiągnięto natomiast zakładanych wyników wzrostu jakościowego, czego dowodem jest nadal stosunkowo duża liczba przychodni małych pierwszego i drugiego typu. Stąd też w programie działania tego pionu służby zdrowia na najbliższe pięciolecie i następną dekadę zakłada się generalne umocnienie istniejących placówek służby zdrowia w przemyśle, przede wszystkim poprzez komasację małych przychodni i rozbudowę jednostek większych, silniejszych oraz organizowanie przemysłowych przychodni specjalistycznych lub zespołów opieki zdrowotnej przemysłowych. Ten kierunek rozwoju umożliwi lepsze wykorzystanie aparatury i sprzętu elektromedycznego, w rezultacie czego zwiększają się możliwości diagnostyczne, zmierzające do wczesnego wykrywania i zapobiegania chorobom zawodowym. Dalszy postęp w medycynie przemysłowej uzależniony jest w znacznej mierze od działalności naukowo-badawczej poznańskiej służby zdrowia. Zagadnienia bowiem medycyny pracy są stosunkowo rzadko podejmowane w badaniach naukowych. W samym Poznaniu brak placówek naukowych zajmujących się tą problematyką. Poza Katedrą Higieny i Ochrony Pracy Akademii Rolniczej, z którą Przychodnia Przemysłowa dla m. Poznania i Województwa Poznańskiego ściśle współpracuje, i nielicznymi placówkami Akademii Medycznej, nie prowadzi się szerszej działalności w tej dziedzinie. W zatwierdzonym w grudniu 1973 r. przez Egzekutywę Komitetu Wojewódzkiego Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej programie rozwoju służby zdrowia i opieki społecznej w Poznaniu do 1990 r. problemy ochrony zdrowia załóg pracowniczych znalazły się w centrum uwagi. Realizacja tego programu zależeć będzie nie tylko od sprawnego działania administracji służby zdrowia i konsekwentnie stosowanej zasady priorytetu inwestycji służby zdrowia przez przedsiębiorstwa wykonawcze, ale także w dużej mierze od zaangażowania w te sprawy załóg pracowniczych i instytucji reprezentujących różne działy gospodarki narodowej.