ALOJZY MURA W A KSIĘGARSTWO W POZNANIU W LATACH 1945 - 1975 ODBUDOWA księgarstwa ze zniszczeń wojennych w Poznaniu podjęta została równocześnie z organizowaniem innych dziedzin gospodarki i kultury. Warunki, w jakich trzeba było rozpoczynać działalność po wyzwoleniu kraju w latach 1944 - 1945, budziły uzasadniony niepokój nawet wśród optymistów. Zniszczenia wskutek działań wojennych - według obliczeń szacunkowych Stanisława Arcta - sięgały 80% *. Legły w gruzach największe ośrodki drukarstwa i przemysłu papierniczego, a najdotkliwszą stratą było ogromne uszczuplenie kadry autorskiej, wydawniczej oraz księgarskiej. Pierwsze społeczne przedsiębiorstwa wydawniczo-księgarskie powstawały w latach 1944 - 1945 w Lublinie. Rozpoczęła działalność m. in. Spółdzielnia Wydawnicza "Książka", nazwą i programem nawiązująca do przedwojennego wydawnictwa Komunistycznej Partii Polski. Stała się ona wydawcą dzieł klasyków marksizmu, literatury społeczno-politycznej i pięknej. W roku 1948 połączyła się ze Spółdzielnią "Wiedza", założoną z inicjatywy Polskiej Partii Socjalistycznej (1946), i odtąd pod nazwą "Książka i Wiedza" działa do dnia dzisiejszego. Jerzy Borejsza zorganizował Spółdzielnię Wydawniczą "Czytelnik", która w latach 1944 - 1949 wydawała dzienniki, czasopisma i książki oraz organizowała działalność oświatowo-kulturalną. Po wyzwoleniu obszarów centralnej Polski wznowił działalność w Warszawie Instytut Wydawniczy "Nasza Księgarnia", który z biegiem lat zaprzestał wydawnictw dla szkół, rozwinął natomiast produkcję książek i czasopism dla dzieci i młodzieży. W 1945 r. przy Ministerstwie Oświaty powstały Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, główny - a wkrótce jedyny - wydawca podręczników dla szkół ogólnokształcących. Już w roku 1945 ukształtował się podział na producenta książek - wydawcę i pośrednika w jej rozpowszechnianiu - księgarza, a to z kolei przyspieszyło powstawanie wyodrębnionych przedsiębiorstw księgarskich. W Poznaniu jako pierwsi przystąpili do pracy (6 marca 1945 r.) księgarze, dawni pracownicy Księgarni Św. Wojciecha z Julianem Stefańskim na czele 2 . Część książek oferowanych do sprzedaży zwieziono z kościoła na Winiarach, w którym Niemcy zmagazynowali książki polskie z prywatnych zbiorów. Uroczyste otwarcie księgarni nastąpiło dnia 12 kwietnia 1945 r. Księgarnia wzbogacona została o dział pomocy szkolnych. W roku 1946 przemianowano placówkę na Wielkopolską Księgarnię Wydawniczą, a od 1 października 1947 r. księgarnia została przejęta przez Państwowy Instytut Wydawniczy w Warszawie. W dniu 20 czerwca 1945 r. przy ul. Głogowskiej 83 (dawniej Focha) z inicjatywy Polskiej Partii Robotniczej założona została księgarnia pod nazwą Spółdzielnia Wy 'A. K a l i m o w i c z: Księgarstwo. Warszawa 1953. Obliczenia S. Arcta. 1 T. Ś w i t a ł a: Księgarz Julian Stefański. W: "Kronika Miasta Poznania" R. 1965, nr 4, s. 128 - 13l. AlojzY Murawa dawnicza "Książka" 3. Stawiała ona sobie za zadanie dostarczanie wartościowej literatury robotnikom i chłopom. Pierwszym jej kierownikiem został Edward Milich. Spółdzielnia zajęła się upowszechnianiem literatury marksistowskiej i społeczno-politycznej. Pod koniec roku 1945, z inspiracji Polskiej Partii Socjalistycznej, zorganizowana została Spółdzielnia "Wiedza" z siedzibą przy ul. Czerwonej Armii 37. W tym samym budynku otwarto księgarnię. Organizatorem Spółdzielni, a zarazem jej pierwszym prezesem był Bolesław Augustyniak. Z inicjatywy grupy nauczycieli i pracowników oświatowych w kwietniu 1945 r. przy ul. 27 Grudnia została założona Spółdzielnia Pomocy Szkolnych "Oświata". Obok sprzedaży książek - prowadziła również sprzedaż artykułów piśmienniczych oraz działalność kulturalno-oświatowa. Współorganizatorami byli Jan Brzozowski i Jan S tasiński. W dniu 7 listopada 1945 r. na walnym zgromadzeniu działaczy ruchu ludowego powołano do życia spółdzielnię pod nazwą Instytut Naukowo-Wydawniczy Ruchu Ludowego "Polska" z księgarnią przy ul. Paderewskiego 6, która powstała w sierpniu 1946 r. 4 Obok sprzedaży wydawnictw (szczególnie rolniczych), księgarnia prowadziła czasopisma polityczne oraz oświatowo-wychowawcze Związku Młodzieży Wiejskiej. Spółdzielnia pod nazwą Księgarnia Akademicka powstała w dniu 12 maja 1945 r. przy zbiegu ulic Czerwonej Armii i Kościuszki. Wokół tej księgarni skupili się poznańscy naukowcy. N a czele stanął zasłużony księgarz Jan J achowski. Pod koniec 1945 r. powstała przy ul. Czerwonej Armii Harcerska Spółdzielnia Komisji Dostaw Harcerskich Ka- De- Ha. Prowadziła niewielki dział beletrystyczny i książki dla dzieci. Poznański Oddział Spółdzielni Wydawniczej "Czytelnik" rozpoczął działalność z dniem 1 września 1945 r. Pierwsza księgarnia tej spółdzielni powstała przy ul. Czerwonej Armii 69. Kierownikiem został doświadczony księgarz, Maciej Nawrocki. Pod koniec 1948 r. powstał Oddział Państwowych Zakładów Wydawnictw Szkolnych. Księgarnię uruchomiono przy ul. Ogrodowej 11; jej zadaniem było zaopatrywanie szkół i spółdzielni uczniowskich w podręczniki szkolne i inne publikacje. Obok księgarni pod zarządem państwowym oraz spółdzielczym, otwarto szereg placówek prywatnych. Przede wszystkim wznowiły działalność firmy księgarskie o dużych tradycjach: Gebethnera i Wolffa (ul. Kantaka); Zdzisława Gustowskiego (Wielka); Gustawa Tetzlawa (Czerwonej Armii); Poznańskiej Spółki Wydawniczej (Czerwonej Armii); Władysława Willaka (Kantaka); Towarzystwa Czytelni Ludowych (Czerwonej Armii); Lecha Ulatowskiego (Mielżyńskiego); Tadeusza Skoczewskiego (Ratajczaka); Spółki Pedagogicznej (Podgórna); Stanisława Jaroszewskiego (Kraszewskiego); "Dobra Książka" (Głogowska); Kazimierza T. Barwickiego (Dzierżyńskiego) oraz antykwariaty: Feliksa Czekaiskiego (Podgórna); Pawła Karmolińskiego (Dzierżyńskiego); Czesława Schmidta (Czerwonej Armii). Niezależnie od błędów i wad systemu księgarstwa prywatnego, placówki te w początkowym okresie działalności powojennej odegrały znaczną rolę w upowszechnianiu kultury. W latach 1945 - 1948 powstały sklepy księgarsko-papiernicze: Wandy Chmielewskiej (Dąbrowskiego); Władysława Graczyka (Górna Wilda); Wandy Klonowskiej (Szamarzewskiego); Wilhelma Mikołajewskiego (Wierzbięcice); Teofila Szalbierza > "Wola Ludu", R. 1945, nr 14, s. 5. * "Polska Ludowa", R. 1945, nr 29; T. Ś w i t a ł a: Księgarz Julian Stefański, op. clL, s. 133. (Dąbrowskiego). Opierały one swoją egzystencję na sezonowej sprzedaży podręczników szkolnych, dewocjonaliów, papeterii, a nawet drobnej galanterii. Z końcem roku 1949 było w Poznaniu sześć uspołecznionych księgarni ogólnoasortymentowych, pięć księgarni -papierni Spółdzielni "Oświata" oraz dwadzieścia dwie księgarnie prywatne. Sieć księgarska przed rokiem 1950 była słaba i nie przygotowana do zadań wyznaczanych księgarstwu przez państwo ludowe. Słabość ta przejawiała się głównie w chaotycznym rozmieszczeniu placówek uruchamianych nie zgodnie z potrzebami, ale na zasadzie walki o lokale handlowe między różnymi organizacjami księgarskimi; niefachowość młodych kadr; braku ogólnokrajowego hurtu księgarskiego. W latach najgorętszej walki politycznej o nowe oblicze ustrojowo-społeczne naszego państwa (1945 - 1947), na produkcji wydawniczej ciążyły jeszcze pozostałości kapitalistyczne. W polityce wydawniczej wysunął się w związku z tą sytuacją następujący główny postulat: wszelkimi dostępnymi środkami umożliwić szybkie wydanie najcenniejszych dzieł literatury polskiej i literatury światowej, a jednocześnie ograniczać produkcję książek o małej wartości. W latach 1948 - 1950 nastąpiło rozszerzenie produkcji książek w istniejących wydawnictwach, utworzono też nowe wydawnictwa państwowe. Przygotowano podstawy planowania produkcji wydawniczej w skali państwowej, tak niezbędne dla szybkiego rozwoju ruchu wydawniczego. Produkcja wydawnicza (1948 - 1950) przyniosła w porównaniu z okresem lat 1945-1947 prawie dwukrotny wzrost nakładów. W roku 1948 wprowadzono pierwszą zmianę w obowiązującym systemie cen książki. Komitet Upowszechnienia Książki podjął międzywydawniczą akcję dostarczania książek w nakładzie powyżej 50 000 egzemplarzy w stałej cenie 3 zł za jeden tom. Połowę nakładu przeznaczano dla bibliotek, a resztę za zaliczeniem pocztowym na zamówienie nabywcy. Seria ta obejmowała książki najbardziej poszukiwane przez czytelników. Przeważały dzieła klasyków literatury polskiej. Inicjatywę Komitetu Upowszechnienia Książki przejęły od roku 1950 Przedsiębiorstwo Upowszechnienia Książki i Prasy "Ruch" oraz Robotnicza Spółdzielnia Wydawnicza "Prasa". Powstała tak zwana "Biblioteka Prasy", której pozycje kolportowane były rocznie w dziesięciu milionach egzemplarzy. Produkcja książki w latach 1947 - 1949 znajdowała się w zasadzie w rękach kilku wydawców uspołecznionych. Rezultatem tego stanu (przy braku koordynacji) były rosnące zapasy książek zbędnych, przy jednoczesnym dotkliwym braku książek poczytnych. M. in. z tego względu z dniem 11 stycznia 1950 r. powstała Centralna Komisja Wydawnicza, która zapoczątkowała koordynację działalności wydawnictw. Przejęto kontrolę nad projektami i zamówieniami wydawców; po Wstał pierwszy zbiorczy plan wydawniczy. Zgodnie z ówczesnymi tendencjami dążono do wydzielenia drukarni z przedsiębiorstwa wydawniczego. LATA 1950 - 1975 N a dzieje księgarstwa państwowego w latach 1950 - 1975 składają się różnorodne inicjatywy podejmowane przez księgarzy i państwo. Z dniem 1 stycznia 1950 r. powstała Centrala Obrotu Księgarskiego pod nazwą: "Dom Książki" Przedsiębiorstwo Państwowe Wyodrębnione, utworzona zarządzeniem prezesa Rady Ministrów 5 , podporządkowana prezesowi Rady Ministrów. Przedmiot jej działalności został określony następująco: "hurtowa sprzedaż wszelkich nieperiodycznych 'wydawnictw wydawanych w kraju lub sprowadzonych z zagranicy; wykonanie przewozu z zagrani 1 Monitor Polski z dnia 21 I 1950. AlojzY Murawa cy i wywozu za granicę wszelkich wydawnictw nieperiodycznych; detaliczna sprzedaż wydawnictw nieperiodycznych; detaliczna sprzedaż wyrobów i przetworów z papieru, przyborów do pisania oraz materiałów biurowych i szkolnych". Równocześnie z utworzeniem Centrali Obrotu Księgarskiego powołano ekspozytury wojewódzkie, zwane w początkowym okresie biurami handlu detalicznego. Ekspozyturze Wojewódzkiej "Domu Książki" w Poznaniu podlegały księgarnie znajdujące się na obszarze administracyjnym województwa poznańskiego w granicach do 31 maja 1975 r. 6 Bezpośredni nadzór sprawowało Biuro Nadzoru Prezydium Rady Ministrów. Po utworzeniu Centralnego U rzędu Wydawnictw Przemysłu Graficznego i Księgarstwa przedsiębiorstwo "Dom Książki" zostało poddane jego nadzorowi. W ramach "Domu Książki" znalazła się cała dotychczasowa państwowa i spółdzielcza sieć księgarska, licząca wówczas w kraju 899 księgarni i ponad sto magazynów. Z dniem 1 stycznia 1950 r. Ekspozytura Wojewódzka "Domu Książki" w Poznaniu z siedzibą przy ul. Chełmońskiego 1 przejęła na zasadzie odpłatności ok. siedemdziesięciu księgarni, nie licząc magazynów różnych firm wydawniczych i spółdzielczych rozrzuconych po Wielkopolsce, a w latach 1950 1952 w Poznaniu · - dwadzieścia pięć placówek księgarskich (Tabela 1). Dyrektorem Ekspozytury mianowany został Feliks Czarnecki. Feliks Czarnecki · pierwszy dyrektor EkspoZytury Wojewódzkiej "Domu Książki" (11 1950 - 25 VI 1952). Z dniem 1 VII 1952 r. mianowany dyrektorem nowo utworzonego Technikum Księgarskiego w Poznaniu. Po nim stanowisko dyrektora Ekspozytury objął Roman Korzeniowski (1952 - 1954) PLACÓWKI KSIĘGARSKIE W POZNANIU PRZEJĘTE W LATACH 1950 - 1952 Lp. Właściciel Liczba księgarni l Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych l 2 Państwowy Instytut Wydawniczy l 3 Spółdzielnia "Książka i Wiedza" 2 4 Spółdzielnia Wydawnicza "Czytelnik" l 5 Spółdzielnia Pomocy Szkolnych "Oświata" 10 6 Placówki prywatne 10 Razem: 25 Utworzenie jednolitej państwowej organizacji pozwoliło włączyć księgarstwo w ramy gospodarki planowej, podjąć wysiłki nad jego unowocześnieniem i w sposób skoordynowany pokierować zastosowaniem nowych form i metod pracy. Powstanie jednolitego księgarstwa przesądziło o losie księgarni prywatnych. Nie były one zdolne konkurować z siecią księgarni państwowych i stopniowo w latach 1950 - 1952 ogłaszały likwidację. · W związku z Dekretem o przedsiębiorstwach z dnia 25 X 1950 r. akt erekcyjny "Domu Książki" został zarządzeniem prezesa Rady Ministrów z dnia 13 VII 1951 r. zmieniony i dostosowany do obowiązujących przepisów. Zmiana ta dotyczyła również nazwy przedsiębiorstwa, które teraz uzyskało krótkie brzmienie: Przedsiębiorstwo Państwowe "Dom Książki". W ciągu pierwszych pięciu lat działalności "Domu Książki" przystąpiono do uporządkowania sieci księgarni, przebudowy albo wymiany nieodpowiednich lokali. W rezultacie do końca roku 1956 przeprowadzono wszy- v stkie niezbędne korekty w lokalizacji. W miejsce dwóch często sąsiadujących placówek w złych warunkach 10kałowych tworzono jedną księgarnię w obszernym 10kału i z nowoczesnym wyposażeniem. Założono księgarnie we wszystkich dzielnicach Poznania i przystąpionodo uzupełnienia sieci w nowo budowanych osiedlach. W krótkim stosunkowo czasie założono osiem nowych, nieźle wyposażonych, w osiedlach robotniczych i dzielnicach peryferyjnych Poznania. Przebudowano i wyposażono w nowe urządzenia dwadzieścia cztery księgarnie. W roku 1960 rozpoczyna się okres stałego ilościowego . , ,,,,,, , , *wM ;H *' II %, Amimtgw Alojzy Murawa iyrektor państwowego przedsiębiorstwa "Domrozwoju sieci księgarskiej. J uz w roku 1965 poznański "Dom Książki" liczył trzydzieści dwie księgarnie, a na koniec roku 1975 · - czterdzieści. W Poznaniu ukształtował się dość zróżnicowany obraz sieci księgarskiej. Według metod i techniki sprzedaży księgarnie dzielą się na: a. ogólnoasortymentowe, specjalistyczne, wydawnictw importowanych, artystyczno-graficzne, antykwariaty, sklepy księgarsko-papiernicze; b. w grupie księgarń specjalistycznych: naukowe, społeczno-polityczne, techniczne, gospodarcze, rolnicze, prawno-ekonomiczne, medyczne, muzyczne. Strukturę asortymentu księgarnia prowadzi w układzie zgodnym z klasyfikacją wydawnictw według "Przewodnika Bibliograficznego-'od dnia 1 stycznia 1952 r. Istnieje czternaście grup tematycznych, a w nich trzydzieści dwa działy bibliograficzne. Ukształtowały się także różne formy sprzedaży książek. Z uwagi na rodzaj odbiorców rozróżnia się sprzedaż indywidualną i zbiorową. Pierwszą nazywamy w praktyce sprzedażą frontową. Sprzedaż zbiorowa polega na zaopatrywaniu bibliotek, instytucji itp. Istnieje forma sprzedaży bezpośrednia, wysyłkowa oraz za pośrednictwem kolporterów. Księgarstwo prowadzi - w zależności od sposobu zapłaty - sprzedaż gotówkową, ratalną oraz w obrocie bezgotówkowym. Specjalną formą sprzedaży książek są subskrypcje i prenumeraty, tzw. sprzedaż w przedpłacie. Różnorodność form siprzedaży jest związana z dynamicznym rozwojem produkcji wydawniczej, a jej wzrost doprowadził do poważnego rozwoju sprzedaży książek (Tabela 2). Sprzedaż frontowa jest podstawową formą sprzedaży księgarskiej i wykazuje największy udział w ogólnej sprzedaży wydawnictw. Wzdłuż frontu półek założonych książkami, stołów z wyłożonymi do przeglądu wydawnictwami, odbywa się codzienna walka o szerokie kręgi czytelników; w ten sposób księgarz uczestniczy w życiu kulturalnym kraju i staje się on nie tylko pracownikiem handlu, sprzedawcą, lecz jest także działaczem społeczno-kulturalnym. Spełnia on tę rolę zwłaszcza wówczas, gdy nie ogranicza się do podawania klientom poszukiwanych przez nich pozycji, lecz równocześnie proponuje nowe tytuły, informuje o innych książkach, radzi i zachęca do zapoznania się z nowymi publikacjami. Takich aktywnych księgarzy "Dom Książki" w Poznaniu posiada wielu. Na spełnianie tej aktywnej roli - obok dobrej znajomości asortymentu - niebagatelny wpływ ma wielkość księgarni i jej urządzenia, odpowiednia organizacja układu książek na półkach, reklama i propaganda książki. Wielkość i jakość lokalu 22 2 ig5S r AlojzY Murawa księgarskiego powinna być wykładnikiem roli, którą ten lokal pełni w życiu kulturalnym społeczeństwa; powinno to być zatem pomieszczenie nie tylko jedno z większych, ale i najbardziej reprezentacyjne w danej dzielnicy czy mieście. W rzeczywistości na koniec roku 1975 spośród czterdziestu księgarni w Poznaniu tylko ok. 30% miało odpowiednie lokale. W ostatnich latach osiągnięto pewien postęp w uruchamianiu nowych księgarni, w poszerzeniu i modernizowaniu istniejących, w szczególności w dzielnicach Jeżyce, Grunwald, Wilda i Stare Miasto. Biorąc jednak za podstawę normy obowiązujące w księgarstwie (jedna księgarnia na 10 000 mieszkańców), to w Poznaniu w roku 1975 brakowało dwanaście księgarni o łącznej powierzchni 4320 m 2 . Braki te w pewnym sensie złagodzi będąca w budowie trzykondygnacyjna księgarnia ogólnoasortymentowa (600 m 2 ) przy ul. Lampego, ale nie rozwiąże ona w pełni istniejących potrzeb. W księgarniach poznańskich znajduje się w obrocie ponad 20 000 różnych wydawnictw. W warunkach, kiedy największa powierzchnia księgarni wynosi 220 m\ nie można nawet tam zgromadzić na froncie pełnego asortymentu tych wydawnictw. Rocznie w Polsce ukazuje się na rynku 7000 - 8000 tytułów. Żaden księgarz nie jest w stanie pomieścić tej ogromnej liczby pozycji w zbyt małym metrażu. Aby jednak zapewnić jak najszerszym kręgom czytelników dostęp do wszystkich tytułów, rozwój sieci księgarskiej w Polsce poszedł w kierunku tworzenia obok księgarni tradycyjnych ogólnoasortymentowych - księgarni specjalistycznych. W księgarniach tych asortyment jest wąski, ograniczony do jednego lub kilku działów tematycznych. Księgarnie specjalistyczne służą różnym grupom odbiorców związa Tabela 2 SPRZEDAŻ KSIĄŻEK W LATACH 1950 - 1974 Sprzedaż wydawnictw Wzrost sprzedaży Wzrost sprzedaży Rok w porównani u do (w tys. egz.) (w tys. zł) (w procentach) roku 1950 * 1950 1512 8 439 100,0 1951 1551 8 796 104,2 104,2 1952 1980 11 798 134,1 139,8 1953 2211 14 481 122,7 171,5 1954 2495 17 093 118,0 202,5 1955 2462 18 047 105,6 213,8 1956 2391 2 O 778 115,1 246,2 1957 1796 25 536 122,9 302,6 1958 2221 29 164 114,2 345,6 1959 2266 32 244 110,6 382,1 1960 2535 33 566 104,1 397,7 1961 2689 36404 108,5 431,3 1962 2650 37 678 103,5 446,5 1963 2523 38 570 102,4 457,0 1964 2656 44 645 115,8 529,0 1965 2913 49 868 111,7 590,9 1966 2936 53 411 107,1 632,9 1967 3225 59 009 110,5 699,2 1968 3461 63 986 108,4 758,2 1969 3650 67 412 105,3 798,8 1970 3750 72 483 107,5 858,9 1971 3315 74 847 103,3 886,9 1972 3984 80 037 106,9 948,4 1973 4420 94 982 118,7 1125,5 1974 4732 113919 119,9 1349,9nych zazwyczaj z wykonywanym zawodem, pracą naukową lub zainteresowaniami. Szczególny charakter posiada Księgarnia Naukowa przy ul. Czerwonej Armii, której kierownikiem od trzynastu lat jest Henryk Kośmider; nastawiona jest na obsługę naukowców, towarzystw naukowych, bibliotek oraz studiującej młodzieży wyższych uczelni. Asortyment tej księgarni reprezentuje niemal wszystkie działy bibliograficzne, lecz w wyborze według IV i V stopnia zasięgu czytelniczego, tzn. wydawnictwa naukowe, prace badawcze, opracowania krytyczne dzieł literackich itp. oraz podręczniki wyższych uczelni. W asortymencie tej księgarni znajdują się również wszelkiego rodzaju słowniki i encyklopedie. N a asortyment Księgarni Muzycznej przy ul. Ratajczaka składają się nuty oraz książki z dziedziny muzyki. Asortyment nut obejmuje wszystkie rodzaje muzyki instrumentalnej i wokalnej, a asortyment książek - książki traktujące o teorii, historii muzyki, instrumentoznawstwie, życiorysy muzyków, monografie, bibliografie, śpiewniki itp. W księgarni prowadzi się również asortyment płyt gramofonowych oraz wydawnictwa repertuarowe, głównie dla teatru amatorskiego. Na uwagę zasługuje Księgarnia Techniczno-Gospodarcza przy ul. Paderewskiego powołana do życia w roku 1954. Organizatorem tej księgarni i długoletnim kierownikiem jest Henryk Baraniak. Najmłodsza z wyspecjalizowanych - Księgarnia Społeczno- Polityczna przy ul. Czerwonej Armii - posiada działy bibliograficzne: marksizm - leninizm; Polska Ludowa; kraje socjalistyczne; polityka i gospodarka światowa; filozofia; historia; nauki społeczno-polityczne i ekonomiczne. Księgarnia jest równocześnie ośrodkiem informacyjnym w zakresie wszystkich wydawnictw prowadzonego asortymentu. AlojzY Murawa Dni Oświaty, Książki Prasy w maju 1958 r. Harcerze rozbili namioty na pi. Wolności, posłużYły one na stoiska Z książkami Spośród księgarń specjalistycznych na uwagę zasługuje Wojewódzka Księgarnia Medyczna przy ul. Czerwonej Armii, kierowana przez Edwarda Grzechowiaka. Księgarnia ta prowadzi także literaturę piękną. Księgarnia Rolnicza przy ul. Kościuszki, której asortyment obejmuje gospodarstwo wiejskie, kierowana jest przez Stefanię Pawelę. Asortyment tej księgarni uzupełniają wydawnictwa wybierane z innych działów bibliograficznych, ale wiążące się tematycznie z rolnictwem lub zagadnieniami politycznymi, gospodarczymi i kulturalnymi wsi. Księgarnia ta zaopatruje również młodzież studiującą na wyższej uczelni rolniczej. Do specjalnego typu księgarń należy antykwariat w zabytkowej kamienicy przy Starym Rynku. Kierownikiem od szeregu lat jest znakomity fachowiec Mieczysław Szymański. Działalność antykwariatu księgarskiego ma duże znaczenie społeczne i kulturalne, umożliwia bowiem szeroką wymianę wartościowych druków i dokumentów, wydobywa je nieraz z zapomnienia, chroni i zabezpiecza, doprowadzając je do właściwych zbiornic dóbr kulturalnych, jakimi są biblioteki naukowe i muzea. Antykwariat zajmuje się nie tylko starymi wydawnictwami, ale również skupem i sprzedażą wydawnictw współczesnych, ma więc charakter mieszany. Specjalną formą sprzedaży są aukcje antykwaryczne. Aukcja jest rodzajem publicznej licytacji zgromadzonych w tym celu odpowiednich pozycji antykwarycznych. W Poznaniu odbyło się dziewięć aukcji, które zgromadziły do sprzedaży 20 119 tytułów. Zainteresowania czytelników wypływają głównie z pobudek emocjonalnych. Poszukują oni szlachetnej rozrywki kulturalnej, doznań estetycznych, sięgają po wielkie dzieła literatury pięknej, sztuki i muzyki, kupują nie tylko dla siebie, dla własnych bibliotek domowych, lecz często dla przyjemności obdarowania swoich bliskich i znajomych. Kiermasz Tysiąclecia, czYli Dni Oświaty, Książki i Prasy w roku 1966 na Starym Rynku Pisarka Ewa Najwer (w głębi) spotkała SIĘ Z czYtelnikami w Księgarni Literackiej (24 XI 1966) Tabela 3 STRUKTURA SPRZEDAŻY W ROKU 1968 (wg grup tematycznych) Lp. Wyszczególnienie W procentach l Literatura: piękna 28,1 2 naukowa i popularnonaukowa 23,7 3 techniczna i naukowotechniczna 13,0 4 dla dzieci i młodzieży 8,7 5 społeczno-polityczna i ekonomiczna 6,7 6 Wydawnictwa: rolnicze 3,4 7 z dziedziny sztuki 2,2 8 Pozostałe 14,2 U dział w sprzedaży wydawnictw dla instytucji w ciągu roku wynosi około 30% całego obrotu. Największymi i stałymi odbiorcami zaopatrującymi się w księgarniach są uspołecznione biblioteki. Współpraca księgarzy z bibliotekami wymaga staranności w zakresie zapewnienia im stałego dopływu nowych wydawnictw w zależności od ich charakteru i specjalizacji. W okresie rozbicia organizacyjnego księgarstwa (1944 - 1949) o dostawy do bibliotek zabiegały wszystkie organizacje księgarskie. Pozycję głównych dostawców utrzymały Centrala Księgarska, Spółdzielnia Wydawnicza "Książka i Wiedza", Państwowa Składnica Księgarska, Państwowy Instytut Wydawniczy. W roku 1950 zaopatrzenie bibliotek powszechnych i szkolnych było już całkowicie scentralizowane 7. Wady systemu centralnego zaopatrywania bibliotek powodowały, że bibliotekarze domagali się głośno zdecentralizowania zakupu książek do bibliotek. System centralny zaopatrzenia bibliotek funkcjonował jednak dość długo. Dopiero z dniem 1 kwietnia 1957 r. zdecentralizowano zakup książek do bibliotek powszechnych, z dniem 11 stycznia 1958 r. do bibliotek w szkołach licealnych, a z dniem 1 czerwca 1960 r. - szkół podstawowych. Zaopatrzenie bibliotek wróciło więc do księgarni. Ta bliska współpraca bibliotekarza z księgarzem wychodzi na korzyść książce i czytelnictwu. Sprzedaż wysyłkowa prowadzona jest za pośrednictwem poczty. Zasadniczym jej celem jest dotarcie z książką do czytelników zamieszkałych w miejscowościach oddalonych znacznie od siedziby księgarni. Do spełnienia tego zadania oraz funkcji informacyjno-propagandowej została powołana Wielkopolska Księgarnia Wysyłkowa, która rozpoczęła swoją działalność z dniem 1 marca 1951 r. z siedzibą przy ul. Dojazd. Kierownictwo pełni Leszek Walkowiak. Księgarnia Wysyłkowa organizuje masową reklamę książki, rozsyła w wielkiej ilości oferty, katalogi, druki reklamowe i inne materiały informacyjne oraz ekspediuje zamówienia drogą pocztową. Wielkopolska Księgarnia Wysyłkowa zgromadziła 50 000 adresów klientów korzystających z tej formy sprzedaży (Tabela 4). W roku 1951 wprowadzono nową formę sprzedaży - kolportaż książki w zakładach pracy. Kolportaż obejmuje rozpowszechnianie gazet, czasopism, broszur i książek w środowiskach oddalonych od bezpośredniego zasięgu księgarni. Sprzedaż kolporterska książek rozwinęła się w Poznaniu na dużą skalę. Terenem pracy kolporterów są zakłady pracy, ruchliwe miejsca publiczne, place, ulice. Werbunek kolporterów opiera się na współdziałaniu z radami zakładowymi, dyrekcjami przedsię 'Wysyłki książek dokonywała ekspozytura "Domu Książki" w Warszawie. Z dniem l IV 1953 r. obsługę bibliotek przejął Centralny Oddział Hurtu Księgarskiego. Od l I 1956 r. działa Przedsiębiorstwo Zaopatrzenia Bibliotek. Tabela 4 SPRZEDAŻ KSIĄŻEK PRZEZ WIELKOPOLSKĄ KSIĘGARNIĘ WYSYŁKOWĄ W LATACH 1961 - 1974 Sprzedaż książek Wskaźniki procentowe w stosunku do roku ubiegłego Rok w tysiącach egzemplaw tysiącach złotych w złotych w egzemplarzach rzy 1961 1 159,4 8 560 1962 1781,9 12 530 153,7 146,4 1963 1 459,0 9 540 *81,9 76,1 1964 2255,8 13 440 154,6 140,3 1965 2 362,1 13 800 104,7 102,7 1966 3 497,4 19 230 148,1 139,3 1967 4020,7 21970 115,0 114,2 1968 4570,8 22 720 113,7 112,5 1969 5 073,0 22 300 111,0 107,7 1970 4947,0 20 700 97,0 92,8 1971 5 525,0 19 600 111,7 94,7 1972 6079,0 25 300 110,0 129,1 197J 7 885,0 30 000 129,7 118,6 1974 10545,0 35 200 133,7 117,3 biorstw oraz organizacjami społecznymi. Do organizowania sieci kolporterów w Poznaniu zostały upoważnione: księgarnia kolporterska i księgarnie specjalistyczne. Na koniec roku 1975 na czterdzieści księgarni w mieście, piętnaście prowadziło kolportaż (Tabela 5). Inną formę upowszechniania i propagowania książki stanowią kiermasze, stoiska okolicznościowe i wystawy. Największymi imprezami były tradycyjne kiermasze z okazji Dni Oświaty, Książki i Prasy, organizowane na placu Mickiewicza lub w Parku im. Marcina Kasprzaka. Przy obsłudze tych imprez zaangażowani byli wszyscy księgarze, a także pracownicy zarządu przedsiębiorstwa. N a pięćdziesięciu stoiskach specjalnie przystosowanych prezentowano każdorazowo ok. 5000 tytułów książek. Sprzedaż książek podczas kiermaszów majowych przekracza milion złotych. Dodatkową atrakcją był udział pisarzy środowiska poznańskiego, którzy podczas kiermaszu dedykowali swoje książki. 3 Kronika m. Poznania AlojZJl Murawa Tabela 5 SPRZEDAŻ KOLPORTAŻOWA W LATACH 1950 - 1974 1 Sprzedaż książek Wskaźniki procentowe w stosunku do roku Rok ubiegłego w tys. zł. w tys. egz. w zł w egz. 1950 1200 215 1951 2 22 O 391 185 181 1952 »360 564 151 144 1953 7 860 1200 234 128 1954 11220 1638 134 136 1955 11940 1629 106 99 1956 13 740 1268 115 78 1957 9 300 494 67 40 1958 7 860 429 84 87 1959 6 900 339 88 79 1960 5 222 286 75 84 1961 3 799 203 73 71 1962 3 27 O 187 86 92 1963 2 632 139 80 74 1964 2227 103 85 74 1965 2 848 134 128 130 1966 4 127 188 145 140 1967 4 397 199 106 105 1968 5 386 244 122 122 1969 5 985 263 ID 129 1970 7210 302 120 115 1971 7 127 252 98 83 1972 7 605 317 107 126 1973 8 599 327 113 103 1974 11 127 370 129 113 Niezależnie od imprez majowych, "Dom Książki" organizował kiermasze tematyczne, np. książki rolniczej, technicznej, społeczno-politycznej, książek zagranicznych autorów. Księgarstwo poznańskie brało udział w festynach "Gazety Poznańskiej" Otwarcie II Dekady Pisarzy Środowiska Poznańskiego w Księgarni Literackiej ( 4 III 2968). W pierwszym rządzie stoją od lewej: Franciszek Łazowski - dyrektor Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej, AlojzY Murawa - dyrektor "Domu Książki". JerzY Ziolek - dyrektor Wydawnictwa Poznańskiego, literaci: Ryszard Danecki, Gerard Górnicki, Tadeusz Kraszewski Kiermasz książki w bezpośrednim sąsiedztwie Stadionu im. 22 Lipca, gdzie odbywały się uroczystości Centralnych Dożynek (8 IX 1974) i "Głosu Wielkopolskiego"; organizowało stoiska w czasie Targów Krajowych i Międzynarodowych. O intensywności działania zmierzającego do upowszechniania książki świadczy liczba stoisk z wydawnictwami, które uruchomiono na uroczystościach Centralnych Dożynek we wrześniu 1974 r. Pomocą w imprezach jest uruchamiany co roku bibliobus "Domu Książki", obsługujący punkty niedzielnego wypoczynku. W każdym roku urządzane są wystawy książek z okazji dni książki społeczno-politycznej "Człowiek - Swiat- Polityka". Wystawy te połączone są z licznymi spotkaniami autorów książek z czytelnikami; prelekcjami i dyskusjami o książkach. AlojzY Murawai i , Henryk Baraniak kierownik Księgarni Technicznej Lidia Bernatowska zastępca kierownika Działu Księgarskiego "Domu Książki" Edward Grzechowiak kierownik Księgarni Medycznejm ."j: glf! mmmw- -h PIC. p, Henryk Kośmider kierownik Księgarni Naukowej Jerzy Mądrzak kierownik Księgarni Literackiej Stefania Pawela kierownik Księgarni Rolniczej Z satysfakcją można stwierdzić, że imprezy te w Poznaniu odgrywają znaczną rolę w popularyzacji książek, których treścią są kierunki polityki partii, nauka marksistowsko-leninowska oraz problemy społeczno-polityczne Polski i świata; przyczyniają się do szerszego upowszechnienia czytelnictwa. Imprezą o charakterze lokalnym, a jednocześnie mającą duże znaczenie w upowszechnianiu kultury, jest Dekada Pisarzy Środowiska Poznańskiego. Co roku bierze w niej udział około trzydziestu pisarzy i tłumaczy, których książki aktualnie znajdują się na rynku wydawniczym. Inauguracje Dekady w ostatnich latach odbywały się w różnych miastach Wielkopolski. Pisarze odwiedzali zakłady pracy, dedykowali książki, a wieczorem odbywały się tzw. Biesiady Literackie, w czasie których występowali pisarze, a w części artystycznej aktorzy scen poznańskich -recytowali wiersze poetów środowiska poznańskiego. Dekady nie tylko popularyzowały twórczość poznańskiego środowiska, ale zbliżały pisarza i jego książki do środowisk robotniczych i chłopskich. W ciągu dwudziestu pięciu lat działalności poziom kadr "Domu Książki" uległ znacznej poprawie. Niewielka liczebnie kadra księgarzy przedwojennych dopełniła w tym czasie kilkudziesięcioletniego stażu w zawodzie. Większość pracowników, którzy pracę w księgarstwie rozpoczęli w pierwszych latach po wojnie, stanowili ludzie wywodzący się z różnych środowisk. Wśród nich byli członkowie Polskiej Partii Robotniczej, Polskiej Partii Socjalistycznej, Zjednoczonego Stronnictwa Ludowego i Związku Młodzieży Wiejskiej. Przeważnie byli to ludzie młodzi. Nie dyplom naukowy i kwalifikacje decydowały wówczas o przyjęciu; ważna była postawa i chęć uczestniczenia w rozwoju kulturalnym. Pomimo braków w przygotowaniu ogólnym, zawodowym i w wyposażeniu księgarń, pracownicy ci z całym poświęceniem wykonywali powierzone im zadania. Grupa pracowników licząca trzydzieści trzy osoby (obecny stan zatrudnienia w Poznaniu: 360) przepracowała w księgarstwie państwowym dwadzieścia pięć lat. Ta grupa pracowników i księgarzy ma już dziś długoletnie doświadczenie społeczne i zawodowe i wysokie kwalifikacje fachowe. W tym początkowym okresie kształtowały się cechy i wzorce osobowe księgarza i pracownika - poświęcenie i zaangażowanie. Tlłfflft _n:.n: .:_ 0..-,: o;o.jo u", o o.:. W Wiecha na budynku H handlowo-admlnistra - cyjnym "Domu Książki" U przy ul. Lampego (Ititt) Hf AlojzY Murawa Wnętrze antykwariatu przy Starym Rynku Wyniki tej pracy są coraz bardziej widoczne w praktycznym działaniu przedsiębiorstwa. N a przykład ponad f!ffYo> pracowników zatrudnionych w księgarstwie to absolwenci średnich szkół księgarskich i ogólnokształcących. Z roku na rok powiększa się liczba księgarzy z wyższym wykształceniem. Do nielicznych należą księgarze nie mający wymaganego na zajmowanym stanowisku wykształcenia. Stan wykształcenia ogólnego - w porównaniu z okresem początkowym - uznać można za zadowalający. W niemałym stopniu na stan ten wpłynęła Uchwała Komitetu Ekonomicznego Rady Ministrów z roku 1959. Uchwała ta uregulowała sprawę zawodu księgarza i ustaliła dla pracowników zatrudnionych w księgarniach tytuły zawodowe związane z posiadaniem określonych kwalifikacji. Na podstawie uzyskanych w 1968 r. 181 tytułów zawodowych, można sądzić, że w ostatnich latach jeszcze bardziej wzrosło wśród księgarzy przywiązanie do zawodu. Podstawowa Organizacja Partyjna Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej Państwowego Przedsiębiorstwa "Dom Książki" - wkrótce po powołaniu go do życia - w styczniu 1950 r., liczyła czterdziestu pięoiu członków. Wytyczony przez kierownictwo partii program działania oraz jej uchwały były i są zawsze impulsem do coraz to nowych osiągnięć. Realizując politykę upowszechnienia książki w mieście i na wsi, pokonując trudności na swej drodze, przezwyciężając opory niechętnych w stosunku do nowych form pracy w księgarstwie, organizacja partyjna pod kierownictwem: Henryka Andrzejewskiego, Stanisława Biernackiego, Stanisława Drzewieckiego, Leonarda Kubiaka, Zdzisława Lewickiego, Jerzego Mądrzaka, Józefa Perskiego i Zygmunta Skrzypczaka odnosiła sukcesy. Z roku na rok pomyślnie były wykonywane zadania przedsiębiorstwa, wzrastała sprzedaż wydawnictw - o czym świadczy osiągnięty w 1974 roku wskaźnik wzrostu sprzedaży. Dużo uwagi poświęciła organizacja partyjna sprawom upowszechnienia książki w zakładach pracy przez wprowadzenie nowej formy propagowania książki tj. kolportażu zakładowego. "W centrum uwagi naszej organizacji partyjnej była i będzie zawsze troska o wzrost sprzedaży wydawnictw społeczno-politycznych, fachowych i popularnonaukowych. Podstawowa Organizacja Partyjna zwracała również uwagę na społeczną kontrolę w Przedsiębiorstwie, na obniżanie kosztów handlowych; słowem na wszystkie elementy towarzyszące rozwojowi Przedsiębiorstwa. W okresie dwudziestu pięciu lat wyrósł dobry aktyw partyjny, ludzie przodujący dzisiaj na odpowiedzialnych stanowiskach, wśród których wymienić należy: Stanisława Drzewieckiego (zastępcę dyrektora do spraw handlowych), Sabinę Kałamajkę (zastępcę kierownika działu księgowości), Henryka Kośmidra (kierownika Księgarni Naukowej), Jerzego Mądrzaka (kierownika Księgarni Literackiej), Józefa Perskiego (kierownika działu artykułów użytku kulturalnego). Równocześnie wyróżnić należy wielu przodujących pracowników bezpartyjnych: Henryk Baraniak (kierownik Księgarni Technicznej), Lidia Bernatowska (zastępca kierownika działu księgarskiego), Antoni Czaiński (zastępca kierownika Księgarni Technicznej), Czesława Gościańska (kierownik Działu Finansowego), Marian Kliks (główny księgowy), Halina Miłopolska-Rozmiarek (kierownik Działu Ekonomiczno-Organizacyjnego), Stefania Pawela (kierownik Księgarni Rolniczej), Alojzy Troszczyński (kierownik Księgarni Pedagogicznej), Leszek Walkowiak (kierownik Wielkopolskiej Księgarni Wysyłkowej). W pierwszych dniach działalności Przedsiębiorstwa powstała Rada Zakładowa. Do 1952 r. księgarze i pracownicy "Domu Książlki" byli członkami Związku Zawodowego Pracowników Handlu, a od 1 stycznia 1953 r. do kwietnia 1957 r. organizacja związkowa należała do Związku Zawodowego Pracowników Kultury. W kwietniu Fragment Księgarni Pedagogicznej pr:ry al. Marcinkowskiego 21 AlojzY Murawa 1957 r. powołano w Polsce Związek Zawodowy Pracowników Książki, Prasy i Radia i od tego czasu pracownicy "Domu Książki" są jego członkami. Do Związku Zawodowego należy 96% pracowników Przedsiębiorstwa. Rada Zakładowa kieruje działalnością zakładowej organizacji związkowej poprzez komisje problemowe: Socjalno-Bytową; Współzawodnictwa Pracy; Kulturalno-Oświatową i Ochrony Pracy. Organizacja związkowa wiele uwagi poświęca sprawom bezpieczeń - stwa i higieny pracy. Przeprowadzane każdego roku przeglądy warunków pracy załogi przyczyniają się do poprawy bezpieczeństwa, higieny i estetyki miejsc pracy. Dużą troskę przejawia Rada Zakładowa o sprawy mieszkaniowe; dowodem tego są pożyczki udzielane z Zakładowego Funduszu Mieszkaniowego na uzupełnienie wkładów do spółdzielni mieszkaniowych oraz pożyczki na remonty mieszkań, które w ostatnich latach przekraczały kwotę 400 000 zł rocznie. Pracownicza Kasa Zapomogowo-Pożyczkowa dysponuje wkładami 1167 470 zł i rocznie udziela ok. sześciuset pożyczek krótko i długoterminowych, na łączną kwotę ponad 1 780 000 zł. Ponadto Rada Zakładowa co roku organizowała wycieczki krajoznawcze, imprezy dla dzieci itp. Dla zapewnienia realizacji zadań gospodarczych sto 'czterdzieści zespołów księgarskich brało czynny udział we współzawodnictwie pracy. W latach 1971-1975 zostały wyróżnione zespoły księgarni: Literackiej; Rolniczej; Pedagogicznej; Muzycznej; Naukowej-Antykwarycznej. Rozwój współzawodnictwa wpłynął nie tylko na wzrost wydajności, ale przyczynił się do umocnienia dyscypliny i poprawy organizacji pracy. Każdego roku około 30% pracowników "Domu Książki" korzysta z różnego rodzaju wczasów. Emeryci i renciści (siedemdziesiąt pięć osób) otrzymują skierowania na wczasy wypoczynkowe i lecznicze, zapomogi oraz pożyczki z Zakładowego Funduszu Mieszkaniowego. Wielu księgarzy bierze udział w pracach Komitetu Frontu Jedności Narodu, w organizacjach samorządowych, różnych organizacjach społecznych, komitetach rodzicielskich szkół itp. Wyrazem uznania dla księgarstwa są odznaczenia państwowe i wyróżnienia najbardziej aktywnych pracowników. Księgarze zdają sobie sprawę, że głównym i najważniejszym źródłem szybszego rozwoju księgarstwa jest i będzie w przyszłości ich praca, umiejętności i kwalifikacje zawodowe, poziom organizacji, efektywność planowania i zarządzania, skuteczność wszystkich poczynań. Tym sprawom poświęcać będą wszystkie swoje wysiłki. Młodzi ludzie będą kierowani na studia wyższe, studia pomaturalne. Rozszerzy i unowocześni się różnego rodzaju szkolenie w przedsiębiorstwie. W rezultacie powinno to przynieść szeroki postęp, wzrost poziomu ideowo-moralnego oraz zawodowego pracowników. 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 34 35 36 37 38 39 40 Nr księgarni 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 12a 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 30 32 34 36 37 38 39 40 41 42 Księgarstwo w Poznaniu Aneks SPIS KSIĘGARNI W POZNANIU (NA DZIEŃ 31 XII 1976) Nazwa lub specjalizacja Pedagogiczna Naukowa Książek przecenionych Wydawnictw importowanych Ogólno asortymentowa Ogólno asortymentowa Księgarsko -papiernicza Społeczno -polityczna Literacka Techniczna Medyczna Ogólno asortymentowa Księgarsko-p apiernicza Ogólno asortymentowa Księgarsko -papiernicza Księgarsko -papiernicza Księgarsko -papiernicza Księgarsko -papiernicza Ogólno asortymentowa Księgarsko -papiernicza Rolnicza Muzyczna Ogólno asortymentowa Księgarsko -papiernicza Ogólno asortymentowa Antykwaryczna Ogólno asortymentowa Płyt i instrumentów muzycznych Księgarsko -papiernicza Księgarsko -papiernicza Księgarsko -papiernicza Wielkopolska Księgarnia Wysyłkowa Księgarsko -papiernicza Księgarsko -papiernicza Kolporterska Księgarsko -papiernicza Księgarsko -papiernicza Księgarsko -papiernicza Księgarsko -papiernicza Księgarsko -papiernicza Adres D a ta powstaniaal. Marcinkowskiego 21 Czerwonej Armii 69 Głogowska 36 pi. Wolności 4 Dzierżyńskiego 215 Głogowska 54 Czerwonej Armii 39 Czerwonej Armii 77 27 Grudnia 23 Paderewskiego 6 Czerwonej Armii 26 Dzierżyńskiego 75 Dworzec Zachodni Kraszewskiego 17 Dzierżyńskiego 128 Dąbrowskiego 140 Garbary 27 Głogowska 1.53 Dąbrowskiego 35/37 Główna 64 Czerwonej Armii 77 Ratajczaka 31 Dzierżyńskiego 11 Racjonalizatorów 8 Głogowska 78 Stary Rynek 53/54 Osiedle Piastowskie 74 Paderewskiego 3/5 Osiedle Przyjaźni 132b pi. Wielkopolski 4 Dąbrowskiego 102a 1950 1 VII 1973 1950 1950 1950 1950 19 IX 1970 1950 1950 1950 1950 1 X 1963 1950 1950 1950 1950 1950 1 XII 1950 1951 1951 1961 1954 1952 1953 1954 22 XI 1970 1 VII 1973 3 X 1975 VII 1956 12 X 1960 Dojazd 30 Grochowska 60 Grunwaldzka 32 Dzierżyńskiego 41 Nad Wierzbakiem 14 Rolna 9 Środka 1 Starołęcka 44 Opolska 1 III 1961 12 X 1960 11 X 1961 15 X 1962 28 VI 1965 1 IX 1965 16 VI 1966 1 IX 1966 10 IX 1968 Ug5Ął: · "sA 1 Obraz Z widowiska "Światło i dźwięk". Domki budnicze