ZBIGNIEW POGORZELSKI
ROZWÓJ PRZEMYSŁU USPOŁECZNIONEGO W POZNANIU (1946-1975)
B EZ MAŁA trzydzieści lat rozwoju przemysłu w Poznaniu stanowi okazję do ukazania przeobrażeń strukturalnych, które zadecydowały o charakterze i specyfice przemysłowej miasta '. Wielkość tych przemian można sobie wyobrazić, jeżeli się zważy, że w latach 1946 - 1975 wartość produkcji globalnej przemysłu Poznania przekroczy 400 miliardów zł, co w porównaniu z rokiem 1946 będzie oznaczało wzrost ponad dwudziestosześciokrotny przy jednoczesnym potrojeniu liczby zatrudnionych w przemyśle. Rozwój przemysłu uspołecznionego w Poznaniu można podzielić na trzy etapy, w których wyróżniają się okresy o pewnych charakterystycznych cechach rozwoju. I e t a p (1946 - 1955) - odbudowa zniszczeń i budowa podstaw socjalistycznej struktury przemysłu. Lata 1946 -1949 stanowiły okres obejmujący wstępne zabezpieczenie i uruchamianie obiektów przemysłowych, a w następnej kolejności początek właściwej odbudowy przemysłu. Rozpoczęcie akcji nacjonalizacji zakładów przemysłowych. Lata 1950 - 1955 były okresem kontynuacji odbudowy zniszczonego przemysłu oraz początkiem powstawania wielu nowych gałęzi przemysłu. Zakończenie nacjonalizacji przemysłu w PoznanI u.
II e t a p (1956 -1965) obejmuje dwa okresy Planów Pięcioletnich (1956- 1960 i 1961 - 1965), charakteryzujące się intensywnym rozwojem przemysłu ze szczególną preferencją grupy gałęzi przemysłu elektromaszynowego i chemicznego. Następuje umocnienie wiodącej roli rozbudowanych gałęzi przemysłu ciężkiego oraz zarysowuje się tendencja do specjalizacji, kooperacji ikoncentracji przemysłowej. III e t a p (1966-1975) również składa się z dwóch Planów Pięcioletnich (1966 - 1970 i 1971 - 1975). W tym dziesięcioleciu specyfika struktury gałęziowej przemysłu Poznania jest już w pełni skrystalizowana. Rozpoczyna się praca nad wyprofilowaniem jego produkcji w kierunku selektywnego rozwoju wybranych gałęzi. W Planie Pięcioletnim 1971 - 1975 położono nacisk na roz
1 Opracowanie niniejsze, jakkolwiek stanowi zamkniętą całość, jest w pewnym sensie kontynuacją mojego wcześniejszego opracowania pt. Rozwój przemysłu Poznania w latach 1946- 1S65, które ukazało się. w "Kronice Miasta Poznania" R. 1%5, Nr 3 i R. 1966, nr 2.

Zbigniew Pogorzelski
wój tych gałęzi przemysłu, które wytwarzają dla ludności przedmioty spożycia. Ponadto w trzecim etapie rozpoczęła się rekonstrukcja organizacyjna zakładów przemysłowych Poznania w oparciu o ogólnokrajową akcję unowocześniania i udoskonalania systemu organizacyjnego przemysłu. Aktualna struktura własnościowa przemysłu Poznania ukształtowała się w rezultacie nowych podstaw prawno-ustrojowych. Intensywny proces uspołecznienia przemysłu w Polsce, który swój punkt kulminacyjny osiągnął w latach 1950-1954, zmienił w decydujący.sposób strukturę własności tego działu gospodarki narodowej. Struktura ta wyraża się przewagą przemysłu uspołecznionego (98,3;0), w ramach którego decydującą rolę odgrywa przemysł państwowy (86,7%». W Poznaniu w roku 1973 stanowił on 86,3% ogólnej liczby zatrudnionych w przemyśle. Znacznie wzrósł udział przemysłu spółdzielczego, bo z 2,r/o w 1946 r. do 12,5%> w 1972 r. Przemysł nieuspołeczniony stanowi margines zatrudnionych w przemyśle (Tabela 1). W latach 1946-1973 liczba zakładów przemysłowych wzrosła ze 114 w 1946 ar. do 841 w 1973 r. (Tabela 2). Jakkolwiek najwięcej przybyło zakładów małych, do dziesięciu względnie pięćdziesięciu zatrudnionych (648 obiektów, które stanowiły prawie 80% wszystkich nakładów przemysłowych Poznania), to jednak porównując wielkości zatrudnionych w poszczególnych grupach stwierdzić należy, że najmniejsza grupa dwudziestu jeden zakładów o zatrudnieniu powyżej tysiąca osób była w 1973 r. najsilniejszą pod względem zatrudnienia i skupiała 46,6%> wszystkich zatrudnionych w przemyśle uspołecznionym PoznanIa. Zatrudnienie w przemyśle uspołecznionym Poznania w latach 1946 -1975 wzrosło z 30,3 tys. pracowników do 97,6 tys. (Tabela 3), czyli ponad trzykrotnie. Jeżeli się zważy, że miasto w porównaniu z 1939 r. powiększyło swój obszar trzykrotnie 2 , a ludność w latach 1939 - 1973 wzrosła o prawie 83°/«,
Tabela 1 ZATRUDNIENIE W PRZEMYŚLE POZNANIA W LATACH 1946 - 1973 WEDLUG FORM WŁASNOŚCI*w odsetkach Wyszczególnienie 1946** 1950 1960 1965 1970 1973 Przemysł ogółem 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 Przemysł uspołeczniony 82,2 99, l 98,7 99,2 99,5 99,4 w tym: - państwowy 80,1 90,7 85,9 87,1 86,8 86,3 - spółdzielczy 2,1 8,4 12,8 11,8 12,2 12,5 - inny - - 0,3 0,5 0,6 Przemysł nieuspołeczniony 17,8 0,9 1,3 0,8 0,5 0,6
* Zatrudnienie przeciętne roczne bez uczniów.
** Dane szacunkowe.
Źródło: Materiały statystyczne z Urzędu Statystycznego w Poznaniu. Opracowania własne
2 Poznań w 1939 r. zajmował obszar 7687,6 ha i miał 273,6 tys. mieszkańców. Powierzchnia miasta do 1974 r. zwiększyła się do 22 837 ha, a ludność przekroczyła 506 tys. mieszkańców. 
(Zatrudnienie w przemyśle uspołecznionym na tysiąc mieszkańców, na tle kraju, innych miast wydzielonych oraz województwa poznańskiego
..._ 1946
OSOBY 400 375 350.
325 300.
275.
250225 200 175 150 125 10075.
50 25 OJ
Krakow
Wrocław )v skie » Poznarf "Polskat d d it o' d i
, ?o z n a ń ("Krakow · Wrocław WarsmWd.
P o I skawq poznanskle
Produkcja globalna przemysłu uspołecznionego Poznania na tle kraju, innych miast wydzielonych i województwa poznańskiego (w tysiącach złotych na jednego zatrudnionego)