MIECZYSŁA W TARZYŃSKl DZIELNICA STARE MIASTO W LATACH 1954-1970 DZIELNICA Stare Miasto powstała w 1954 r. w konsekwencji podziału administracyjnego Poznania i podniesienia go do rangi województwa na podstawie U chwały nr 195 Rady Ministrów oraz Uchwały Wojewódzkiej Rady Narodowej z dnia 5 października 1954 r., podjętej na wniosek Miejskiej Rady Narodowej Poznania. Dzielnica miała początkowo uprawnienia szczebla gromadzkiego, które dopiero z dniem l stycznia 1957 r. zostały podniesione do rangi powiatu. OBSZAR I POŁOŻENIE I RZEŹBA TERENU Stare Miasto obejmuje centralną i północną część obszaru Poznania. Od zachodu granicę dzielnicy stanowią ulice: Roosevelta, Pułaskiego i Obornicka; od północy - granice administracyjne miasta wzdłuż torów kolejowych; od wschodu - rzeka Warta; od południa ulice: Marchlewskiego, Towarowa i Most Dworcowy. Dzielnica zajmuje 2599 ha, co stanowi 11,6% obszaru miasta. Teren dzielnicy wzniesiony jest od 5 do 35 m nad poziom Warty; od strony wschodniej ogranicza ją południkowo dolina Warty. Obszar dzielnicy przecinają równoleżnikowo doliny dopływów lewobrzeżnych strumieni: Bogdanki, Potoku Naramowickiego i Strumienia Różanego. Dolina Warty ze swoją urozmaiconą rzeźbą terenu i strumieniami stanowi część zagospodarowanego, podstawowego systemu zieleni miejskiej. Dalszy rozwój dzielnicy, jak i planowanych układów urbanistycznych, wyznacza istniejąca lokalna sieć hydrograficzna oraz ciągle jeszcze zachowane, sztuczne formy morfologiczne, np. wykopy i nasypy torów kolejowych oraz fortyfikacje zbudowane w XIX wieku. Istniejące, niewielkie zadrzewienie na obszarze dzielnicy występuje w postaci obsadzenia niektórych dróg względnie skupisk zieleni w parkach i lasach gospodarczych. Lasy gospodarcze (iglaste i liściaste) położone są w większości w północnej części dzielnicy. Istotne znaczenie posiadają łęgi wzdłuż Warty (Tabela l). CHARAKTER DZIELNICY, POŁOŻENIE I ANALIZA PRZESTRZENNA Na prawym brzegu Warty, tuż gdzie wpływa do niej Cybina, powstał w IX w. gród strzegący rzecznej przeprawy. Dał on początek podgrodziu - zalążkowi miasta. W 1253 r. Przemysł I przeniósł swoją siedzibę na lewy brzeg Warty. W XVI w. zabudowa miejska wyszła poza mury. Powstały osady Św. Wojciecha (na wzgórzu), Sw. Marcina (piekarzy). Dalej na zachód powstały: Kundorf (dzisiejsza ulica Li 2« Mieczysław Tarzyńskibel ta); Wymykowo i Wenetowo (obszar od początku al. Marcinkowskiego do Piekar i pomiędzy ul. Czerwonej Armii a ul. Kościuszki); Garbary - osada garbarzy, na wzniesieniu pomiędzy fosą a rzeką Wartą. U schyłku XVIII w. władze pruskie włączyły do miasta podmiejskie osady: "Sw. Marcina, Sw. Wojciecha, Wymykowo i Wenetowo, nieco później Chwaliszewo. Swobodny i naturalny rozwój miasta przerwało w 1828 r. rozpoczęcie budowy fortów, stanowiących zewnętrzny pas pruskich fortyfikacji, których budowę ukończono około 1873 r. Powstałe obwarowania zamknęły miasto pasem wałów, fos i fortów. Centralnym punktem pruskiego systemu fortyfikacyjnego była Cytadela, -wzniesiona w latach 1829 - 1839. Budownictwo miejskie rozwinęło się w kierunku zachodnim. Było to "Nowe Miasto"; ta nazwa w języku potocznym zachowała się do 1939 r. dla placu Młodej Gwardii i okolicy. Po roku 1870 zabudowa miejska przekroczyła wyznaczone granice i zaczęła się łączyć z wioskami: Wilda, Łazarz i J eżyce (1900). Tabela l POWIERZCHNIA DZIELNICY STARE MIASTO Lp. Rodzaj zagospodarowania % l Przemysł, magazyny 3,0 2 Mieszkalnictwo wysokie 12,5 3 Mieszkalnictwo niskie 11,6 4 U sługi 11,1 5 Komunikacja 11,1 6 Zieleń 26,3 7 Tereny ogrodnicze - rolne 21,4 8 Wody 2,0 9 T ereny inne 1,0 Razem: 100, O Komunikację między miastem a przedmieściami zapewniało dwanaście bram. Rozwijające się miasto, szczególnie w drugiej połowie XIX w., szybko wypełniało szkielet wytyczonych poprzednio ulic, a ograniczone pasem fortecznym w dalszym rozwoju terytorialnym rosło wzwyż i zacieśniało zabudowę parcel. Żywiołowo rozrastający się organizm miejski spowodował, iż w latach 1918-1939 przystąpiono do wyburzeń części obwarowań pruskich. Założono na ich miejscu planty biegnące dzisiejszymi ulicami Stalingradzką i Marchlewskiego, okalające dość regularnym półkolem śródmieście począwszy od Cytadeli na północy do rzeki Warty na południu. Z dniem 2 stycznia 1925 r. włączone zostały do obszaru miejskiego m. in. Winiary, Winogrady i Naramowice-dwór. W latach okupacji (1939 - 1945), kiedy granice miasta zostały jeszcze bardziej rozszerzone, włączona została również wieś N aramowice. N a obszarze dzielnicy wyróżnia się kilka zespołów przestrzennych spełniających zróżnicowane funkcje. Południowa część rozciąga się na obszarze około 340 hektarów. Jest to część śródmieścia wykraczającego poza granice dzielnicy, liczą Siedziba Prezydium Dzielnicowej Rady Narodowej Stare Miasto przy ul. Libelta cego w sumie 756 ha. Tu skoncentrowane są ośrodki wojewódzkiej dyspozycji politycznej, administracyjno-gospodarczej, oświatowej, kulturalnej i inne o ogólnopolskim zasięgu oddziaływania. Znajdują się tu m. in. cztery wyższe uczelnie" teatry muzyczne i dramatyczne, większość kin, klubów, hoteli, placówek handlowych, gastronomicznych i usługowych. Zabudowa wyróżnia się bogactwem form architektonicznych. Obszar śródmieścia podlega stałej modernizacji. Wyrazem tego jest powstały w ostatnich latach zespół wieżowców i pawilonów usługowych przy ul. Piekary i Czerwonej Armii, gmachów dydaktyczno-naukowych Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, biurowców przy ulicach Stalingradzkiej i Kościuszki. Dzielnica spełnia także funkcje: mieszkaniową, przemysłową, składową, produkcji rolnej i rekreacyjną. Do niedawna funkcja mieszkaniowa najbardziej rozwinięta była w śródmieściu, poza którym właściwie dominowało budownictwo jednorodzinne. Ostatnio nastąpiły w tym zakresie poważne zmiany. Na Winogradach rozpoczęto budowę wielkiego Zespołu Osiedli Mieszkaniowych. Rolnictwo zajmuje około 30% powierzchni dzielnicy. Różnorodność gospodarstw jest duża, od ogrodów przydomowych i upraw szklarniowych, po gospodarstwa towarowe i kombinat ogrodniczy Państwowych Gospodarstw Rolnych Naramowice. Funkcja produkcyjno-rolnicza dzielnicy maleje pod naporem miejskich inwestycji b udowlano - mi e szkaniowyc h. Funkcje rekreacyjne spełnia przede wszystkim Park-Pomnik Braterstwa Broni i Przyjaźni Polsko- Radzieckiej na wzgórzach dawnej Cytadeli. Liczy on ponad sto hektarów powierzchni. Ma on szczególne znaczenie w układzie przestrzennym miasta, gdyż położony pomiędzy obszarem śródmieścia a osiedlami mieszkaniowymi stanowi niejako zwornik czterech głównych klinów zieleni miejskiej. Mieczyslaw TarzYnski LUDNOŚĆ N a obszarze dzielnicy w obecnych granicach, wg danych orientacyjnych, mieszkało w dniu 31 VIII 1939 r. - 96 000 osób. Występowało tu duże zagęszczenie, biedniejsze rodziny zajmowały piwnice, sutereny i poddasza. W latach okupacji (1939 - 1945) wielu poznaniaków, których nie wysiedlono ze śródmieścia, przeniesiono do ruder. Otoczone w twierdzy na wzgórzach Cytadeli w 1945 r. wojska hitlerowskie ogniem artyleryjskim zniszczyły całe śródmieście i osiedla położone wokół twierdzy. Dlatego w latach 1945 - 1946 tysiące mieszkańców śródmieścia, Winiar i Winograd przeniosło się do innych rejonów miasta. Dzielnica wyludniła się. W lutym 1946 r. liczyła 45 500 mieszkańców w obrębie śródmieścia, a za Cytadelą 8600, razem 54 200 mieszkańców, co stanowiło 56% stanu z 1939 r. Szybka odbudowa domów w obrębie śródmieścia przyczyniła się do napływu ludności, której liczba w latach 1947-1956 wzrosła o 15 500. Na koniec 1956 r. dzielnica liczyła 69 499 mieszkańców. Na jeden kilometr kwadratowy przypadało 3159 osób. Zagęszczenie było więc znaczne. W latach 1948 - 1950 7400 osób zmieniło mieszkanie w obrębie śródmieścia, ponad 3000 przeniosło się do innych dzielnic (Tabela 2). W ciągu osiemnastu lat dzielnicy przybyło ponad 22 000 mieszkańców, w tym ponad 11 000 mężczyzn. Wzrost ten nie następował równomiernie. Składał się on w 61 % z napływu i w 39% z przyrostu naturalnego. Tabela 2 STAN ORAZ RUCH LUDNOŚCI W LATACH 1954 - 1970w tym: Zmiany Przybyli Migracje w stosunku z terenu Rok Razem do roku z innych miasta mężczyźni kobiety ze WSl ubiegłego miast Poznania 1954 65 063 29 061 36 002 + 3 566 1428 1296 8522 1955 78 023 35 546 42 477 + 12 960 1872 1538 9700 1956 79129 36 296 42 834 + 1 106 932 749 8673 1957 8 O 419 37 003 43 416 + 1290 785 303 5970 1958 8 O 851 37 205 43 646 + 432 541 250 4851 1959 80 650 36 901 43 749 - 201 652 329 4651 1960 8 O 442 36 852 43 590 - 208 589 319 4336 1961 79 887 36 591 43 296 - 555 568 329 3394 1962 78 870 36189 42 681 - 1017 456 269 2767 1963 78 703 36179 42 524 - 167 507 278 2525 1964 78 870 36 256 42 614 + 167 540 284 2880 1965 85 167 39 540 45 627 + 6 297 386 367 1043 1966 85 369 39 169 45 200 + 202 443 321 1085 1967 83 619 38 779 44 840 - 1750 448 301 1092 1968 84 474 39 383 46 091 + 855 339 253 1085 1969 83 687 30 006 45 681 - 787 465 368 1418 1970 84 410 38 736 45 674 + 723 935 721 3855 ZATRUDNIENIE I PRZEMYSŁ W ciągu dziesięciu lat (1960 -1970) nastąpił wzrost zatrudnionych poza rolnictwem o blisko 4000 osób, a o 8000 wzrosła liczba utrzymujących się ze źródeł niezarobkowych, przede wszystkim z emerytur i rent (Tabela 3). Część mieszkańców dzielnicy pracuje w innych dzielnicach, gdzie znajdują się większe zakłady produkcyjne, za to znaczna liczba poznaniaków przyjeżdża tu z innych dzielnic do pracy w różnego rodzaju urzędach i instytucjach. Do największych zakładów zlokalizowanych na obszarze Starego Miasta należą: Zakłady Rowerowe "Predom-Romet" przy ul. Serbskiej, Wielkopolskie Okręgowe Zakłady Gazownictwa przy ul. Garbary, Wojewódzkie Przedsiębiorstwo Przemysłu Mięsnego przy ul. Garbary oraz Wielkopolskie Zakłady Piwowarskie przy ul. Dzierżyńskiego. Charakterystyczną cechą Starego Miasta jest usytuowanie na jego obszarze większości instytutów naukowych należących do Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza; Akademii Medycznej; Wyższej Szkoły Ekonomicznej; biur projektowych Przedsiębiorstwa Projektowania Budownictwa Miejskiego "Miastoprojekt" , Budownictwa Przemysłowego, Budownictwa Komunalnego, Budownictwa Wiejskiego i szeregu biur wyspecjalizowanych. W 1957 r. było tu 181 zakładów uspołecznionych, zatrudniających 11 600 osób. Przeciętnie jeden zakład zatrudniał 64 osoby. W 1970 r. 207 zakładów zatrudniało 15 100 osób, przeciętnie każdy 73 osoby. W 1957 r. 35% a w 1970 r. 30,3% uspołecznionych zakładów przemysłowych miasta skupiało się na obszarze dzielnicy. W zakładach tych w 1957 r. pracowało 16,9% ludności Poznania, w 1970 r. - 15,3%. O niewielkim uprzemysłowieniu dzielnicy świadczy także i to, że produkcja jej zakładów w 1970 r. przedstawiała wartość 3 400 000 000 zł, to jest zaledwie 13 % globalnej produkcji przemysłowej miasta. Dzielnica w porównaniu z innymi skupiała natomiast najwięcej małych wytwórni (33% wszystkich tego rodzaju warsztatów Poznania). W 1957 r. na 221 nieuspołecznionych zakładów przemysłowych 44 znajdowały się w dzielnicy, zatrudniały one 755 osób. W 1970 r. czynnych było 76 zakładów nieuspołecznionych na 230 w mieście. Podobne zjawisko wystąpiło w rzemiośle nieuspołecznionym. W 1957 r. na 3407 warsztatów zatrudniających 7678 osób na obszarze miasta w dzielnicy skupiło się 1156, zatrudniających ponad 2000 osób. Przeważało tu kaletnictwo (460 warszta Tabela 3 LUDNOŚĆ DZIELNICY WG GŁÓWNEGO ŹRÓDŁA UTRZYMANIA W LATACH 1960 - 1970 VVyszczególnienie 1960 1970 Ogółem mieszkańców 80 442 80 410 Utrzymujących się z pracy a) poza rolnictwem 70 023 65 708 w tym czynni zawodowo 33 580 37 200 b) w rolnictwie 1479 1700 w tym czynni zawodowo 495 470 Utrzymujących się ze źródeł niezarobkowych 8 940 17 002 Mieczysław Tarzyński tów), ślusarstwo (450), krawiectwo (311), stolarstwo (187). Z biegiem lat liczba warsztatów zmalała na terenie całego miasta do 2618, a w dzielnicy do 1087. Rolnictwo, jeszcze tak powszechne w latach 1919 - 1939 na Winiarach i Winogradach, ustąpiło przed inwazją budowlaną. Powierzchnia użytków rolnych w latach 1957 - 1970 zmalała z 932 do 768 hektarów, w tym grunty orne z 802 do 304. Wzrósł natomiast obszar sadów (z 22 do 52 ha), upraw warzywnych, inspektowych i szklarniowych. BUDOWNICTWO Czasy Rzeczypospolitej szlacheckiej pozostawiły po sobie kamieniczki wieńcem otaczające renesansowy Ratusz. Po zaborcach, szczególnie z przełomu XIX i XX w., zachowały się kamienice, ciągnące się zwartą zabudową wzdłuż niektórych ulic. Zniszczenia dokonane w czasie walk z okupantem dotknęły tę część miasta szczególnie mocno. Jeszcze pod koniec 1945 r. i na początku roku 1946 zwaliska gruzów zalegały ulice, a do lat pięćdziesiątych sterczały kikuty wypalonych murów. Odbudowa zmierzała w kierunku odrestaurowania zabytków i rekonstrukcji dawnych domów mieszkalnych. Rejon Starego Rynku otrzymał swój średniowieczny wygląd. Ulioa Czerwonej Armii po stronie południowej zachowała swój charakter kamieniczny, po stronie północnej - bardziej nowoczesny. Po wybudowaniu siedziby Komitetu Wojewódzkiego Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej (1949) i w latach 1968 -1970 kilku wieżowców na Piekarach, przyszła kolej na zbudowanie przy tej ulicy połączonych ze sobą "punktowców". Przy zbiegu ulic 27 Grudnia i Mielżyńskiego przed rokiem 1953 wyrósł ośmiokondygnacyjny gmach Powszechnego Domu Towarowego - tzw. Okrąglak. Na północ od wzgórza Cytadeli intensywny ruch budowlany nastąpił po roku 1966. Objął dwa rejony: Winogrady i Winiary (Tabela 4). W latach 1960 - 1970 dzielnicy przybyły 342 budynki mieszkalne liczące 10 588 izb. Przeciętna liczba osób na jedną izbę dzięki temu obniżyła się z 1,55 na 1,29. Ustąpiło zbyt uciążliwe w pierwszych latach powojennych zagęszczenie mieszkań. W latach 1967 - 1969 w różnych częściach dzielnicy wyburzono stare domy nie nadające się do remontu i stanowiące przeszkodę w planowej nowoczesnej rozbudowie; obejmowały one 2566 izb. W zamian powstały nowe bloki i niezależnie od tego blisko 150 domków jednorodzinnych, o łącznej liczbie 6190 izb. W ten sposób powoli odmładzały się zasoby mieszkalne, dzielnica zaś przybierała coraz nowocześniejszy wygląd. Od 1968 r. powstaje Zespół Osiedli Mieszkaniowych "Winogrady" wznoszony przez załogę Poznańskiego Przedsiębiorstwa Budowlanego Nr 3, zaprojektowany na około 85 000 mieszkańców. W latach 1967 - 1970 budowano tam głównie Osiedle Wielkiego Października dla około 8400 mieszkańców. GOSPODARKA KOMUNALNA I MIESZKANIOWA N a obszarze dzielnicy przeważająca część zabudowy (wyłączając nowe osiedla) to budynki stare, wymagające dla utrzymania ich w należytym stanie - dużych nakładów finansowych. Część tych budynków należy do prywatnych właścicieli. Dzielnicowy Zarząd Budynków Mieszkalnych został powołany uchwałą Prezydium Dzielnicowej Rady Narodowej z dnia 31 grudnia 1958 r. jako przedsiębiorstwo BILANS ZASOBÓW MIESZKANIOWYCH W LATACH 1966-1970 Budownictwo Spółdzielcze budow- Inne budownictwo Budownictwo Razem Rad Narodowych nictwo mieszkaniowe uspółdzielczone prywatne Rok przecięt - mieszka- mieszka- mieszka - mieszka- mieszkaizby budynki na na izby izby izby izby nia l izbę nia nia nia nia 1960 17 824 51215 2 339 1,55 1966 17 595 52 544 1,45 5 209 14 827 456 1224 1879 5 373 10 051 31 120 1967 18 374 54 677 1,43 4 988 14 100 548 1496 l 988 5 673 10 850 33 408 1968 18 297 54 592 1,40 5 433 15 036 532 1416 1988 5 673 10 344 32 467 1969 18715 56 628 1,32 5 385 15 126 l 112 3 571 1943 5 531 10 275 32 398 1970 19 739 61803 2 681 1,29 5 747 16 098 2263 7 971 1423 5 174 10 306 32 560 Mieczysław Tarzyński na własnym rozrachunku gospodarczym, podległe Wydziałowi Gospodarki Komunalnej i Mieszkaniowej i Miejskiemu Zjednoczeniu Gospodarki Komunalnej i Mieszkaniowej w celu sprawowania zarządu nad budynkami państwowymi dzielnicy. Zarząd spełniał swoje obowiązki za pośrednictwem dziewięciu Administracji Domów Mieszkalnych, a po ich skomasowaniu - za pośrednictwem czterech. W pierwszym roku działalności Dzielnicowy Zarząd Budynków Mieszkalnych zarządzał 709 budynkami, w okresie późniejszym liczba ich wzrosła do 748. Według danych na dzień 31 grudnia 1970 r. domy te zamieszkiwało 5692 najemców z liczbą około 23 000 mieszkańców. Są to budynki przejęte w zarząd państwowy, mianowicie: a. na rzecz Skarbu Państwa; b. od zakładów pracy; c. od osób fizycznych - przymusowo 1 na wniosek właściciela; d. od zakładów pracy w administrację zleconą. Początkowo środki finansowe przeznaczone na utrzymanie budynków mieszkalnych nie były wystarczające. Podwyżka czynszów wprowadzona z dniem l października 1965 r. umożliwiła opracowanie pięcioletniego programu ochrony substancji mieszkaniowej (1966 - 1970). Dzielnicowy Zarząd Budynków Mieszkalnych w swojej działalności uwzględniał: remonty bieżące i konserwację (w tym odpłatne remonty lokatorskie), estetykę budynków i ich otoczenia, remonty kapitalne i roboty elewacyjne ciągów ulic, właściwe funkcjonowanie dźwigów osobowych, budowę garaży i zamianę mieszkań. Ogółem w latach 1957 -1970 nakłady na remonty bieżące i konserwację budynków mieszkalnych wyniosły 74 min zł. W pierwszych latach 40% robót wykonywały różne przedsiębiorstwa. Dzięki zwiększeniu załogi Zakładu Remontowego Dzielnicowemu Zarządowi Budynków Mieszkalnych (1965) wykonawstwo obce obniżyło się do 27,8%. Od 1962 r. remonty kapitalne budynków mieszkalnych na zlecenie Dzielnicowego Zarządu Budynków Mieszkalnych przeprowadzało Miejskie Przedsiębiorstwo Remontowo- Budowlane Nr l, potem Dzielnicowe Przedsiębiorstwo Remontowo- Budowlane przekształcono w 1972 r. w Miejskie Przedsiębiorstwo Budownictwa Komunalnego. Koszty tych robót do 1962 r. były pokrywane z dotacji (Tabela 5). Uwidoczniony w tabeli wyższy koszt remontów kapitalnych budynków prywatno-czynszowych uzasadniony jest ich gorszym stanem technicznym niż stan budynków państwowych. W latach 1961 -1970 nowe tynki otrzymała większość budynków stojących wzdłuż ulic śródmieścia. W ramach kapitalnych remontów przeprowadzono (o ile to było uzasadnione) przebudowę mieszkań. Dzięki niej w latach 1967 -1970 z dwudziestu dwóch mieszkań uzyskano czterdzieści sześć. Dzielnicowy Zarząd Budynków Mieszkalnych pomógł najemcom w budowie garaży. W latach 1958 - 1970 powstało trzynaście zespołów garaży na 108 samochodów. Lokatorzy w coraz większym stopniu korzystają z usług fachowców zatrudnionych w Administracji Domów Mieszkalnych. Liczba ich podniosła się z 10 (1957) do 31 (1970). Z dniem l lipca 1964 r. przy Dzielnicowym Zarządzie Budynków Mieszkalnych powstało Biuro Zamiany Mieszkań o zasięgu ogólnomiejskim. Biuro to w 1968 r. przejęło również sprawy kwater studenckich i sprawy przekwaterowań z budynków przeznaczonych do rozbiórki. W latach 1964 - 1970 za pośrednictwem tej placówki dokonano ponad 2100 zamian mieszkań, w tym ponad 550 na obszarze dzielnicy. Odrębne zagadnienie stanowi 2500 prywatnych budynków czynszowych, spośród których 57 znajduje się w administracji Lokalnego Zrzeszenia Właścicieli Nie Mieczyslaw TarzYński Dzielnicowy Rejon Dróg i Zieleni posiadał pod swoją opieką 180 ha zieleni, w tym cztery najstarsze parki na obszarze śródmieścia: im. Marcinkowskiego, Moniuszki, Chopina i Wyzwolenia, zajmujące ponad 130 ha i ok. 100 ha w Parku- Pomniku Braterstwa Broni i Przyjaźni Polsko- Radzieckiej. Luźno rozrzucone trawniki, kwietniki, krzewy i drzewa - zajmowały obszar około 50 ha. Park-Pomnik Braterstwa Broni i Przyjaźni Polsko-Radzieckiej budowany jest w czynie społecznym przez załogi pracownicze i organizacje społeczne od 1961 r. W latach 1962 -1970 poznaniacy przepracowali społecznie przy budowie Parku 2 217 000 godzin i wykonali roboty oraz urządzenia parkowe wartości 31710 000 zł (Tabela 6). W 1968 r. fachowe prace konserwatorskie zostały przekazane załodze Dzielnicowego Rejonu Dróg i Zieleni Stare Miasto, złożonej z czternastu pracowników fizycznych (Tabela 7). Tabela 7 WYDATKI NA DROGI, ZIELEŃ I OŚWIETLENIE W LATACH 1961 - 1970 (W ZŁOTYCH) Rok Drogi Zieleń Oświetlenie 1961 2747451 - 1962 2 463 083 - 2 285 000 1963 3 349 358 - 2187118 1964 2 573 938 - 2 299 278 1965 2 876 060 2 657 602 ' 2 417 52 O 1966 2 801 515 2 701 524 3 051 023 1967 3 119 412 3 000 691 2 560 954 1968 3 524 921 4 698 863 2 847 000 1969 3 741182 5047371 2 774 956 1970 4 580 842 5 666 086 2497517 SŁUŻBA ZDROWIA Do końca 1956 r. Przychodnia Obwodowa przy pi. Kolegiackim obejmowała swoją działalnością zamieszkały przez dwieście tysięcy osób obszar trzech dzielnic: Jeżyc, Nowego Miasta i Starego Miasta. Z dniem 25 stycznia 1957 r. Prezydium Rady Narodowej m. Poznania utworzyło przychodnie obwodowe dla każdej z dzielnic. W tym samym roku nowo powołana Dzielnicowa Przychodnia Obwodowa objęła także opieką lekarsko-higieniczną dzieci z przedszkoli i szkół podstawowych oraz młodzież liceów. N a koniec 1957 r. dzielnicowa służba zdrowia dysponowała trzema przychodniami rejonowymi: Rejon I - al. Marcinkowskiego 21; Rejon II - ul. 23 Lutego 11; Rejon III - ul. Pszenna 4. Ogółem placówki te zatrudniały wówczas 483 pracowników, w tym 178 lekarzy. W 1957 r. istniało na obszarze dzielnicy osiemnaście poradni specjalistycznych. Liczba istniejących w tym okresie osiemnastu przychodni przyzakładowych wzrosła do dwudziestu trzech w 1963 r., a w wyniku koncentracji (1965) uległa zmniejszeniu do dwunastu. W latach 1961 - 1965 dzielnicowa służba zdrowia otrzymała nowe pomieszczenia, w których zlokalizowano: poradnię ogólną przy ul. Garbary 61, przychodnię rejonową przy ul. Ugory 18 (1961); poradnię dla kobiet przy al. Marcinkowskiego 20 oraz poradnię laryngologiczną przy al. Marcinkowskiego 21 (1962); poradnię "D" i Dj przy ul. Nowowiejskiego 24j2i6 (1963); poradnię chirurgiczną przy al. Marcinkowskiego 28 (1964); przychodnię rejenową przy ul. Cegielskiego 4 (1965). W 1964 r. rozpoczęła działalność poradnia higieny pracy zapewniająca świadczenia profilaktyczne dla małych zakładów pracy. Z dniem l stycznia 1967 r. uchwałą Rady Narodowej m. Poznania dzielnicowe wydziały zdrowia i przychodnie obwodowe weszły w skład Dzielnicowych Zarządów Służby Zdrowia i Opieki Społecznej. W tymże roku Dzielnicowy Zarząd uruchomił poradnię przedmałżeńską. Na koniec 1970 r. działało na obszarze dzielnicy dwadzieścia pięć rejonowych poradni ogólnych, trzynaście poradni dla dzieci, trzy poradnie dla kobiet, trzy poradnie kardiologiczne, cztery pracownie elektrokardiograficzne i małego obrazka, dwie fizykoterapie, trzy laboratoria analityczne, trzy gabinety zabiegowe i jedna pracownia cytologiczna oraz pięćdziesiąt osiem placówek opieki zdrowotnej w szkołach. W zakresie higieny szkolnej lecznictwo poszerzono o specjalistę-okulistę i poradnię wad postawy, która oprócz funkcji leczenia sprawuje nadzór nad punktami gimnastyki wyrównawczej. W 1969 r. uruchomiono poradnię reumatologiczną i międzyszkolną poradnię fizjologii rozwoju i zaburzeń wieku dziecięcego, zatrudniono dodatkowo kilku specjalistów, w tym i psychologów. Zatrudnienie w dzielnicowej służbie zdrowia wynosiło na koniec 1970 r. 517 osób, w tym około trzystu czterdziestu fachowców. Dzielnicowy Zarząd Służby Zdrowia i Opieki Społecznej wiele troski wykazał również w niesieniu pomocy ludziom jej potrzebującym. W tym celu specjalnie powołano Dział Opieki Społecznej i Zawodowej Rehabilitacji Inwalidów. Współpracowało z nim czterdziestu trzech opiekunów społecznych, dwunastu opiekunów zakładowych i sześciu opiekunów specjalistycznych. Na koniec 1970 r. w Dziale Opieki Społecznej było zarejestrowanych 3000 osób, z tej liczby z systematycznej opieki korzystało 1800 osób w wieku poprodukcyjnym. W 1970 r. na 216 051 000 zł wydatków budżetowych w dzielnicy na zdrowie i opiekę społeczną przeznaczono 82 328 000 zł. W tym: na ochronę zdrowia - 79 633 000 zł, z czego 60 % pochłonęły dopłaty do leków. SZKOLNICTWO Do szkół od podstawowych do wyższych uczęszczało w śródmieściu na początku roku szkolnego 1970/1971 około 47 000 uczniów i studentów, co stanowiło 46,5% liczby stałych mieszkańców dzielnicy. Wydział Oświaty i Kultury Prezydium Dzielnicowej Rady Narodowej został utworzony w dniu 12 stycznia 1962 r. W roku szkolnym 1966/1967 wprowadzono ośmioklasowy system nauczania w szkołach podstawowych. Wydział Oświaty i Kultury przejął nadzór pedagogiczny nad liceami ogólnokształcącymi i tymi zasadniczymi szkołami zawodowymi, które nie są związane jedną dyrekcją z technikami. Lata 1945 - 1970 stanowiły jeden ciąg rozwoju i modernizowania szkół dzielnicy. Budynki szkolne z lat międzywojennych (1919 -1939) w dużej mierze nie odpowia Mieczysław Tarzyński Uniwersytet Adama Mickiewiczadały nowym potrzebom, niektóre zaś zostały poważnie uszkodzone w czasie działań wojennych w 1945 r. Do 1954 r. w dzielnicy czynnych było dziesięć szkół podstawowych: Szkoła Nr l przy ul. Cegielskiego l; Nr 2 przy ul. Marii Magdaleny 10; Nr 25 przy ul. Cegielskiego l; Nr 30 przy ul. Garncarskiej 7; Nr 31 przy ul. Czerwonej Armii l; Nr 37 przy ul. Garbary 80; Nr 40 przy ul. Garbary 80; Nr 41 przy ul. Marii Magdaleny 10; Nr 48 przy ul. Sarmackiej 73; Nr 60 przy ul. Rubież 20. W 1956 r. zbudowano nową szkołę (Nr 66) przy ul. Stalingradzkiej, której nadano imię Juliusza Słowackiego. W 1958 r. przybyły dalsze trzy obiekty szkolne, w których zlokalizowano cztery szkoły podstawowe: Nr 13 im. Cytadelowców Poznańskich przy ul. Północnej 8; Nr 38 im. Karola Świerczewskiego przy ul. Za Cytadelą 29; Nr 43 im. Obrońców Poczty Gdańskiej przy ul. Stalingradzkiej 32; Nr 43 im. Obrońców Westerplatte przy ul. Stalingradzkiej 32. Pierwszą szkołę - Pomnik Tysiąclecia Państwa Polskiego wybudowano w 1961 r. przy ul. Powstańców Wielkopolskich 3. Otrzymała ona nazwę: Szkoła Podstawowa Nr 75 im. Powstańców Wielkopolskich. W 1963 r. wybudowano dwie następne: Nr 82 Tabela 8 STAN SZKÓL PODSTAWOWYCH W LATACH 1954 - 1970 Liczba: Lata uczniów na Zmianowość szkół uczniów izb lekcyjnych jedną izl:ę 1955/56 10 7 019 92 76,3 1,9 1956/57 11 8 816 108 81,6 1,8 1957/58 11 9 136 108 84,6 2,0 1958/59 15 11 628 168 70,0 1,7 1959/60 15 12 186 168 72,0 1,7 1960/61 15 12 371 168 73,6 1,8 1961/62 16 12 308 183 67,3 1,8 1962/63 16 12 088 183 66,0 1,8 1963/64 17 11 7 87 198 60,3 1,7 1964/65 17 11467 198 58,0 1,7 1965/66 17 10 893 204 54,0 1,6 1966/67 17 11 161 204 54,7 1,5 1967/68 16 10 944 190 57,6 1,7 1968/69 16 10 065 187 52 O 1,6 1969/70 16 9 280 201 46,0 1,47im. por. Mieczysława Kalinowskiego przy ul. Kościuszki 10 i Nr 60 im. Wojciecha Bogusławskiego przy ul. Boranta. N a początku roku szkolnego 1969/1970 w dzielnicy czynnych było szesnaście szkół podstawowych. Liczba uczniów zaczęła się powoli zmniejszać z 12 300 w roku szkolnym 1961/1962 do 9300 (1969/1970), co skłoniło Wydział Oświaty i Kultury do zmiany obwodów szkolnych i zlikwidowania dwóch szkół. Połączono dwie szkoły mieszczące się w jednym budynku przy ul. Garbary 80, zachowując dla nich wspólną nazwę Szkoły Tabela 9 WYDATKI NA KAPITALNE REMONTY SZKÓŁ W LATACH 1958 - 1970 (W TYS. ZŁ) Rok Kwota Rok Kwota 1958 512 1965 2257 1959 620 1966 3380 1960 670 1967 2995 1961 1105 1968 5041 1962 1327 1969 4388 1963 1971 1970 3580 1964 2000 Mieczysław T arzyński Podstawowej Nr 40 im. Lucjana Rudnickiego. Natomiast budynek zlikwidowanej Szkoły Podstawowej Nr 31 przy ul. Czerwonej Armii przekazano Miejskiej Bibliotece Publicznej im. Edwarda Raczyńskiego. Wszystkie szkoły otrzymały wyposażenie odpowiadające nowoczesnym potrzebom, Z dużą pomocą przyszedł Poznański Komitet Społecznego Funduszu Budowy Szkół i Internatów, asygnując na te cele 1950 tysięcy zł (Tabela 9). W 1954 r. w dzielnicy czynne były trzy licea ogólnokształcące: III im. Marcina Kasprzaka przy ul. Strzeleckiej 10, IV im. Ignacego Paderewskiego przy ul. Kościuszki 17a i VII im. Dąbrówki przy ul. Garbary 27. W roku 1961/1962 zaczął zaznaczać się wyż demograficzny. Podniesiono liczbę oddziałów z 67 (1215 uczniów) do 92 (3588 uczniów). W 1964 r. w budynku Szkoły Podstawowej Nr 82 przy ul. Kościuszki 10 otwarto XI Liceum Ogólnokształcące, które po trzech latach przeniesiono do nowego budynku na Grunwaldzie. W 1968 r. do nowo wybudowanego budynku przy ul. Warzywnej wprowadziło się IX Liceum Ogólnokształcące z Wildy. N a początku roku szkolnego 1969/1970 w dzielnicy czynne były cztery licea ogólnokształcące. Tabela 10 PLACÓWKI PRZEDSZKOLNE W LATACH 1954 - 1970 Liczba: Liczba Rok Rok placówek dzieci placówek dzieci 1954/55 21 1530 1962/63 19 1649 1955/56 20 1550 1963/64 19 1689 1956/57 19 1538 1964/65 19 1710 1957/58 19 1542 1965/66 19 1705 1958/59 19 1568 1966/67 19 1711 1959/60 19 1572 1967/68 23 1853 1960/61 19 1584 1968/69 23 1895 1961/62 19 1572 1969/70 23 1976 N a modernizację trzech starych obiektów przeznaczono blisko 9 milionów zł, przydzielonych z Funduszu Budowy Szkół i Internatów. Liczba zasadniczych szkół zawodowych wzrosła w latach 1954 - 1970 z czterech do dziesięciu o kierunkach szkolenia: mechaniczny, odzieżowy, samochodowy, elektryczny; natomiast techników z trzech do pięciu: Technikum Łączności; Budowlane; Odzieżowe; Chemiczne i Kolejowe. Oprócz tego w dzielnicy powstało osiem szkół zawodowych podległych różnym resortom. Uporządkowanie sieci szkół, ich modernizacja pod względem wyposażenia nie dałyby właściwych wyników, gdyby równolegle Wydział Oświaty i Kultury nie przystąpił do unowocześniania form nauczania. Tą akcją objęto w latach 1965 -1970 trzydzieści cztery szkoły różnych typów. Polegało to na wprowadzaniu nowych technik nauczania i eksperymentach pedagogicznych. W tym celu zorganizowano ok. 150 pracowni przedmiotowych i 154 klaso-pracownie. Największe braki w zakresie wyposażenia w nowoczesne pomoce naukowe notowano w szkolnictwie zawodowym, w związku z czym przeznaczono na ten cel 6 000 000 zł. W każdej ze szkół księgozbiór wzrósł o około 1500 tomów (głównie literatura popularnonaukowa, słowniki, encyklopedie) . W 1954 r. na obszarze dzielnicy było dziesięć sal gimnastycznych. W latach 1954 -" -1970 wybudowano dalszych czternaście . Podobny wzrost zanotowano w zakresie przyszkolnych boisk sportowych, z czterech w 1954 do osiemnastu w 1970 r. W wyniku skoordynowania długoletnich zabiegów Inspektoratu Oświaty i Ośrodka Metodycznego poziom wykształcenia nauczycieli szkół podstawowych zaczął się podnosić. W roku szkolnym 1961/1962 50% nauczycieli miało ukończone liceum pedagogiczne, 28% - studium nauczycielskie i 22% - studia wyższe. Po ośmiu latach (1970) 59,2% nauczycieli legitymowało się studiami półwyższymi i 22,2% - wyższymi. Poprawa w tym zakresie nastąpiła również w zasadniczych szkołach zawodowych: 68 % pedagogów miało ukończone studia wyższe, w technikach - 98 % (Tabela 10). KULTURA,SPORTIWYPOCZYNEK W 1962 r. zagadnienia kulturalno-oświatowe związane z upowszechnieniem kultury i z amatorskim ruchem artystycznym po samodzielnym referacie przejął Wydział Oświaty i Kultury (Tabela 11). W 1962 r. z inicjatywy mieszkańców, szczególnie Komitetów Blokowych, powstało w wygospodarowanych lokalach osiemnaście świetlic blokowych (na pięćdziesiąt w mieście). Placówki te zostały wyposażone przez Wydział Oświaty i Kultury, brak jednak etatów i brak fachowych organizatorów amatorskiego życia artystycznego sprawiły, że po wyczerpaniu inwencji młodzieży tylko sześć świetlic (wszystkie w śródmieściu) zachowało swoją żywotność, po przemianowaniu ich na ogniska pracy pozaszkolnej w marcu 1970 r. Księgozbiory znajdujące się w siedmiu filiach Miejskiej Biblioteki Publicznej im. Edwarda Raczyńskiego w latach 1963 - 1970 wzrosły o kilkadziesiąt tysięcy tomów, liczba czytelników z 7260 do 29 907, zaś liczba wypożyczeń z 68 614 do 543 344. Tabela 11 BUDŻET REFERATU KULTURY W LATACH 1962 - 1970 (W TYS. ZŁ) Rok Kredyty Dofinansowanie Razem Wykonanie 1962 84 50 134 134 1963 130 267 397 371 1964 130 - 130 130 1965 130 170 300 299 1966 130 261 391 377 1967 130 405 535 534 1968 150 475 625 622 1969 150 413 563 554 1970 150 144 294 293 8 Kranika Miasta Pozmamia Mieczysław Tarzyński Opera im. Stanisława Moniuszki Na obszarze dzielnicy działały na koniec 1970 r. Akademicki Związek Sportowy, kluby sportowe: "Posnania", "Cybina" (przy Wojewódzkim Przedsiębiorstwie Przemysłu Mięsnego), Automobilklub "Unia" oraz siedem statutowych ognisk Towarzystwa Krzewienia Kultury Fizycznej i czterdzieści dwa ogniska przyzakładowe. Kluby sportowe oraz ogniska prowadziły swoją działalność w oparciu o bazę własnych urządzeń sportowych, jak i urządzeń przyszkolnych. Klub sportowy "Posnania" posiada stadion z boiskami do piłki ręcznej, koszykowej, siatkowej i nożnej. Klub Sportowy Akademickiego Związku Sportowego posiada stadion wraz z podobnymi urządzeniami otwartymi oraz halę sportową przy ul. Młyńskiej. Koordynatorem działalności sportowej był Dzielnicowy Komitet Kultury Fizycznej i Turystyki, który we współzawodnictwie spartakiadowym, obejmującym sport masowy i wyczynowy w Wielkopolsce od 1965 r. - zajmował kolejno miejsca: II w latach 1965 i 1966; a pierwsze w latach 1967-1970 (Tabela 12). Tabela 12 ROZWÓJ SPARTAKIAD W LATACH 1962 - 1970 Liczba osobostartów Liczba zespołów uczestniczących w systemaRok tycznych rozgrywkach zespołowych 1962 9 400 1963 16 500 - 1964 48 000 - 1965 165 O O O - 1966 384 000 - 1967 - 372 1968 - 767 1969 - 788 1970 - 895 Tabela 13 DOTACJE NA CELE SPORTOWO-TURYSTYCZNE W LATACH 1962 - 1970 (W ZŁOTYCH) Rok Kredyty Dofinansowano Razem Wykonanie 1962 123 91 7 123 91 7 118 628 1963 189 O O O - 189 O O O 182 2 09 1964 268 000 10 000 278 000 265 815 1965 328 000 - 328 000 320 821 1966 330 000 100 000 43 O O O O 423 000 1967 330 000 92 000 422 000 413 572 1968 330 000 360 000 690 000 683 753 1969 330 000 491 O O O 821 O O O 816 978 1970 376 000 56 900 432 900 429 843 Dzielnicowy Komitet Kultury Fizycznej obok działalności koordynującej był również organizatorem imprez sportowych o zasięgu krajowym i międzynarodowych, takich jak: turnieje piłki ręcznej z okazji rocznicy wyzwolenia miasta, międzynarodowe zawody motorowodne i inne; był inicjatorem rozgrywek ligowych w zakładach pracy Poznania. W dzielnicy istniały na koniec 1970 r. cztery ligi rozgrywkowe zrzeszające ponad czterdzieści zakładów pracy. Prowadzenie tak szerokiej działalności sportowej możliwe było dzięki corocznym dotacjom z nadwyżek budżetowych (Tabela 13). HANDEL I USŁUGI Na koniec 1954 r. czynnych było w dzielnicy 131 placówek handlowych spożywczych, 225 przemysłowych oraz 48 zakładów gastronomicznych. Znaczny przyrost 3* Mieczysław T arzyńskisieci nastąpił w 1960 r.: sklepów spożywczych przybyło 38, przemysłowych 42 i zakładów gastronomicznych 22. Ogólna liczba placówek spożywczych wzrosła do 169, przemysłowych do 267, a zakładów gastronomicznych do 70. Na koniec 1970 r, sklepów spożywczych było 175, sprzedaży artykułów przemysłowych 237 (o trzydzieści mniej lecz o większej powierzchni sprzedaży i zaplecza), a gastronomicznych 81 (prawie o 30% powiększyła się ich powierzchnia). Wydział Przemysłu i Handlu w ciągu dziesięciu lat (1960 -11970) swoją uwagę skupiał na przebudowie i modernizacji sieci usługowej o znaczeniu ogóinomiejskim, aby i ona była na miarę miasta międzynarodowych targów. W latach 1954 - 1970 stan usługowych placówek uspołecznionych podniósł się z 220 do 269. Do tego przede wszystkim przyczyniły się przedsiębiorstwa handlowe, które czterokrotnie powiększyły (z 15 do 62) liczbę punktów usługowych. W stosunku do obszaru całego miasta, dzielnica Stare Miasto skupiała na koniec 1970 r. 22% placówek handlu spożywczego, 37% placówek handlu artykułami przemysłowymi, ponad 40% zakładów gastronomicznych i ponad 30% warsztatów rzemieślniczych. CZYNY I INICJATYWY SPOŁECZNE Od 1954 r. Stare Miasto nie tylko wypiękniało i coraz lepiej zaspokajało potrzeby mieszkańców, ale w większym stopniu spełniało funkcję centrum stolicy Wielkopolski. W dużym stopniu przyczyniły się do tego czyny społeczne. Różnorodne potrzeby dzielnicy staromiejskiej zaspokajane były stopniowo nie tylko poprzez działalność gospodarki komunalnej, lecz także przy aktywnym udziale mieszkańców i załóg zakładów pracy. Począwszy od 1962 r. praca społecznie użyteczna na rzecz dzielnicy ujęta została w określone formy organizacyjne. Od tego też roku następował szybki rozwój czynów społecznych. Kształtowanie się wartości czynów społecznych w latach 1962- 1970 przedstawia tabela 14. Tabela 14 CZYNY SPOŁECZNE IV LATACH 1962 - 1970 (W TYS. ZŁ) Rok Wartość czynów Dotacja finansowa społecznych państwa 1962 3 997 800 1963 14 695 l 643 1964 27 100 l 591 1965 17 245 l 150 1966 23 604 1442 1967 18 128 l 184 1968 16 969 1400 1969 17 054 2 196 1970 16 632 1795 Razem: 155 424 13 095 W ramach czynów społecznych wykonano przede wszystkim prace porządkowe mające na celu podniesienie estetyki dzielnicy, zazielenianie, budowanie i konserwacja placów gier i zabaw. W czynie społecznym powstały także duże obiekty, takiejak: boiska, ogródki działkowe, wodociągi i kanały sanitarne, gazociągi itp. Do najpoważniejszych obiektów wykonanych w czynie społecznym w latach 1962-1970 zaliczyć należy Park-Pomnik Braterstwa Broni i Przyjaźni Polsko-Radzieckiej wraz z Muzeum Wyzwolenia Poznania, kawiarnią "Łąka Ludowa", amfiteatrem; stadion Klubu Sportowego "Posnania"; ogródek nauki ruchu drogowego przy ul. Winogrady; ogródki działkowe "U rodzaj" wraz ze świetlicą przy ul. Wilczak. Nowymi formami organizacyjnymi w realizacji czynów były patronaty nad miejskimi terenami zielonymi znajdującymi się w pobliżu szkół, internatów, harcówek itp. Patronaty te objęła młodzież szkolna zrzeszona w Związku Harcerstwa Polskiego i Związku Młdzieży Socjalistycznej. W akcji czynów społecznych uczestniczyły również zakłady pracy, przede wszystkim poprzez porządkowanie terenów przyległych do zakładów, obok czynów produkcyjnych. DZIAŁALNOŚĆ WŁADZ DZIELNICY W miesiącu grudni u 1954 r. powołano pierwszą w historii dzielnicy istuoosobową Dzielnicową Radę Narodową. W skład jej Prezydium na kadencję 1954 - 1958 weszli: Aleksy Nader (przewodniczący), Weronika Mańczak (zastępca przewodniczącego), Antoni Fiedorów (sekretarz), Władysław Godek, Hieronim Jarzębicki, Władysław Kina- Wroński i Eugeniusz Paszczak (członkowie). Pierwsza Dzielnicowa Rada N arodowa pracowała w jedenastu komisjach przy współudziale trzydziestu pięcia aktywistów. Na dwudziestu czterech sesjach Rada zajmowała się m. in. zaspokajaniem potrzeb mieszkańców w zakresie usług rzemieślniczych, ochroną praw obywateli oraz ładem i porządkiem publicznym na terenie dzielnicy, remontami budynków, organizacją handlu i usług. Alldksy Nader przewodniczący Prezydium w latach 1954 - 1959 Mieczysław Tarzyński przewodniczący Prezydium Od 27 XI 1959 r.