JAN HELL WIG
STUDIA NAUCZYCIELSKIE W POZNANIU (1954-1971)
STUDIA nauczycielskie w Poznaniu zakończyły swą siedemnastoletnią działalność w 1971 r. w związku z kolejną reformą systemu kształcenia nauczycieli szkół podstawowych w Polsce. Reforma ta zmierza, zgodnie ze światowymi trendami pedeutologii, do kształcenia nauczycieli szkół podstawowych w szkołach wyższych. Studia nauczycielskie powstały w wyniku nowej sytuacji społeczno-politycznej i ekonomicznej w Polsce. Bilans ich działalności zawiera szereg ciekawych doświadczeń. Przedmiotem artykułu jest działalność istniejących w Poznaniu w latach 1954- 1971 czterech studiów nauczycielskich (dwóch stacjonarnych i dwóch zaocznych), kształcących nauczycieli dla szkół podstawowych. Obok tego działało również Studium Nauczycielskie Nauczycieli Szkół Medycznych, podległe Ministerstwu Zdrowia. Specyficzny charakter tego Studium wymaga odrębnego opracowania.
U zarania Polski Ludowej jednym z zasadniczych problemów wymagających pilnego rozwiązania była sprawa systemu oświaty, w tym również kształcenia nauczycieli. Model przyszłej polskiej szkoły zakreślony był w wielu różnorodnych i często przeciwstawnych projektach, szkicowanych w latach wojny 1939 - 1945. Wystąpili z nimi: Tajna Organizacja Nauczycielska, działacze oświatowi skupieni wokół Polskiej Partii Robotniczej, nauczyciele i aktywiści oświatowi przebywający w Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich, należący do Związku Patriotów Polskich l. Ośrodki polonijne emigracji zachodniej, m. in. w Londynie, przygotowały również projekty reformy szkolnictwa w Polsce 2 . Po wyzwoleniu resort oświaty oraz Związek Nauczycielstwa Polskiego wystąpiły z projektami zasadniczej reformy ustroju i przebudowy szkolnictwa polskiego. W związku z tym już w czerwcu 1945 r. zwołano Ogólnopolski Zjazd Oświaty w Lodzi. Zjazd był wielkim wydarzeniem w rozwoju oświaty. Pozwolił na wymianę poglądów i stanowisk, nie doprowadził jednak w zasadzie do generalnych rozstrzygnięć praktycznych. Określony został na nim socjalistyczny charakter i kierunek polskiej oświaty. Było to największe osiągnięcie Zjazdu 3 . Tymczasem otwarcie szkół polskich stało się zagadnieniem pierwszoplanowym, chociaż niełatwym do zrealizowania w związku ze szkodami materialnymi i kadrowymi spowodowanymi wojną.
1 Zagadnienia te omOWIono szerzej w pracy pl. Kształcenie i dokształcanie nauczycieli w programie działalności Związku NauczYcielstwa Polskiego w Polsce. Poznań 1%9. Zakład Historii Wychowania Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza. Maszynopis. 8 Par. Jak u b o w s kiJ.: Odbudowa i reforma szkolnictwa polskiego w pierwszych latach po wyzwoleniu. W: Polska Ludowa. Praca zbiorowa pod red. W. Góry, J. Gołębiowskiego. Warszawa 1 , s. n5 i in.
* Ogólnopolski Zjazd Oświaty w Łodzi (18-22 czerwca 1945). Warszawa 1945.

Jan Hel/wig
Spośród istniejących w Poznaniu 68 budynków szkolnych, 48 uległo całkowitemu lub częściowemu zniszczeniu. Stąd też istniały trudności w objęciu nauką całej młodzieży, podlegającej obowiązkowi szkolnemu. W czerwcu 1945 r. jeszcze 11,5*/0 dzieci nie uczęszczało do szkół. Odczuwano też znaczne braki nauczycieli. W samym Poznaniu spośród 554 nauczycieli (wg stanu z 1939 r.) do pracy w szkołach podstawowych powróciło 380 nauczycieli. Bilans potrzeb kadrowych dla Poznania wykazywał deficyt 890 nauczycieli. Zwerbowaną liczbą nauczycieli kwalifikowanych nie zdołano obsadzić wszystkich projektowanych szkół. W tej sytuacji kuratorium zmuszone było zatrudnić dla zaspokojenia pierwszych potrzeb Poznania i województwa poznańskiego 1095 nauczycieli niekwalifikowanych. Stanowili oni w 1945 r. prawie 25% nauczycieli szkół podstawowych 4. Powstał więc problem kształcenia nowych nauczycieli i dokształcania nauczycieli niekwalifikowanych, jak również przygotowania kwalifikowanych nauczycieli przedwojennych lub tych, którzy uzyskali kwalifikacje nauczycielskie w czasie wojny, do realizacji postulatów nowej szkoły, opartej na socjalistycznych podstawach 5 . Wśród różnych projektów, w rozwiązaniu problemów kadrowych zwyciężyła koncepcja zapewniająca szybkie uzupełnienie liczbowe kadr. Kształcenie nauczycieli zaczęto organizować w oparciu o Ustawę z dnia 11 marca 1932 r. o ustroju szkolnictwa, w myśl której kształcenie nauczycieli szkół powszechnych odbywało się w trzyletnich liceach pedagogicznych i dwuletnich pedagogiach. Program liceum pedagogicznego oparty był na programie gimnazjum, zaś program pedagogium na programie liceum. W 1945 r. rozpoczęły działalność w Poznaniu w budynku przy ul. Mylnej 5/7 liceum pedagogiczne i pedagogium. Z uwagi jednak na olbrzymie braki kadrowe, władze państwowe powołały doraźne, przyśpieszone i skrócone formy kształcenia nauczycieli. W oparciu o nie, przyjmowano do pracy w zawodzie nauczycielskim osoby niekwalifikowane z ukończonym liceum ogólnokształcącym, gimnazjum, a także bez ukończenia gimnazjum, po siedmiu klasach szkoły podstawowej i po przeszkoleniu na kursach pedagogicznych, trwających od czterech do sześciu miesięcy. Opracowane zostały również kryteria selekcji kandydatów na tego rodzaju kursy, w czasie ich trwania oraz na egzaminie końcowym. W ten sposób starano się zapobiec napływowi małowartościowych kandydatów do zawodu nauczycielskiego. Zdawano sobie bowiem sprawę z tego, że zatrudnienie sił niekwalifikowanych w zawodzie nauczycielskim grozi niebezpieczeństwem obniżenia poziomu szkoły powszechnej oraz zepchnięciu nauczyciela z zajmowanej przez niego pozycji w społeczeństwie. Mimo tych posunięć, brak nauczycieli był zjawiskiem utrzymującym się przez wiele lat. Problem ten dodatkowo pogarszał m. in. fakt niepodejmowania pracy w szkole przez część nauczycieli, a później również absolwentów zakładów kształcenia nauczycieli wskutek przechodzenia do innych zawodów oraz oddelegowania ich do funkcji politycznych. Ujemny bilans kadr pedagogicznych pogłębioło to, że okres powojenny charakteryzował się dużym przyrostem naturalnym, a w związku z tym zwiększeniem się liczby dzieci objętych obowiązkiem szkolnym i wzrostem liczby szkół. Dane dotyczące tych kwestii zawiera tabela 1.
, L e j a L. : Rozwój szkolnictwa i oświaty w Wielkopolsce w okresie XX-Iecta Polski Ludowe). Poznań 1%5, s. H l 19; P i e c z k o w s k i S.: Pierwsze tygodnie odbudowy szkolnictwa wielkopolskiego. (Kartki Z wizytacji w 1945 r.). "Przegląd Histaryczno«Oświatowy" 1%9, aur 3, s. 343 - 352. « Kwestia miała być rozwiązana przez szkolenie ideologiczne.

Tabela 1 LICZBA SZKÓŁ PODSTA WO WYCHI NA UCZYCIELI W POLSCE I W POZNANIU
Liczba szkół podstawowych: Liczba nauczycieli: Rok w Polsce w Polsce w Poznaniu (w tysiącach) w Poznaniu 1945 19 397 64 58,6 468 1950 22 870 63 81,7 767 1955 23 223 63 102,5 967 1960 26 152 76 145,7 1714 1965 26 539 94 171,7 1858 1969 26 379 92 210,0 2162
Dla dalszego zapobieżenia niedostatecznej liczebności kwalifikowanej kadry w szkolnictwie powszechnym, minister oświaty zobowiązał nauczycieli niekwalifikowanych do uzyskania pełnych kwalifikacji w zakresie liceum pedagogicznego w trakcie pracy zawodowej. W ramach powołanych we wrześniu 1945 r. komisji rejonowych, nauczyciele nie kwalifikowani brali udział w comiesięcznych konsultacjach oraz sesjach (zimowej - dziesięć dni i letniej cztery tygodnie) . Na sesjach i konsultacjach otrzymywali miesięczne przydziały pracy, obejmujące materiał programowy liceum pedagogicznego. Każdy rok kończył się egzaminem, a po zrealizowaniu całości materiału odbywał się egzamin dojrzałości. Absolwenci rejonowych komisji kształcenia nauczycieli otrzymywali świadectwa dojrzałości liceum pedagogiczneg0 8 . W poznańskiej komisji rejonowej kształcenia nauczycieli niekwalifikowanych, mieszczącej się przy Liceum Pedagogicznym przy ul. Mylnej 5/7, uzyskała w ten sposób pełne kwalifikacje pedagogiczne znaczna liczba nauczycieli. Dane liczbowe na ten temat zostały w Rocznikach Statystycznych m. Poznania całkowicie pominięte. Połowiczne rozwiązania nie dały jednak rezultatu. Dyskusja na temat wzrastającej roli szkoły podstawowej i jednoczesnego obniżania się jej poziomu i autorytetu kadry pedagogicznej toczyła się nieustannie. Związek Nauczycielstwa Polskiego postulował, aby kształcenie nauczycieli odbywało się na poziomie wyższym; zmierzał więc ku reformie systemu oświaty i wychowania. Wykonać to wielkie, historyczne zadanie mógł jedynie nauczyciel o wysokim poziomie naukowym. Problem wysokiego poziomu kształcenia nauczycieli, jako istotny warunek postępu we wszystkich dziedzinach życia, był w owym czasie sukcesywnie rozwiązywany w wielu krajach. Większość krajów socjalistycznych w Europie rezygnowała systematycznie z kształcenia nauczycieli szkół powszechnych na poziomie średnim i przeprowadzała wówczas reformy systemu kształcenia nauczycieli. Na poziomie wyższym organizowano przygotowania zawodowe nauczycieli w większości krajów kapitalistycznych. Wszystko wskazywało na to, że licea pedagogiczne
" Zarządzenie Ministra Oświaty z dnia 22 maja 1% ir. w sprawie organizacji wstępnych kursów pedagogicznych dla kandydatów na nauczycieli szkół powszechnych bez cenzusu gimnazjalnego. Dziennik Urzędowy Ministerstwa Oświaty 1945, nr 1, poz. 13 i 14; Zarządzenie Ministra Oświaty z dnia 14 września 1945 r. w sprawie kształcenia czynnych niekwaliHkowanych nauczycieli szkól powszechnych. "Dziennik Urzędowy Ministerstwa Oświaty" 1945, nr 5, po«. 207. 
Jan Hellwigjako średnie zakłady kształcenia nauczycieli należy zlikwidować, a na ich mIejSCe powołać szkoły wyżej zorganizowane. Wynikiem licznych dysput było wprowadzenie przez rząd nowego w Polsce typu zakładu kształcenia nauczycieli, wzorowanego na jednej z radzieckich szkół nauczycielskich, mianowicie dwuletniego studium nauczycielskiego. Z dniem 1 września 1954 r. uruchomiono w kraju siedem studiów nauczycielskich.
Gdyby otwarto tyle takich studiów nauczycielskich, że można by nimi zastąpić wszystkie licea pedagogiczne, to zmiany wprowadzone decyzją rządu stanowić mogłyby poważny krok w podnoszeniu na wyższy poziom organizacji kształcenia nauczycieli szkół podstawowych. Obok studiów nauczycielskich działały jednak nadal licea pedagogiczne, istniała więc dwutorowość w kształceniu nauczycieli szkół podstawowych. W Poznaniu, w miarę rozwoju studiów nauczycielskich, likwidowano licea pedagogiczne; na ich bazie rozwijały się bowiem studia nauczycielskie. Przekształcono także dotychczasowe liceum dla wychowawczyń przedszkoli w liceum pedagogiczne kształcące nauczycieli. Stan liczbowy studiów nauczycielskich w Polsce w latach 1954 - 1970 przedstawia tabela 2.
Studia nauczycielskie oparto na programie liceum ogólnokształcącego; wychodzono przy tym z założenia, że w ciągu dwóch lat nauki, przy wysokim poziomie wiedzy ogólnej kandydatów, można ich będzie dobrze przygotować do obowiązków nauczycielskich. Jednakże niemal od pierwszych dni powstania tych uczelni krytycznie oceniano te szkoły oraz żądano dalszych zmian i ulepszeń. Platformą kontrowersyjnych dyskusji stały się zwłaszcza zebrania związkowe. Argumenty i kontrargumenty publikowano w prasie pedagogicznej i społeczno-politycznej. Do najbardziej kontrowersyjnych problemów należały: koncepcja dwustopniowego kształcenia nauczycieli szkół podstawowych, miejsce studium nauczycielskiego w systemie oświaty, drożność pomiędzy studium nauczycielskim a wyższą uczelnią, uprawnienia absolwentów itp. Stąd też cały okres istnienia charakteryzowały ciągłe zmiany organizacyjne, profilowe, programowe 7 . W prawie każdym "Dzienniku Urzędowym Ministerstwa Oświaty" ukazywały się nowe zarządzenia. O trudnościach w ustabilizowaniu studiów świadczy fakt, że ich statut ogłoszono dopiero w początkach 1965 r. zaś regulamin dyrektora, wytyczne do pracy rad i wydziałów pod koniec 1966 r., a więc w okresie, gdy likwidacja tych placówek została już w zasadzie zdecydowana. Statut oraz regulamin ustalały strukturę organizacyjną studium na wzorach uczelni wyższej. Nie przyznawały mu jednak praw szkoły wyższej. Zadania studium, zgodnie z tym statutem, obejmowały: "a. teoretyczne i praktyczne przygotowanie studentów do obowiązków nauczyciela i wychowawcy oraz realizacji zadań zakreślonych w ustawie o rozwoju systemu oświaty i wychowania; b. ukształtowanie postawy ideowo-politycznej studentów, wpajanie im zamiłowania do pracy pedagogicznej oraz zrozumienia jej doniosłości w życiu kraju; c. wdrażanie do samokształcenia, do podnoszenia poziomu swej wiedzy oraz kultury ogólnej i zawodowej; d. przygotowanie do działalności społecznej i kulturalnej"8. Nowocześnie sformułowane zadania studium realizowało poprzez wykłady, ćwiczenia i seminaria, praktykę pedagogiczną, samodzielną pracę studenta, zajęcia
7 Zwięzły zarys ewolucji programowej i organizacyjnej studiów nauczycielskich zawarty jest we wstępie do Programu Nauczania Studium Naucrycielskiego. Warszawa 1%9, s. 7 -17. 8 Statut Studium Nauczycielskiego. "Dziennik Urzędowy Ministerstwa Oświaty" 1965, nr 3.
paz. 17 I 3. 
Tabela 2
STAN LICZBO WY STUDIO W NAUCZYCIELSKICH W POLSCE W LATACH 1954 - 1970
Rok Liczba Rok Liczba Rok Liczba studiów studiów studiów 1954 7 1960 45 1966 57 1955 17 1961 50 1967 57 1956 19 1962 54 1968 53 1957 26 1963 56 1969 50 1958 29 1964 59 1970 35 1959 36 1965 58
w kołach naukowych i zespołach zainteresowań oraz przez prace społecznie użyteczne. Praca dydaktyczno-wychowawcza przebiegała systemem semestralnym, a studia kończyły się, obok innych egzaminów, zaliczeń oraz napisania pracy, dość skomplikowanym egzaminem dyplomowym. Przed dyplomem student zobowiązany był napisać i złożyć pracę. Miał w niej wykazać się znajomością literatury i odpowiednich metod dydaktycznych. W poznańskich studiach nauczycielskich, zwłaszcza zaocznych, prace dyplomowe miały często charakter empiryczny i reprezentowały wysoki poziom. Od powstania do końca 1970 r. studia nauczycielskie w kraju wydały 214 432 dyplomy, w tym 93 675 na studiach stacjonarnych, 103 650 na studiach dla pracujących (zaocznych, wieczorowych, eksternistycznych) oraz 7107 dyplomów z tzw. egzaminów uproszczonych. Część absolwentów, mimo rozlicznych trudności, kontynuowała studia na wyższych uczelniach, część przeszła do pracy w różnych dziedzinach naszego życia. Z liczby 214 432 absolwentów w szkolnictwie pracowało w 1970 r. 175 704, to jest 81,4%. Dane te świadczą, że studia nauczycielskie przygotowały większość aktualnie pracujących w naszych szkołach nauczycieli. Wśród pierwszych studiów nauczycielskich powołanych do życia przez władze szkolne, powstało w roku szkolnym 1954/1955 Studium Nauczycielskie w Poznaniu. W związku ze stałym wzrostem potrzeb kadrowych, jakie studia zmuszone były zaspokajać, oraz tendencjami do specjalizacji studiów w zakresie określonych grup
Tabela 3
ABSOLWENCI STUDIUM NAUCZYCIELSKIEGO NR 1 W POZNANIU
Rok szkolny Liczba Rok szkolny Liczba absolwentów absolwentów 1955/1956 45 1961/1962 113 1956/1957 70 1962/1963 143 1957/1958 90 1963/1964 165 1958/1959 161 1964/1965 165 1959/1960 144 1965/1966 248 1960/1961 122 1966/1967 282
4 Kronika Miasta. Poznania 
Tabela 4
ABSOLWENCI ZAOCZNYCH STUDIÓW NAUCZYCIELSKICH W POZNANIU (wgpochodzenia z różnych regionów)
Absolwenci Ogółem 1956/1957 1957/1958 1958/1959 1959/1960 1960/1961 1961/1962 Lp. Województwo E o E o a o E o S o S o E o o co CD CO CA CO CO *00 'co -Vi -W) co -t« 35 j 'co .0 ca CD ca ca .ca CD ca CD ig 60 ca I 'S 80 60 60 60 '5 E CD o R o o o a 'S a o 60 > o o l Ogółem ll 356 1555 1481 52 96 108 33 75 157 41 116 99 39 60 191 65 126 1208 126 82 2 Białostockie 13 3 10 l - l 3 l 2 - 2 l l 5 l 4 2 - 2 3 Bydgoskie 64 29 35 14 3 11 l - l 14 3 U l - l 2 l l 32 22 10 4 Gdańskie 31 18 13 l - l 4 l 3 4 - 4 - - - 20 17 3 2 - 2 5 Katowickie 9 3 6 - - - 3 l 2 6 2 4 - - - 6 Kieleckie 23 5 18 l - l - - - 6 l 5 4 - 4 11 3 8 l l - 7 Koszalińskie 49 13 36 - - - 9 2 7 18 6 12 6 3 3 2 - 2 14 2 12 8 Krakowskie 12 4 8 - - - 7 l 6 2 - 2 3 3 - 9 Lubelskie 17 4 13 - - - l - l 2 - 2 6 3 3 7 l 6 l - l 10 Łódź Miasto 6 6 - - - - l l - - - - 4 4 - l l - - - - 11 Olsztyńskie 21 4 17 2 l l 3 l 2 6 l 5 2 - 2 6 l 5 2 - 2 12 Opolskie 34 7 27 l - l 4 2 2 21 3 18 2 - 2 6 2 4 - - - 13 Poznańskie 482 218 268 109 41 68 51 16 35 57 21 36 52 22 30 72 24 48 141 94 47 14 Rzeszowskie 14 5 9 4 2 2 - - - 9 2 7 l l - 15 Szczecińskie 15 3 12 - - - 3 l 2 6 2 4 2 - 2 4 2 2 2 - 2 16 Warszawa Miasto 4 4 - - - - 2 2 - - - - l l - l l - - - - 17 Warszawskie 12 - 12 - - - 2 - 2 3 - 3 l - l 4 - 4 2 - 2 18 Wrocławskie 38 10 28 16 7 9 - - - 4 l 3 - - - 18 2 16 - - - 19 Zielonogórskie 46 12 34 2 - 2 11 3 8 11 l 10 8 l 7 14 7 7 - - - 
kierunkowych, zorganizowano w roku szkolnym 1958/1959 drugie Studium Nauczycielskie w Poznaniu. Studium Nauczycielskie Nr 1 miało siedzibę przy ul. Szamarzewskiego 89 (do 1 września 1955 przy ul. Mylnej 5/7), a Studium Nauczycielskie Nr 2 w Poznaniu przy ul. Mylnej 5/7.
Pierwszym organizatorem Studium Nr 1 i jego dyrektorem od dnia 1 września do dnia 31 grudnia 1954 r. był Leon Ratajczak. Od dnia 1 stycznia 1955 r. władze szkolne powierzyły kierownictwo Marii Roszczak, która pełniła tę funkcję do czasu likwidacji tej placówki, zaś Leon Ratajczak przejął dyrekcję rozbudowującego się Zaocznego Studium Nauczycielskiego.
Po utworzeniu Studium Nauczycielskiego Nr 2 jego dyrektorem został również Leon Ratajczak, który odtąd pełnił tę funkcję również do czasu likwidacji szkoły.
Dyrektorami Zaocznych S tudiów N auczycielskich Nr 1 i 2 przez pewien okres czasu byli Ludwik Gomolec i Antoni Maćkowiak. Studium-Nr 1 specjalizowało się w kierunkach humanistycznych, zaś Studium Nr 2 - w matematyczno-przyrodniczych. Występowały jednak odchylenia od tej zasady, spowodowane zapleczem obu studiów. Obok tak zwanych studiów stacjonarnych (dziennych, przeznaczonych dla młodzieży po szkole średniej), władze szkolne powołały zaoczne studia nauczycielskie (dla kwalifikowanych nauczycieli po ukończonym liceum pedagogicznym lub szkole równorzędnej), które stanowiły odrębne zakłady lub tzw. Wydziały Zaoczne dla pracujących. Biorąc to pod uwagę możemy mówić o działalności w Poznaniu dwóch, a w pewnych okresach czasu - czterech studiów kształcących nauczycieli szkół podstawowych. Powołane do życia w roku szkolnym 1954/1955 Studium Nauczycielskie Nr 1 uruchomiło dwa kierunki studiów: filologię rosyjską i historię z liczbą 70 słuchaczy. W latach 1954-1970 oba Studia Nauczycielskie w Poznaniu prowadziły następujące kierunki studiów: filologię rosyjską, historię, filologię rosyjską z historią, filologię polską, matematykę, matematykę z fizyką, wychowanie przedszkolne, fizykę, wychowanie plastyczne, filologię polską z historią, geografię z fizyką, muzykę i śpiew, nauczanie początkowe, geografię, fizykę z biologią, biologię, chemię, fizykę z matematyką, chemię z biologią, wychowanie muzyczne, chemię z fizyką. Sieć organizacyjna poznańskich studiów nauczycielskich była bardzo rozległa.
Obejmowała studia stacjonarne, wieczorowe, zaoczne, eksternistyczne i uproszczone zlokalizowane w Poznaniu oraz w punktach konsultacyjnych szkolnego okręgu poznańskiego. Wspólnie ze Związkiem Nauczycielstwa Polskiego organizowano różnorodne, wygodne dla nauczycieli formy studiów w Ostrowie, Jarocinie, Pleszewie, Gnieźnie, Lesznie, Wrześni, Koninie, Pile, Kaliszu, Trzciance, Kole i in. 9 Rozwój nowych kierunków oraz punktów konsultacyjnych wiązał się ze stałym zwiększaniem się zapotrzebowania na nauczycieli z dodatkowymi kwalifikacjami. Proporcjonalnie do stanu słuchaczy kształtowała się liczba absolwentów w tych uczelniach. Tabela 3 ukazuje wzrost liczbowy absolwentów Studium Nauczycielskiego Nr 1 w Poznaniu (studia stacjonarne). Skoro dodamy liczbę słuchaczy i absolwentów studiów zaocznych, to stan organizacyjny poznańskich studiów nauczycielskich w latach ich szczytowego rozwoju uznać można za imponujący. Godny podkreślenia jest fakt, iż w pierwszych latach, gdy liczba studiów nauczycielskich w Polsce była jeszcze niewielka, do studiów nauczycielskich w Poznaniu zgłaszali się kandydaci z całej Polski (tabela 4). Większość nauczycieli przybyłych na studia
, H e 11 w i g J.: Studia Nauczycielskie Związku Nauczycielstwa Polskiego w okręgu poznańskim, (1957-1965). "Zeszyty Wielkopolskie" 1970, nr 12, s. 28-45in 
Tabela 5
MOTYWY PODEJMOWANIA NAUKI (na przYkladzie Studium NauczYcielskiego Nr 1 w Poznaniu)
Lp. Motywy I rok II rok l Zainteresowanie zawodem nauczycielskim 42,5 42,8 2 Zainteresowanie przedmiotem kierunkowym 32,0 32,4 3 Chęć szybkiego usamodzielnienia się 11,5 14,0 4 Brak powodzenia na wyższej uczelni 7,0 8,4 5 Małe zdolności 7,0 2,4 Razem 100, O 100, O
do Poznania studiowała filologię rosyjską. Dużą grupę wśród tych słuchaczy stanowili pracownicy nadzoru pedagogicznego, którzy woleli odbyć studia poza miejscem swej pracy i zamieszkania. Większość osób (555) przybyłych na studia do Poznania, rekrutowała się ze wsi. Stanowili oni 61 % ogółu absolwentów w tym czasie. Z powyższego wynika, iż poznański ośrodek studiów nauczycielskich zaspokajał potrzeby kadrowe nie tylko własnego województwa. Istotnym celem, jaki stawiało sobie każde studium nauczycielskie i jego kadra pedagogiczna, było wychowanie nauczyciela szkoły podstawowej. W pierwszych latach po wyzwoleniu ukształtował się typ nauczyciela-działacza. W jego postawie decydujące znaczenie miał stosunek do ustroju, zaangażowanie na rzecz władzy lu.dowej, wkład do realizacji wytycznych polityki Polskiej Partii Robotniczej a następnie Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej. Nauczyciel w owym czasie, zwłaszcza na wsi, zaliczał się do tych niewielu, którzy byli przygotowani do spełniania szeregu ważnych zadań społeczno-gospodarczych, politycznych i kulturalnych. W tej sytuacji na plan dalszy schodziła często funkcja zawodowa nauczyciela 10, realizacja zadań dydaktycznych i wychowawczych. Poznańskie Studia Nauczycielskie, dysponując - zwłaszcza w pierwszych latach działalności - kadrą nauczycielską wywodzącą się z dawnych seminariów nauczycielskich i istniejących równolegle liceów pedagogicznych, potrafiły wytworzyć właściwą atmosferę dla kształcenia pedagogicznego przyszłych nauczycieli. Temu celowi
, Tabela 6
STOPIEŃ IDENTYFIKACJI Z ZA WODEM (na przYkladzie Studium NauczYcielskiego Nr I w Poznaniu)
Lp. Stopień' identy f1kacj i Kobiety Mężczyźni l wysoki 19,5 2 średni 63,0 85,0 3 niski 12,5 10,0 4 brak identyfikacji 5,0 5,0 Razem 100, O 100, O
" L e w i fi A., Woj t Y ń s k i W.: skiej. Warszawa 1954; Kra w c e w i c z
Nauczyciel w walce o socjalizm i przebudową wsi polS.: NauczYciel i środowisko. Warszawa 1988, s. 17-29.

służyły różnorodne zabiegi pedagogiczne zmierzające do ukształtowania odpowiednich dyspozycji do identyfikacji z przyszłym zawodem. N a tym głównie polegała działalność wychowawcza tych Studiów. Do realizowania ideału wszechstronnie rozwiniętego człowieka miało przyczynić się wychowanie ludzi światłych i świadomych, zdolnych do twórczego udziału w rozwijaniu oświaty, kultury i gospodarki w warunkach ustroju socjalistycznego. Poprzez odpowiednie działania wychowawcze rozwijano osobowość człowieka aktywnego, zaangażowanego, świadomego, posiadającego korzystne społecznie postawy. Nie pomijano też, tak ważnej w pracy nauczyciela, sprawy etyki zawodowej.
W dziedzinie wychowawczej wyodrębniono trzy grupy zadań: do pierwszej zaliczano zadania związane z kształtowaniem zawodowej i społecznej świadomości studentów; do drugiej - zadania wynikające z kształtowania prawidłowego stosunku do określonych spraw (społecznie pożądane postawy); do trzeciej - zadania związane z · kształtowaniem umiejętności działania zawodowego, społecznego i kulturalnego oraz przygotowanie do systematycznego dokształcania. Zagadnienie identyfikacji z przyszłym zawodem było przedmiotem badań ankietowych przeprowadzonych w roku szkolnym 1967/1968 w Studium Nauczycielskim Nr 1 wśród 240 studentów pierwszego i 215 drugiego roku. Studenci podali motywy podejmowania nauki w studium nauczycielskim oraz obecny stosunek do przyszłego zawodu. Ankieta wykazała, iż zainteresowanie przyszłym zawodem przejawiało 43"/0 studentów. Szczegółowe wyniki przedstawia Tabela 5. Zebrane poprzez ankiety materiały pozwoliły na ustalenie stopnia identyfikacji z zawodem (Tabela 6). Stwierdzono, iż duży wpływ na identyfikację studentów z ich przyszłym zawodem ma prowadzenie przez nich samodzielnych zajęć z uczniami oraz prace w drużynach Związku Harcerstwa Polskiego.
Wychowaniu nauczyciela dla szkół w Polsce Ludowej, służyła w poznańskich studiach nauczycielskich organizacja kształcenia, praktyka pedagogiczna, działalność kół naukowych i organizacji młodzieżowych. Działały następujące koła naukowe: polonistyczne, recytatorskie, historyczne, plastyczne, geograficzne, »fizyczne, matematyczne, chemiczne, zagadnień seksualnych, filozoficzne, sportowe, pedagogiczne, krajoznawcze, fotograficzne oraz zespoły zainteresowań: sportowo-taneczny, artystyczno-muzyczny, chóralny, estradowo-recytatorski, techniczno-motoryzacyjny. Praca ich zbliżona była do działalności kół naukowych na wyższych uczelniach i w pewnym stopniu na nich wzorowana. Głównym zadaniem kół naukowych była praca nad pogłębieniem i poszerzeniem wiedzy w obranej specjalności. Działały organizacje młodzieżowe: Związek Młodzieży Socjalistycznej, Związek Młodzieży Wiejskiej, Związek Harcerstwa Polskiego i Zrzeszenie Studentów Polskich. Należało do nich wielu studentów. W roku szkolnym 1961/1962 w Studium Nauczycielskim Nr i spośród 322 studiujących do Związku Młodzieży Socjalistycznej należało 115; do Związku Harcerstwa Polskiego - 72; do Zrzeszenia Studentów Polskich - 169.
W Studium Nauczycielskim Nr 2 w roku szkolnym 1963/1964 na ogólną liczbę 373 studentów do Związku Młodzieży Socjalistycznej należało 168; do Związku Młodzieży Wiejskiej - 20; do Związku Harcerstwa Polskiego - 60; do Zrzeszenia Studentów Polskich - 163.
Organizacje młodzieżowe wydatnie wspierały wysiłki wychowawcze Studiów, kładły nacisk na właściwą postawę ideowo-moralną i zamiłowanie do pracy społecznej w środowisku. Dobre rezultaty przyniosły dyskusje, pogadanki i seminaria filozoficzne. Poświęcono na nich wiele uwagi postępowym kierunkom w historii myśli ludzkiej oraz polskiej myśli filozoficznej. 
Tabela 7
NAUCZYCIELE W SZKOŁACH PODSTAWOWYCH Z DODA TKO WYMI KWALIFIKACJAMI (w procentach)
Lp. Wyszczególnienie 1966/1967 1967/1968 Wzrost 1968/1969 Wzrost l Poznański Okręg Szkolny 49,2 54,7 , 5,5 59,5 4,8 2 Województwo poznańskie 46,2 51,8 5,6 56,8 5,0 3 Miasto Poznań 68,9 72,9 4,0 76,4 3,5
Znaczną przeszkodę w wykonaniu podstawowych zadań studiów stanowiły także w Poznaniu te trudności, które występowały w całym kraju. Należało do nich: krótkotrwały okres kształcenia, niski poziom wiedzy kandydatów, którzy w wielu przypadkach przybywali do studium wskutek porażki związanej z przyjęciem na wyższą uczelnię, a pobyt w studium traktowali jako tymczasowy. Dalszą trudnością okazały się, z jednej strony konieczne, z drugiej zaś dezorganizujące pracę, ciągłe zmiany programowe, reformy wewnętrzne, związane z profilowaniem studiów. Przysparzał trudności także brak skrystalizowanej koncepcji studiów. Trudny problem miały też dyrekcje, nie tylko zresztą poznańskie, w doborze kadry nauczającej, która nie zawsze odpowiadała wymogom. Trudności te starano się systematycznie pokonywać, chociaż nie zawsze się to udawało. Poznańskie Studia Nauczycielskie wychodziły na ogół zwycięsko z trudnych sytuacji. Świadczą o tym absolwenci, którzy pracują dziś w zasadniczej CZęSCl w zawodzie nauczycielskim, ale również w wielu dziedzinach życia politycznego, kulturalnego, gospodarczego w całym kraju. Wielu z nich, pod wpływem nawyków uczenia się, wyrobionych także w czasie nauki w studium, ukończyło już pełne studia wyższe u . Jedni i drudzy w zasadniczy sposób wpłynęli na wzrost liczby nauczycieli z dodatkowymi kwalifikacjami (Tabela 7). Wzrost kwalifikacji zawodowych nauczycieli świadczy zarówno o pogłębieniu się ich zainteresowań i ambicji zawodowych, jak i o odczuciu przez nich wzrostu wymagań stawianych przez społeczeństwo szkole i nauczycielom. Istotną rolę odegrali nauczyciele-absolwenci poznańskich Studiów Nauczycielskich wydziałów zaocznych w przeobrażeniach społecznych, zwłaszcza na wsi. Ważnym miernikiem społeczno-ideowego zaangażowania nauczycieli jest ich przynależność i praca polityczna w organizacjach partyjnych, młodzieżowych, Radach Narodowych oraz innych organizacjach społecznych. Zadatki tej aktywności ideowej zaszczepiono im niewątpliwie w uczelniach, które ukończyli. Według badań, jeden nauczyciel sprawuje dziś średnio 1,4 funkcji poza działalnością w szkole 12. Najważniejsze jednak znaczenie ma niewątpliwie dobra praca nauczyciela w szkole oraz osiągane w niej rezultaty. Obserwuje się, że wyniki nauczania w szkole podstawowej stale wzrastały. Dokonywało się to jednak powoli, aczkolwiek systema
« Por. B r o m b e rek B.: Sytuacja spoleczno-zawodowa nauczYcieli stu diujq cych zaocznie w szkolach wYższYch (na przYkladzie woj. poznańskiego). Poznań 1967; H e 11 w i g J.: Z badań nad problemami nauczYcieli studiujqcych. "Nauczyciel i Wychowanie" 1969, nr 6, s. 78 - 89. iż Woj t a s z e k J . : Zaangażowanie ideowe spoleczne nauczYcieli wielkopolskich. W: Dzialalność pedagogiczna i ideowo-wychowawcza ZNP w Wielkopolsce. Praca zbiorowa pod red. S. Michalskiego. Poznań 1971, s. 156.

Tabela 8
PROMOCJE W SZKOŁACH PODSTAWOWYCH (w procentach)
Lp. Wyszczególnienie 1965/1966 1968/1969 l Okręg szkolny 93,3 93,8 2 Miasto Poznań 95,3 95,8 3 Polska 93,4 94,0tycznie. Ilustrują to wyniki promocji (Tabela 8). Te dane liczbowe nie ukazują jednak jakości wyników nauczania la. Nauczyciele-absolwenci poznańskich Studiów Nauczycielskich znajdują się w czołówce ruchu postępu pedagogicznego. Do Rady Postępu Pedagogicznego każdego roku wpływa kilkaset wniosków o uznanie nauczycieli jako nowatorów. Podejmują oni również liczne próby usprawnienia pracy wewnątrzszkolnej , uczestniczą w ruchu szkół wiodących, eksperymentach pedagogicznych, klubach nauczycieli -nowatorów, konkursach na pracownie szkolne, w realizacji idei "szkoły jutra" oraz biorą udział w tworzeniu tradycji szkoły socjalistycznej. Znaczna grupa nauczycieli podejmuje twórcze prace naukowo-badawcze i metodyczno-dydaktyczne, bierze udział w akcji odczytów pedagogicznych, współpracuje z czasopismami pedagogicznymi. Wskazuje to na szeroki i twórczy ruch w środowisku nauczycielskim, zmierzającym do pogłębienia pracy wychowawczej i polepszenia sprawności nauczania. Dodatnie skutki tego ruchu dały się odczuć zwłaszcza w szkole podstawowej. Niemały w tym udział absolwentów studiów nauczycielskich. Studia nauczycielskie spełniły swoją rolę. Kolejna reforma kształcenia nauczycieli powołała w ich miejsce wyższe szkoły (studia) nauczycielskie. Wiele tych nowych uczelni, m. in. Wyższe Studium Nauczycielskie w Poznaniu, integralnie związane z Uniwersytetem im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, powstało na bazie studiów nauczycielskich, w oparciu o najlepsze tradycje zakładów kształcenia nauczycieli w Polsce i w innych krajach, a także częściowo w oparciu o kadrę byłych Studiów Nauczycielskich.

" B a r t k o w i a k J.: Szkolnictwo podstawowe w Wielkopolsce po reformie. "Zeszyty WielkopoIskie" 1971, nr 13, s. 13.